ارائه الگوی پیاده‌سازی، راهبری و سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی

 

 

مقاله پژوهشی

 

 

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و پنجم، شماره سه، خرداد ماه 1402(75-90)

                                                                

 

ارائه الگوی پیاده­سازی، راهبری و سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند
در صنایع فرآیندی

 

محمد ده­بزرگی [1]

هانیه نیکومرام [2]  ^*

hani.nikoo@gmail.com

سید محمدرضا میری لواسانی ²

تاریخ دریافت: 15/12/1401

تاریخ پذیرش: 20/3/1402

 

چکیده

زمینه و هدف: نتایج بررسی علل وقوع حوادث فرآیندی در صنایع بر اهمیت جنبه­های مختلف فرهنگ ایمنی فرآیند تاکید دارد. پژوهش حاضر با هدف طراحی الگوی سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند انجام پذیرفت تا ضمن شناسایی نقاط قوت و ضعف فرهنگی، زمینه مناسبی جهت ارتقاء عملکرد مدیریت ایمنی فرآیند و در نتیجه کاهش یا حذف رویدادهای ناگوار فرآیندی فراهم گردد.

روش بررسی: به منظور استخراج مبانی نظری، راهنماهای مرجع بین­المللی مدیریت ایمنی فرآیند با تمرکز بر الزام فرهنگ ایمنی فرآیند بررسی، ضمن تعریف معیارهایی، جامع­ترین مدل انتخاب و با استناد به مدل منتخب، مبانی کلیدی فرهنگ ایمنی فرآیند، مولفه­های ضروری تحقق آن­ها، فعالیت­های مورد نیاز جهت اجرای هر یک از مولفه­های ضروری و سطوح مختلف انتظارات عملکردی به تفکیک هر فعالیت اجرایی تبیین شد. براساس محتوای تولیدی، چک­لیست ممیزی سیستمی - میدانی و پرسش­نامه فرهنگ ایمنی فرآیند تنظیم و روایی و پایایی آن بررسی، سپس چک­لیست و پرسش­نامه در یک مجتمع پتروشیمی در سال 1401 تکمیل و نتایج تحلیل گردید.

یافته­ها: جامع­ترین مدل از منظر فرهنگ ایمنی فرآیند، راهنمای ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک مرکز فرآیند شیمیایی آمریکا است. روایی و پایایی مورد تأیید پرسش­نامه و همچنین یافته­های حاصل از فرآیند ممیزی و پرسش­نامه­های تکمیلی در مطالعه موردی، نشان داد الگوی پیشنهادی در صنایع فرآیندی، عملیاتی و کاربردی است.

بحث و نتیجه­گیری: فرهنگ ایمنی فرآیند، عامل تعیین­کننده­ای در نحوه مدیریت ریسک­های فرآیندی می­باشد. الگوی پیشنهادی می­تواند به عنوان ابزاری مناسب جهت پیاده­سازی، راهبری، ارزیابی وضعیت، سنجش عملکرد و در نهایت نگهداشت و ارتقاء فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی مورد بهره­برداری قرار گیرد.

 

واژه­های کلیدی: ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک، فرهنگ ایمنی فرآیند، سنجش فرهنگ، صنعت فرآیندی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

J. Env. Sci. Tech., Vol 25, No. 3, July, 2023

 

 

 

 

Development of a Model to Implement, Operate and Measure
Process Safety Culture in Process Industries

 

Mohammad Dehbozorgi[3]

Hanieh Nikoomaram[4] ^*

hani.nikoo@gmail.com

Seyed Mohammadreza Miri Lavasani ²

 

Admission Date:May 10, 2023

Date Received: March 6, 2023

 

Abstract

Background & Objective: Investigating the causes of process accidents in industries emphasizes the importance of different aspects of Process Safety Culture (PSC). The purpose of this study was to design a PSC measurement model to identify the strengths and weaknesses of PSC and provide an appropriate background for improving the performance of Process Safety Management (PSM), leading to reducing or eliminating unfortunate process incidents.

Material and Methodology:  To extract the theoretical foundations, the international best practices in the field of PSM were examined, focusing on the PSC element, and the most comprehensive model was selected based on the defined criteria. Referring to the selected model, the key principles of PSC, their essential features, the activities required to implement each of the essential features and the different levels of performance expectations for each activity were developed. Based on the developed content, a system-field PSC audit checklist and a questionnaire were prepared and its validity and reliability were determined. The checklist and questionnaire were then completed in a petrochemical complex in 2022 and the results were analyzed.

Findings: The most comprehensive model from the PSC perspective is the Risk Based Process Safety of the American Center for Chemical Process Safety. The confirmed validity and reliability of the PSC questionnaire as well as the findings from the audit process and filled questionnaires in the case study showed that the proposed model can be practical and applicable to be used in process industries.

Discussion and conclusion: The PSC is a determining factor in how to manage process risks. The proposed model can be used as a suitable tool for implementation, operation, status assessment, performance measurement and finally maintenance and promotion of PSC in process industries.

 

Keywords: Risk Based Process Safety, Process Safety Culture, Culture Measurement, Process Industry.

 

 

مقدمه

 

وقوع مکرر حوادث صنعتی منجر به افزایش نگرانی­ها پیرامون مباحث ایمنی و خطای انسانی شده، به نحوی که توجه به موضوعات مرتبط با ایمنی را در اولویت­ اصلی سازمان­ها قرار داده است. براساس برآورد سازمان بین‌المللی کار، سالانه­ بیش از 2 میلیون کارگر در اثر حوادث و بیماری‌های ناشی از کار جان خود را از دست می‌دهند. این میزان تلفات جانی، تقریباً معادل 4 درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه جهانی می­باشد (1). نتایج مطالعات بررسی علل حوادث نشان می­دهد بیش از 85 درصد حوادث به ­واسطه اعمال ناایمن به وقوع پیوسته است. همچنین یافته­های سایر پژوهش­های ایمنی و بهداشت در این زمینه حاکی از آن است که علت 85 تا 98 درصد از حوادثی که در اثر رفتار ناایمن رخ می­دهد، نگرش، رفتار و فرهنگ افراد می­باشد (2).

به طور کلی تجربیات حوادث گذشته در صنایع فرآیندی نظیر نفت، گاز، پتروشیمی، صنایع فلزی، شیمیایی و سایر صنایع که با انرژی‏‌های بالا و مواد شیمیایی خطرناک سر و­کار دارند، نشان می­دهد رویکردهای متعارف بهداشت، ایمنی و محیط­زیست[5] از جمله ایمنی شغلی به تنهایی قادر به ایجاد سطح مورد نیاز ایمنی در چنین صنایعی نمی­باشد، لذا علاوه بر وجود انواع سازوکار­های ایمنی شغلی، بهره­گیری از رویکردهای ویژه مدیریت ریسک به منظور ایمن­تر کردن فرآیندها و بهبود عملکرد مدیریت ایمنی فرآیند[6] در صنایع مذکور ضروری است (3). همچنین تجزیه و تحلیل رویدادها حاکی از آن است بروز حوادث ناگوار معمولاً ناشی از یک خطای واحد نبوده، بلکه به دلیل وقوع یک­سری از شکست‌ها، نقص­های سیستمی و شرایط نامناسب سازمانی است. از همین رو محققان به منظور کاهش وقوع رویدادهای ایمنی با بررسی شاخص‌های عملیات ایمن، مدل‌هایی را جهت پیاده­سازی مفاهیم مرتبط با ایمنی در سازمان­ها­ پیشنهاد داده‌اند، به طوری که روند یادشده، سازمان­ها را به بررسی تأثیر فرهنگ ایمنی[7] بر کاهش حوادث سوق داده است. از سوی دیگر عواملی نظیر افزایش اهمیت شناخت جنبه­های فرهنگی مدیریت ایمنی و تمرکز بر فاکتورهای سازمانی حاکم بر ریسک و ایمنی، منجر به افزایش علاقه به مباحث فرهنگ ایمنی گردیده است. به همین سبب امروزه بسیاری از سازمان‌ها به منظور ارتقاء سطح عملکرد مدیریت ایمنی خود، به بهبود فرهنگ ایمنی توجه ویژه­ای دارند (4، 5‏). می­توان اذعان داشت سطح فرهنگ ایمنی سازمان­ها، به بیان دیگر میزان تعهد کارکنان به ایمنی در کلیه سطوح سازمانی، نقش مهمی در کاهش یا حذف حوادث و شبه­حوادث و پیامدهای ناشی از آن­ها دارد (6).

در این راستا، رویکردی نوین در فرهنگ ایمنی، تحت عنوان فرهنگ ایمنی فرآیند[8] توسط سازمان­های بین­المللی پیشرو در حوزه PSM از قبیل اداره ایمنی و بهداشت شغلی[9]، آژانس حفاظت محیط­زیست[10] و مرکز ایمنی فرآیند شیمیایی[11] آمریکا مطرح شده و توسعه یافته است (7، 8، 9)، به نحوی که در راهنمای ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک[12] سازمان اخیر، الزام مستقل فرهنگ ایمنی فرآیند به عنوان اولین الزام از مجموعه الزامات 20گانه پیاده­سازی و راهبری PSM در سازمان­ها ارائه شده است.

فرهنگ ایمنی فرآیند ترکیبی از ارزش­ها و رفتارهای گروهی است که نحوه مدیریت ایمنی فرآیند را تعیین می­کند (10). بر این اساس فرهنگ ایمنی فرآیند مثبت یا قوی عبارت است از الگوی نگرش‌های مکتوب و غیرمکتوب مشترک و هنجارهای رفتاری که بر نحوه حمایت جمعی سازمان در اجرای موفقیت‌آمیز و بهبود سیستم مدیریت ایمنی فرآیند تأثیر مثبت می‌گذارد و در نتیجه از بروز حوادث ایمنی فرآیند جلوگیری می‌کند. به عبارت دیگر ایمنی فرآیند نمی­تواند بدون پیشبرد فرهنگ، موثر باشد (11).

از آنجا که اولین گام جهت بهبود فرهنگ ایمنی فرآیند، سنجش وضعیت موجود PSC سازمان و تعیین کاستی­های مربوطه
می­باشد (12)، بنابراین طراحی الگویی جامع به منظور ارزیابی فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی، نه تنها به سازمان­ها در شناسایی دقیق و صحیح نقاط قوت و ضعف فرهنگ ایمنی فرآیند، تقویت نقاط قوت و رفع کاستی­ها کمک می­نماید، بلکه بستری مناسب به منظور ارتقاء عملکرد PSM و در نتیجه کاهش یا حذف رویدادهای ناگوار و پیامدهای سوء آن­ها را نیز فراهم
می­سازد.

براساس مطالعه و بررسی پژوهش­های صورت گرفته در داخل و خارج کشور در حوزه فرهنگ ایمنی فرآیند، مشخص گردید تاکنون الگویی جامع با استناد بر الزامات PSC مندرج در راهنماها و الگوهای مرجع مدیریت ایمنی فرآیند به منظور سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند ارائه نشده است (1، 4، 5، 6، 13، 14، 15، 16، 17). با توجه به نقش ارزیابی فرهنگ ایمنی فرآیند در شناسایی کاستی­های فرهنگی و اصلاح آن­ها، پژوهش حاضر با هدف اصلی ارائه الگوی سنجشPSC  در صنایع فرآیندی انجام پذیرفته است. همچنین نظر به اهمیت ایجاد، حفظ و ارتقاء فرهنگ ایمنی فرآیند در پیشگیری از وقوع حوادث و بهبود عملکرد سیستم مدیریت ایمنی فرآیند، از دیگر اهداف پژوهش حاضر، تبیین ساختار و محتوای مورد نیاز جهت پیاده­سازی و راهبری PSC در سازمان­ها می­باشد.

روش بررسی

اجرای پژوهش حاضر در شش گام صورت پذیرفت. در گام اول، به منظور استخراج مبانی نظری، راهنماها و الگوهای مرجع
بین­المللی موجود در حوزه مدیریت ایمنی فرآیند با تمرکز بر الزام فرهنگ ایمنی فرآیند و از منظر ساختار و محتوای مربوطه بررسی و ضمن تعریف معیارهایی از قبیل تبیین الزامات پیاده­سازی، راهنمای استقرار، شاخص­های کلیدی عملکرد، راهکارهای ارتقاء اثربخشی و ابزارهای سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند با یکدیگر مقایسه شدند. راهنماها و الگوهای مورد بررسی مشتمل بر شیوه توصیه­شده مدیریت خطرات فرآیندی انستیتو نفت آمریکا (18)، راهنمای مدیریت ایمنی فرآیند اداره ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا (7)، برنامه مدیریت ریسک آژانس حفاظت محیط­زیست آمریکا (8)، راهنمای ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک مرکز ایمنی فرآیند شیمیایی آمریکا (9)، راهنمای مدیریت ایمنی فرآیند کمیته ایمنی و بهداشت انجمن بین­المللی فولاد (19) و چارچوب کلی مدیریت ایمنی فرآیند انستیتو انرژی بریتانیا (20) می­باشد.

در گام دوم، با توجه به نتایج مطالعات و بررسی­های صورت گرفته در گام اول، جامع­ترین مدل مدیریت ایمنی فرآیند از منظر ساختار و محتوای فرهنگ ایمنی فرآیند انتخاب گردید. سپس با استناد به مدل جامع منتخب، مبانی کلیدی فرهنگ ایمنی فرآیند تبیین و مولفه­های ضروری تحقق آن­ها به تفکیک تعیین گردید. همچنین فعالیت­های مورد نیاز جهت اجرا و استقرار هر یک از مولفه­های ضروری مشخص شد. در نهایت انتظارات عملکردی با تعیین سطح انتظار (از پایین­ترین تا مطلوب­ترین سطح اجرا) به تفکیک هر فعالیت اجرایی تبیین گردید. این مهم با بررسی و تحلیل دقیق ساختار و محتوای الزام فرهنگ ایمنی فرآیند در مدل جامع منتخب صورت پذیرفت. مبانی کلیدی[13]، اصول بنیادی الزام فرهنگ ایمنی فرآیند است که بیانگر نحوه طرح­ریزی،
­پیاده­سازی، کنترل و اقدامات اصلاحی موردنیاز می­باشد. مبانی کلیدی در قالب مولفه­های ضروری و فعالیت‌های اجرایی بسط داده می­شود. مولفه­های ضروری[14]، مجموعه‌ای از اقداماتی است که به تفکیک مبانی کلیدی فرهنگ ایمنی فرآیند و به منظور پشتیبانی آنها تعریف شده است. فعالیت­های­ اجرایی[15]، فعالیت­های مشخصی می­باشد که به منظور پیاده­سازی و تحقق انتظارات عملکردی فرهنگ ایمنی فرآیند مورد نیاز است. انتظارات عملکردی[16]، سطح انتظار برآورد فعالیت­های اجرایی فرهنگ ایمنی فرآیند است که به تفکیک هر فعالیت از پایین­ترین تا مطلوب­ترین سطح اجرا تبیین می­گردد.

در گام سوم، براساس محتوای تولیدی در گام دوم، چک­لیست ممیزی سیستمی - میدانی فرهنگ ایمنی فرآیند از دیدگاه
برون­سازمانی تدوین گردید. در این فرآیند از بالاترین سطح انتظار تعریف شده برای فعالیت­های اجرایی بهره گرفته شد. چک­لیست مذکور از طریق بررسی سیستمی، بازدید میدانی و برگزاری جلسات پرسش و پاسخ، بحث و تبادل نظر با مدیران و کارشناسان ذی­ربط و متعاقبا مطالعه و بررسی مستندات مربوطه در یک مجتمع پتروشیمی به عنوان مطالعه موردی در سال 1401 تکمیل و ساختار فرهنگ ایمنی فرآیند آن از نظر سیستمی و میدانی (توسط پژوهشگران و با همکاری کارگروه تخصصی مربوطه در صنعت مذکور) ارزیابی و تحلیل شد.

در گام چهارم، جهت بررسی وضعیت فرهنگ ایمنی فرآیند در صنعت مورد مطالعه از دیدگاه کارکنان آن (درون­سازمانی)، پرسش­نامه­ای با بهره­گیری از پرسش­نامه­ سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند ارائه شده توسط هیات مستقل بازنگری ایمنی
پالایشگاه­های شرکت نفت بریتانیا که از معدود نمونه­های معتبر موجود در این زمینه می­باشد، تنظیم شد (21). به منظور بومی و متناسب­سازی پرسش­نامه، روایی[17] و پایایی[18] آن با کسب نظر خبرگان و با استفاده از نرم­افزار [19]SPSS v27، برآورد گردید. جهت سنجش روایی پرسش­نامه و بررسی میزان پوشش و تناسب گویه­های پرسش­نامه با اهداف پژوهش از شاخص روایی محتوایی[20] استفاده گردید. بدین منظور از خبرگان خواسته شد میزان مرتبط بودن هر گویه با مفهوم مورد سنجش را براساس طیف چهار گزینه­ای (کاملا مرتبط، نسبتا مرتبط، نسبتا غیرمرتبط و کاملا غیرمرتبط) مشخص نمایند. با توجه به این­که مقدار CVI محاسبه شده برای تمامی گویه­ها بیشتر از 79/0 به­دست آمد، لذا پرسش­نامه از روایی لازم برخوردار می­باشد (22).

شایان ذکر است به استناد قضیه حد مرکزی[21] و از آنجا که در نمونه­های با مشاهدات 30 نفر و بالاتر، توزیع به سمت نرمال میل ­می­کند، لذا با تأسی از قضیه یادشده، جامعه خبرگی پژوهش حاضر جهت سنجش روایی پرسش­نامه شامل 30 نفر از متخصصان دانشگاهی و صنعتی با میانگین سابقه کاری 12 سال در حوزه مدیریت ایمنی فرآیند می­باشد.

پایایی پرسش­نامه به کمک محاسبه ضریب آلفای کرونباخ[22] برآورد گردید. بدین منظور پرسش­نامه در اختیار گروهی شامل 30 نفر از مدیران، سرپرستان و کارشناسان صنعت مورد مطالعه جهت تکمیل قرار گرفت. پس از تکمیل پرسش­نامه­ها، مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای هر یک از بخش­های فنی پرسش­نامه و همچنین مجموع بخش­ها بیشتر از 7/0 محاسبه شد که با توجه به اینکه کسب حداقل آلفای کرونباخ یعنی 7/0، بیانگر تایید قابلیت اطمینان پرسش­نامه می­باشد (22)، از این رو مقدار آلفای کرونباخ بدست آمده قابل قبول می­باشد و بنابراین پایایی
پرسش­نامه نیز مورد تایید قرار گرفت. شایان ذکر است انتخاب تعداد 30 نفر به استناد قضیه حد مرکزی می­باشد. همچنین افراد منتخب دارای حداقل سابقه کاری 5 سال بوده که بیانگر آشنایی مکفی ایشان با سازمان مربوطه است. بدین ترتیب پرسش­نامه سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند در 7 بخش شامل 1 بخش غیرفنی (اطلاعات فردی و سازمانی) و 6 بخش فنی با جزئیات مندرج در جدول 1 نهایی گردید.

شایان ذکر است جهت تکمیل پرسش­نامه سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند، جامعه آماری و حجم نمونه در سطوح مختلف سازمانی صنعت مورد مطالعه تعیین، سپس پرسش­نامه مذکور توزیع و نتایج حاصل گردآوری شد. حجم نمونه تعیین شده برمبنای جامعه آماری اعلامی صنعت مورد مطالعه در سطوح مختلف سازمانی با اعمال تمام­شماری تا سقف 50 نفر و فرمول کوکران[23] از 50 نفر به بالا و روش نمونه­گیری، تصادفی ساده[24] می­باشد (جدول 2).

 

 

 

 

 

جدول 1- ساختار پرسش­نامه سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند

Table 1. Structure of the safety culture measurement questionnaire

شماره بخش	عنوان بخش	تعداد گویه
1	اطلاعات فردی و سازمانی	9
2	گزارش­دهی ایمنی فرآیند	11
3	ارزش­های ایمنی فرآیند و تعهد به آن	15
4	مشارکت و حمایت سرپرستان	9
5	روش­های اجرائی و تجهیزات	11
6	تخصص­گرائی و توانمندسازی کارکنان	11
7	آموزش­های ایمنی فرآیند	8
مجموع		74

                         جدول 2- جامعه آماری و حجم نمونه جهت تکمیل پرسش­نامه سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند

Table 2. Statistical population and sample determined to complete the process safety culture questionnaire

ردیف	سطح سازمانی صنعت مورد مطالعه	جامعه آماری	حجم نمونه	شیوه محاسبه حجم نمونه
1	مدیر ارشد	6	6	تمام­شماری
2	مدیر میانی	31	31	تمام­شماری
3	کارشناس مسئول / سرپرست	82	68	فرمول کوکران
4	کارشناس	123	93	فرمول کوکران
5	پیمانکار	146	106	فرمول کوکران
جمع کل		388	304	-

 

در گام پنجم، یافته­های حاصل از فرآیند ممیزی و پرسش­نامه­های تکمیلی معتبر تحلیل، نتایج حاصله جمع­بندی و وضعیت فرهنگ ایمنی فرآیند در صنعت مورد مطالعه از دو دیدگاه برون سازمانی (چک­لیست ممیزی) و درون سازمانی (پرسش­نامه) ارزیابی شد. همچنین اقدامات اصلاحی و راهکارهای پیشنهادی ارتقاء فرهنگ ایمنی فرآیند نیز ارائه گردید. شایان ذکر است به منظور تحلیل نتایج چک­لیست ممیزی از نرم­افزار Excel و جهت تحلیل نتایج پرسش­نامه­ها از آزمون­های آماری کولموگروف - اسمیرنوف[25] و فریدمن[26] و نرم­افزار SPSS v27 استفاده گردید. در گام ششم، راهنمای جامع پیاده­سازی، راهبری و سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی شامل ساختار و فرآیند
پیاده­سازی و راهبری، شاخص­های کلیدی عملکرد و ابزارهای سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند (چک­لیست ممیزی و پرسش­نامه) تدوین گردید.

یافته­ها

نتایج بررسی و مقایسه راهنماها و الگوهای مرجع نشان داد
جامع­ترین مدل مدیریت ایمنی فرآیند از منظر ساختار و محتوای فرهنگ ایمنی فرآیند، راهنمای ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک مرکز ایمنی فرآیند شیمیایی آمریکا (9) می­باشد (جدول 3) که دربرگیرنده الزامی جداگانه (اولین الزام از الزامات 20گانه ایمنی فرآیند) تحت عنوان فرهنگ ایمنی فرآیند بوده و علاوه بر تبیین انتظارات پیاده­سازی PSC، گام­ها و اقدامات موردنیاز جهت استقرار فرهنگ ایمنی فرآیند را پیشنهاد نموده است. این راهنما دارای شاخص­های کلیدی عملکرد جهت سنجش کارایی و اثربخشی فرهنگ ایمنی فرآیند بوده و راهکارهایی را به منظور ارتقاء اثربخشی PSC و بازنگری­های مدیریتی مربوطه ارائه
می­دهد.

 

جدول 3- مقایسه ساختار و محتوای فرهنگ ایمنی فرآیند در راهنماهای مرجع مورد مطالعه

Table 3. Comparison of the structure and content of process safety culture in the studied best practices

راهنما                                                                           معیارهای مقایسه	API RP 750 (18)	OSHA 3132 (7)	EPA RMP (8)	CCPS RBPS (9)	WS PSM (19)	EI PSM (20)
الزامات پیاده­سازی فرهنگ ایمنی فرآیند				ü	ü	ü
راهنمای استقرار فرهنگ ایمنی فرآیند				ü
شاخص­های کلیدی عملکرد فرهنگ ایمنی فرآیند				ü
راهکارهای ارتقاء اثربخشی فرهنگ ایمنی فرآیند				ü
ابزارهای سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند				*
·         *CCPS ، در سندی مکمل RBPS تحت عنوان راهنمای استقرار مدیریت ایمنی فرآیند (23)، پرسش­نامه­ای را که توسط هیات مستقل بازنگری ایمنی پالایشگاه­های شرکت نفت بریتانیا تدوین شده است، به عنوان ابزار سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند پیشنهاد نموده است.

 

با توجه به آنچه پیشتر در گام دوم روش کار بیان گردید، ساختار و فرآیند پیاده­سازی و راهبری فرهنگ ایمنی فرآیند الگوی پیشنهادی شامل مبانی کلیدی (KP) و مولفه­های ضروری (EF) و تعداد فعالیت­های اجرایی و انتظارات عملکردی مربوطه در
شکل 1 ارائه شده است.

نتایج ممیزی سیستمی و میدانی فرهنگ ایمنی فرآیند در مطالعه موردی به تفکیک مولفه­های ضروری در شکل­های 2 و 3 ارائه شده­اند. تجزیه و تحلیل نتایج ممیزی نشان داد از دوازده مولفه­ ضروری پیاده­سازی و راهبری PSC، تنها دو مولفه "ایجاد محیط یادگیری پرسش­گرا" و "تقویت اعتماد متقابل" از انطباق کامل سیستمی و میدانی با انتظارات عملکردی و یک مولفه "ارائه پاسخ به موقع به موضوعات و دغدغه­های ایمنی فرآیند" از انطابق نسبی (50 درصد) با انتظارات برخوردار بوده­اند؛ که این موضوع می­تواند ناشی از عدم استقرار کامل سیستم مدیریت ایمنی فرآیند، در نتیجه فقدان برنامه­ مدون PSC و متعاقبا عدم پیاده­سازی و توسعه مناسب فرهنگ ایمنی فرآیند در صنعت مورد مطالعه باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فرهنگ ایمنی فرآیند
ایجاد برنامه اعتمادپذیر (KP-1)		ایجاد و پیاده­سازی فرهنگ مطلوب (KP-2)		پایش و هدایت فرهنگ (KP-3)
استقرار فرهنگ ایمنی فرآیند به عنوان ارزش نهادین سازمانی (EF-1)  (3 فعالیت­ اجرایی و  9 انتظار عملکردی)		ایجاد حس آسیب­پذیری (EF-5) (4 فعالیت­ اجرایی و 6 انتظار عملکردی)		نظارت مستمر بر عملکرد (EF-12) (5 فعالیت­ اجرایی و 12 انتظار عملکردی)
رهبری اثربخش  (EF-2) (3 فعالیت­ اجرایی و 8 انتظار عملکردی)		توانمندسازی کارکنان جهت تحقق موفقیت­آمیز مسئولیت­های ایمنی فرآیند (EF-6) (3 فعالیت­ اجرایی و 9 انتظار عملکردی)
ایجاد و الزام استانداردهای عملکردی عالیه (EF-3) (6 فعالیت­ اجرایی و 16 انتظار عملکردی)		به­کارگیری تخصص­های متنوع (EF-7) (3 فعالیت­ اجرایی و 8 انتظار عملکردی)
مستندسازی رویکرد و الزامات فرهنگ ایمنی فرآیند (EF-4) (1 فعالیت­ اجرایی و 2 انتظار عملکردی)		تضمین ارتباطات گسترده و اثربخش (EF-8) (4 فعالیت­ اجرایی و 12 انتظار عملکردی)
		ایجاد محیط یادگیری پرسش­گرا  (EF-9) (1 فعالیت­ اجرایی و 3 انتظار عملکردی)
		تقویت اعتماد متقابل (EF-10) (1 فعالیت­ اجرایی و 3 انتظار عملکردی)
		ارائه پاسخ به­موقع به موضوعات و دغدغه­های ایمنی فرآیند (EF-11) (2 فعالیت­ اجرایی و 2 انتظار عملکردی)

 

شکل 1- ساختار و فرآیند پیاده­سازی و راهبری فرهنگ ایمنی فرآیند

Figure 1. Structure and process of implementation and operation of process safety culture

 

شکل 2- وضعیت انطباق سیستمی انتظارات عملکردی فرهنگ ایمنی فرآیند به تفکیک مولفه­های ضروری
در صنعت مورد مطالعه

Figure 2. The system compliance status of PSC performance expectations as per the essential features
in the case study

 

شکل 3- وضعیت انطباق میدانی انتظارات عملکردی فرهنگ ایمنی فرآیند به تفکیک مولفه­های ضروری
در صنعت مورد مطالعه

Figure 3. The field compliance status of PSC performance expectations as per the essential features
in the case study

 

اهم یافته­های مستخرج از ممیزی سیستمی - میدانی فرهنگ ایمنی فرآیند در صنعت مورد مطالعه به شرح ذیل ارائه شده است:

نقاط قوت:

• تاکید بر حفظ هوشیاری نسبت به موارد غیراستاندارد و غیرعادی ایمنی فرآیند.
• ایجاد سیستم نظام­مند دربرگیرنده معیارهای شفاف رفتارهای مقبول / غیرمقبول و وجود رویکرد "عدم تمرکز بر مقصریابی".
• برقراری سیستمی به منظور ردیابی پیشنهادهای ایمنی فرآیند و بررسی آنها توسط مسئولان ذی­ربط.

فرصت­های بهبود:

• تبیین اصول مدیریت ایمنی فرآیند در بیانیه کلان
  چشم­انداز سازمانی.
• ایجاد مستندات پشتیبان خط­مشی ایمنی فرآیند و تبیین اهداف ایمنی فرآیند در سازمان.
• ارائه دوره­های آموزشی و بازآموزی لازم به مدیران ارشد و کارکنان در زمینه مدیریت ایمنی فرآیند.
• تبیین و الزام مسئولیت­ها و پاسخگوئی­های ایمنی فرآیند در شرح شغل کارکنان دارای وظایف حیاتی از منظر ایمنی فرآیند.
• برقراری ساختاری مشخص جهت ایجاد و حفظ حس آسیب­پذیری سازمانی در حوزه ایمنی فرآیند.
• تخصیص منابع و بودجه لازم جهت تحقق مسئولیت­های ایمنی فرآیند به صورت متمرکز.
• تدوین و ردیابی مجموعه متنوع و متوازن از شاخص­های عمل­گرا و نتیجه­گرای فرهنگ ایمنی فرآیند و نظارت مستمر بر نتایج.
• ایجاد سازوکار تمهیدات ضروری به منظور ارائه پاسخ به موقع به موضوعات و دغدغه­های مهم ایمنی فرآیند (به طور مثال بازه زمانی رسیدگی و اجرای درخواست­کارها) در تمامی سطوح سازمان از طریق برقراری ارتباطات چندسویه، گسترده و اثربخش بین واحدهای مختلف سازمان (بهره­بردار، تعمیرات و نگهداری، بازرسی فنی و ...).

از مجموع 304 پرسش­نامه توزیع شده، تعداد 208 پرسش­نامه که به صورت کامل تکمیل شده بودند، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. جهت بررسی نرمال بودن توزیع داده­های مستخرج از پرسش­نامه­ها از آزمون آماری کولموگروف - اسمیرنوف استفاده گردید.

نتایج آزمون نشان داد با توجه به این­که آماره آزمون (سطح معناداری) بدست آمده کوچکتر از 05/0 بود، بنابراین فرض صفر (H₀) مبنی بر نرمال بودن توزیع داده­­ها رد شده؛ بدین ترتیب توزیع داده­های بخش­های فنی پرسش­نامه نرمال نبوده و به عبارت دیگر توزیع داده­ها نامشخص می­باشد. با توجه به توزیع نامشخص داده­های پرسش­نامه­ها، از آزمون ناپارامتریک فریدمن جهت رتبه­بندی و تحلیل نتایج استفاده گردید (جدول 4).

 

 

جدول 4- نتایج آزمون فریدمن و رتبه­بندی بخش­های فنی پرسش­نامه

Table 4. Results of the Friedman test and the ranking of the questionnaire’s technical parts

بخش­های فنی پرسش­نامه	فراوانی	مقدار خی - دو[27]	درجه آزادی	سطح معناداری	میانگین رتبه
گزارش­دهی ایمنی فرآیند	208	2/225	10	000/0	2/30
ارزش­های ایمنی فرآیند و تعهد به آن	208	1/161	14	000/0	8/29
مشارکت و حمایت سرپرستان	208	4/115	8	000/0	7/37
روش­های اجرائی و تجهیزات	208	1/92	10	000/0	2/33
تخصص­گرائی و توانمند­سازی کارکنان	208	55	10	000/0	8/33
آموزش­های ایمنی فرآیند	208	3/35	7	000/0	2/36

 

با توجه به نتایج جدول 4، آزمون فریدمن با مقدار خی - دو و سطح معناداری (Sig=.000) در سطح 1 درصد خطا (99 درصد اطمینان) معنا­دار می­باشد. همچنین با توجه به میانگین رتبه بخش­های فنی پرسش­نامه بخش "مشارکت و حمایت سرپرستان" بالاترین رتبه و بخش "ارزش­های ایمنی فرآیند و تعهد به آن" پایین­ترین رتبه را از دیدگاه پاسخ­دهندگان ­بدست آوردند. این بدان معناست که نظر تکمیل­کنندگان پرسش­نامه در خصوص تشویق کارکنان توسط سرپرستان نسبت به شناسائی و گزارش­دهی شرایط و اعمال ناایمن فرآیندی، اقدام فوری سرپرستان نسبت به فعالیت­های ناایمن، اقدام مقتضی ایشان نسبت به پیشنهادهای بهبود ایمنی فرآیند و سایر مولفه­های مربوط به مشارکت و حمایت سرپرستان مثبت می­باشد. در مقابل، نظر پاسخ­دهندگان در خصوص اعمال اولویت ویژه نسبت به امور ایمنی فرآیند به صورت عملی (نه شعاری) توسط مدیریت ارشد سازمان، عدم تقدم ضرورت­های تولید بر ملاحظات ایمنی فرآیند، تخصیص بودجه و کارکنان مکفی جهت اجرای برنامه­های ایمنی فرآیند و سایر مولفه­های مربوط به ارزش­های ایمنی فرآیند، منفی ارزیابی شد.

به منظور پایش وضعیت و سنجش کارایی و اثربخشی فرهنگ ایمنی فرآیند، نمونه­هایی از شاخص­های کلیدی عملکرد تدوین شده در الگوی پیشنهادی به تفکیک مبانی کلیدی PSC در جدول 5 ارائه گردیده است.

 

 

جدول 5- شاخص­های کلیدی عملکرد فرهنگ ایمنی فرآیند

Figure 5. Process safety culture key performance indicators

مبانی کلیدی	شاخص­های کلیدی عملکرد
ایجاد برنامه اعتمادپذیر	ü   ثبت آمار تعداد دفعات بازدید مدیران ارشد از محل کار یا درصد بازدیدهای برنامه­ریزی و انجام شده. ü   ثبت آمار درصد مدیران و سرپرستان آموزش دیده در خصوص اهمیت و رویکردهای ایجاد و تقویت فرهنگ ایمنی فرآیند. ü   ثبت آمار درصد جلسات با موضوع ایمنی فرآیند و مشارکت فعال یکی از اعضای مدیران بالادستی. ü  ثبت آمار درصد کارکنان دریافت کننده پاداش یا ملزم به انجام اقدامات اصلاحی حسب کیفیت انجام مسئولیت­های ایمنی فرآیند.
ایجاد و پیاده­سازی فرهنگ مطلوب	ü   ثبت آمار تعداد اقدامات اصلاحی محقق نشده (حاصل از تجزیه و تحلیل ریسک، تجزیه و تحلیل رویداد، ممیزی و پیشنهادهای ایمنی). ü   ثبت آمار ماهانه تعداد شبه­حوادث و رویدادهای گزارش شده. ü   ثبت مدت زمان معمول و حداکثر زمان مورد نیاز برای تکمیل فرآیند تجزیه و تحلیل رویدادها و تهیه گزارشات. ü   ثبت آمار درصد شبه­حوادث و رویدادهای ناشی از اقدامات ناایمن یا نادیده گرفتن برخی الزامات. ü   ثبت آمار سالیانه تعداد جلسات برگزارشده با موضوع ایمنی فرآیند. ü   ثبت میانگین زمان پاسخ به پیشنهادهای ایمنی فرآیند. ü   ثبت آمار ماهانه تعداد پیشنهادهای ایمنی فرآیند گزارش شده. ü   ثبت آمار ماهانه درصد مشارکت کارکنان در نظام پیشنهادهای ایمنی فرآیند. ü   ثبت آمار حضور مدیران در جلسات بازنگری مدیریتی.
پایش و هدایت فرهنگ	ü   ثبت آمار دفعات سنجش و ارائه نتایج شاخص­های ایمنی فرآیند به مدیریت سازمان. ü   ثبت نتایج بررسی­های دوره­ای عادات یا درک کارکنان در خصوص موضوعات ایمنی فرآیند.

 

بحث و نتیجه­گیری

 

از دستاوردهای کلیدی پژوهش حاضر، ارائه الگویی جامع با استناد بر الزامات فرهنگ ایمنی فرآیند مندرج در راهنمای مرجع ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک مرکز فرآیند شیمیایی آمریکا (9) به منظور پیاده­سازی، راهبری و سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی می­باشد. از این حیث، الگوی پیشنهادی متشکل از ساختار و فرآیند مورد نیاز (شامل مبانی کلیدی، مولفه­های ضروری، فعالیت­های اجرایی و انتظارات عملکردی) جهت پیاده­سازی و راهبری PSC در سازمان­ها و ابزارهای سنجش (شامل چک­لیست ممیزی سیستمی - میدانی و پرسش­نامه) به ترتیب جهت سنجش ساختار و وضعیت فرهنگ ایمنی فرآیند از دیدگاه برون­سازمانی و درون­سازمانی می­باشد. همچنین اندازه­گیری شاخص­های کلیدی عملکرد ارائه شده در الگو امکان بررسی روند سازمان­ها در برآورد فعالیت­های اجرایی، انتظارات عملکردی و نگهداشت فرهنگ ایمنی فرآیند و در نتیجه اتخاذ اقدامات لازم جهت اصلاح کاستی­های شناسایی شده را فراهم می­سازد. از آنجا که فرآیند ارتقاء فرهنگ کارکنان و ایجاد تغییرات فرهنگی در سازمان­ها مستلزم القای مستمر ارزش­ها و نگرش­های گروهی بوده و این امر به تدریج در طول زمان توسط عوامل چند سطحی شکل می­گیرد، لذا از محدودیت­های پژوهش حاضر می­توان به محدودیت زمانی جهت انجام مداخلات مربوطه (به عنوان مثال پیاده­سازی الگو در صنعت مورد مطالعه) و بررسی و تحلیل نتایج سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند قبل و بعد از انجام مداخله اشاره نمود.

در مطالعه­ای کیفی توسط گودرزی و همکاران، مؤلفه­های مؤثر بر فرهنگ ایمنی سازمانی در نیروگاه­های حرارتی ایران تحت بررسی قرار گرفت. در پژوهش مذکور، داده­ها با استفاده از رویکرد تلفیقی و از طریق مشاهده میدانی، مصاحبه انفرادی و مصاحبه و بحث گروهی متمرکز با 19 نفر از گروه­های کاری مختلف در سه نیروگاه حرارتی ایران تولید شد. تحلیل محتوا، 9 دسته از
مؤلفه­های مؤثر بر فرهنگ ایمنی را شناسایی نمود. نتایج نشان داد به ­منظور دستیابی به فرهنگ ایمنی متعالی می­بایست با بهبود وضعیت در هر یک از مؤلفه­های شناسایی­ شده، متناسب با شرایط هر سازمان در بازه­های زمانی تعیین­ شده نسبت به ارزیابی وضعیت فرهنگ ایمنی و ارتقاء آن اقدام نمود (16). در پژوهش حاضر، مبانی کلیدی فرهنگ ایمنی فرآیند تبیین و مولفه­های ضروری تحقق آن­ها تعیین گردید. فعالیت­های مورد نیاز جهت اجرا و استقرار هر یک از مولفه­های ضروری مشخص و انتظارات عملکردی با تعیین سطح انتظار به تفکیک هر فعالیت اجرایی تبیین شد. ابزارهای سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند شامل
چک­لیست ممیزی و پرسش­نامه و همچنین شاخص­های کلیدی عملکرد PSC نیز ارائه گردید. بدین ترتیب، می­توان چنین برداشت نمود که پژوهش حاضر چارچوب جامع­تری را جهت ارزیابی فرهنگ ایمنی فرآیند پیشنهاد نموده است.

در مطالعه­ Siuta و همکاران، روشی نیمه کمی جهت تعیین شاخص فرهنگ ایمنی فرآیند سازمان و مدلی پارامتری به­منظور سنجش بلوغ فرهنگی براساس مدل برادلی^[28] ارائه گردید. در مطالعه مذکور، سه شاخص مشتمل بر شاخص‌ ارتباط مستقیم، میانگین زمان ارتباط و نرخ اجرای تغییرات پیشنهادی کارکنان مطرح شد. مدل پیشنهادی در سه سازمان مرتبط با حوزه انرژی در لهستان به عنوان مطالعه موردی پیاده­سازی گردید. نتایج نشان داد شاخص کل فرهنگ ایمنی فرآیند امکان شناسایی، رتبه­بندی و مقایسه عوامل مختلف فرهنگ ایمنی را بین
سازمان­ها و واحد­های مختلف آن­ها فراهم نموده و تعیین اقدامات موردنیاز بهبود عملکرد ایمنی را تسهیل می­نماید (6). در پژوهش حاضر به مراتب راهنمای جامع­تری شامل ساختار، فرآیند
پیاده­سازی و راهبری و ابزارهای سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی تدوین گردیده است. همچنین در الگوی پیشنهادی پژوهش حاضر، به­منظور سنجش کارایی و اثربخشی فرهنگ ایمنی فرآیند، نمونه­هایی از شاخص­های کلیدی عملکرد به تفکیک مبانی کلیدی PSC ارائه شده است.

Zwetsloot و همکاران، طی پژوهشی در سال 2018، به ارزیابی مجدد فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع دارای خطرات عمده در شهر روتردام هلند متشکل از 14 شرکت در چهار بخش پالایشگاهی، پتروشیمی، ذخیره­سازی و انبارداری مواد شیمیایی پرداختند. ابعاد مورد سنجش فرهنگ ایمنی شامل تعهد رهبری به ایمنی فرآیند، اولویت اهداف ایمنی نسبت به بهره­وری، وضوح و ثبات ارتباطات ایمنی، مشارکت کارکنان، بینش مدیریت ارشد در مورد علل حوادث، ثبت و تجزیه و تحلیل حوادث، درس­آموزی از حوادث، مدیریت ایمنی پیمانکاران، نقش ناظران در رابطه با ایمنی، توجه به مسائل ایمنی فرآیند در مقابل ایمنی شغلی، کیفیت مدیریت تعمیر و نگهداری، کیفیت و نحوه اجرای
روش­های اجرایی، انجام ممیزی­ها و پیگیری نتایج حاصل و واکنش در شرایط اضطراری بود. شرکت­های مذکور در ارزیابی مشابهی در سال 2012 شرکت کرده و اقدامات اصلاحی پیشنهادی جهت ارتقاء فرهنگ مستخرج از نتایج ارزیابی را طی سال­های 2012 تا 2018 اجرا نموده بودند. نتایج ارزیابی مجدد فرهنگ ایمنی فرآیند در سال 2018 بیانگر بهبود وضعیت فرهنگ در تمامی شرکت­های مورد مطالعه بود (12). پژوهش مذکور از معدود پژوهش­هایی است که به ارزیابی مجدد فرهنگ ایمنی فرآیند پرداخته و بیانگر قابلیت ارتقاء سطح PSC در سازمان­هاست. بدین ترتیب می­توان اذعان داشت سطح فرهنگ ایمنی با گذشت زمان و انجام اقدامات موثر قابل بهبود خواهد بود. این موضوع مؤید اهمیت انجام ممیزی سیستمی - میدانی فرهنگ ایمنی فرآیند در بازه­های زمانی مشخص و اتخاذ اقدامات لازم جهت اصلاح کاستی­ها و عدم انطباق­های شناسایی شده در راستای ارتقاء سطح فرهنگ ایمنی در سازمان­ها می­باشد. از ویژگی­های الگوی پیشنهادی پژوهش حاضر ارائه چک­لیست جامع ممیزی سیستمی - میدانی فرهنگ ایمنی فرآیند با استناد به راهنماهای مرجع در این حوزه می­باشد، که می­تواند جهت تحقق این مهم مورد بهره­برداری قرار گیرد.

 Yuan و همکاران، به بررسی تاثیر شیوه­های مدیریت ایمنی بر فرهنگ ایمنی فرآیند در صنعت نفت چین پرداختند. بدین ترتیب، شیوه‌های کلیدی مدیریت ایمنی از تحقیقات پیشین شناسایی و سپس مدلی به­منظور بررسی تاثیر آنها در توسعه فرهنگ ایمنی فرآیند ایجاد گردید. در پژوهش مذکور شش معیار کلی و جهت اندازه­گیری هر معیار تعدادی گویه در قالب
پرسش­نامه نظرسنجی با استفاده از طیف لیکرت از 1 تا 5 (کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) تبیین و برای تجزیه و تحلیل داده­های پرسش­نامه­ها از روش­ مدل­سازی معادلات ساختاری بهره گرفته شد. نتایج پژوهش مذکور نشان داد هر چهار شیوه مدیریت ایمنی مشتمل بر سازمان‌دهی مسئولیت‌ها و رویه‌های سازمانی، ارتباطات و هماهنگی، آموزش ایمنی و بازرسی و نظارت اثرات مثبتی بر فرهنگ ایمنی دارند، به طوری که بازرسی و نظارت دارای بالاترین تاثیر هستند (24). از محدودیت­های پژوهش یادشده عدم شمول سایر ابعاد فرهنگی از قبیل ارزش­های ایمنی فرآیند، تجزیه و تحلیل حوادث و غیره می­باشد که در پرسش­نامه سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند پژوهش حاضر لحاظ شده­اند. شایان ذکر است بررسی و تحلیل ارتباط و همبستگی ابعاد مختلف فرهنگ ایمنی فرآیند با یکدیگر و شناخت مکانیزم اثرگذاری / اثرپذیری ابعاد فرهنگی به منظور ارائه دقیق­تر و هدفمندتر راهکارهای ارتقاء فرهنگ، نیز حائز اهمیت می­باشد.

Goncalves Filho و Waterson، در مقاله­ای مروری به بررسی عوامل بنیادین و مفاهیم کلیدی مدل‌های بلوغ و نحوه استفاده از آن­ها در ارزیابی فرهنگ ایمنی پرداختند. در مجموع از طریق بررسی 41 مقاله مشخص گردید استفاده از مدل­های بلوغ جهت ارزیابی فرهنگ ایمنی به­ ویژه در حوزه­هایی مانند صنعت ساختمان، نفت و گاز و بهداشت و درمان به طور روزافزون در حال افزایش است. همچنین نتایج نشان داد اکثر مطالعات ضمن کاربرد مدل‌های بلوغ به ارزیابی توصیفی فرهنگ ایمنی پرداخته­ و تلاش‌های محدودی جهت سنجش قابلیت اطمینان و اعتبارسنجی نتایج حاصل به صورت کاربردی صورت گرفته است. در تحقیق مذکور پیشنهاد گردید پژوهشگران و متخصصان ایمنی، فرهنگ ایمنی را با بکارگیری مدل‌های بلوغ و پیاده­سازی آن­ها در مطالعات موردی به طور دقیق و کاربردی ارزیابی نمایند و همچنین در انتخاب و استفاده از مدل‌های مذکور به مبانی نظری و راهنماهای مرجع توجه بیشتری مبذول دارند (4). در پژوهش حاضر ضمن بهره­برداری از پیشنهادهای مطرح شده در مطالعه مذکور و به منظور ارائه الگوی سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند در صنایع فرآیندی، ابتدا راهنماهای مرجع بین­المللی موجود در حوزه مدیریت ایمنی فرآیند با تمرکز بر الزام فرهنگ ایمنی فرآیند مورد بررسی قرار گرفت. در همین راستا ساختار و محتوای فرهنگ ایمنی فرآیند در راهنماهای مرجع ضمن تعریف معیارهایی با یکدیگر مقایسه شدند. بر این اساس راهنمای ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک مرکز فرآیند شیمیایی آمریکا به عنوان جامع­ترین مدل از منظر ساختار و محتوای فرهنگ ایمنی فرآیند انتخاب گردید. در نهایت راهنمای جامع پیاده­سازی، راهبری و سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند شامل ساختار و فرآیند پیاده­سازی و راهبری، شاخص­های کلیدی عملکرد و ابزارهای سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند (چک­لیست ممیزی و پرسش­نامه) تدوین و چک­لیست و پرسش­نامه در یک مجتمع پتروشیمی جهت حصول اطمینان از کاربردی و عملیاتی بودن آن­ها، تکمیل و نتایج تحلیل شد.

به منظور ارتقاء فرهنگ ایمنی فرآیند در صنعت مورد مطالعه پیشنهادها و راهکارهایی به شرح ذیل توصیه گردید:

• پیاده­سازی الگوی پیشنهادی پژوهش حاضر در راستای توسعه فرهنگ ایمنی فرآیند و در نتیجه فراهم­سازی زمینه­ای مناسب جهت ارتقاء عملکرد مدیریت ایمنی فرآیند در سازمان.
• انجام ممیزی سیستمی - میدانی فرهنگ ایمنی فرآیند در بازه­های زمانی مشخص (حداقل سالانه) به منظور بررسی روند سازمان در برآورد فعالیت­های اجرایی و انتظارات عملکردی فرهنگ ایمنی فرآیند طبق الگوی پیشنهادی و اتخاذ اقدامات لازم جهت اصلاح کاستی­ها و عدم
  انطباق­های شناسایی شده.
• سنجش شاخص­های کلیدی عملکرد فرهنگ ایمنی فرآیند در بازه­های زمانی مشخص (حداقل سالانه) به منظور پایش مستمر عملکرد سازمان در نگهداشت وضعیت فرهنگ ایمنی فرآیند، شناسایی نقاط قوت و ضعف عملکردی و اتخاد اقدامات مقتضی.

همچنین به منظور اجرای پژوهش­های آتی پیشنهادهایی به شرح ذیل ارائه می­گردد:

• بهره­گیری از مدل­های بلوغ فرهنگ ایمنی در الگوی پیشنهادی به منظور فراهم­سازی امکان تعیین و مقایسه میزان بلوغ فرهنگ ایمنی فرآیند سازمان­ها.­
• رتبه­بندی مبانی کلیدی و مولفه­های ضروری فرهنگ ایمنی فرآیند در الگوی پیشنهادی (به کمک مدل­های تصمیم­گیری چندمعیاره) به منظور تسهیل فرآیند تخصیص منابع جهت انجام فعالیت­های اجرایی مربوطه با توجه به اولویت­های موجود.
• بررسی و تحلیل ارتباط و همبستگی ابعاد فرهنگ ایمنی فرآیند با یکدیگر (بخش­های فنی پرسش­نامه سنجش فرهنگ ایمنی فرآیند) و شناخت مکانیزم اثرگذاری / اثرپذیری ابعاد فرهنگی به منظور ارائه دقیق­تر و هدفمندتر راهکارهای ارتقاء فرهنگ.

 

تشکر و قدردانی

مقاله حاضر مستخرج از بخشی از طرح پژوهشی مربوط به قرارداد شماره 6386-1401 فی­مابین واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی و شرکت مهندسی آرشام ایمن می­باشد. نویسندگان بدین­وسیله مراتب سپاس خود را از کلیه همکاران پژوهشی طرح یاد شده اعلام می­دارند.

 

References

1. Bisbey, T. M., Kilcullen, M. P., Thomas, E. J., Ottosen, M. J., Tsao, K., & Salas, E., Safety Culture: An Integration of Existing Models and a Framework for Understanding Its Development. Human Factors, Vol. 63, No. 1, pp. 88-110.‏
2. Rezaei Baghebidi, M. H., Halvani, G., Ghiyasi, S., Dehghanitafti,, 2017. Assessing Safety Culture and Its Influencing Factors in a Steel Manufacturing Plant. Toloo-e-behdasht, Vol. 16, No. 4, pp. 37-48. (In Persian)
3. Avena, T., Ylonen, M., How the Risk Science Can Help Us Establish a Good Safety Culture. Journal of Risk Research, Vol. 24, No. 11, pp. 1349–1367.
4. Goncalves Filho, A. P., Waterson, P., Maturity Models and Safety Culture: A Critical Review. Safety Science, Vol. 105, pp. 192-211.‏
5. Glebova, E. V., Volokhina, A. T., Vikhrov, A. E., Chistyakova, N. D., Level Increase of Process Safety Culture at the Fuel and Energy Complex Enterprises. IOP Publishing, Vol. 1079 No. 7, pp. 072036.
6. Siuta, D., Kukfisz, B., Kuczyńska, A., Mitkowski, P. T., Methodology for the Determination of a Process Safety Culture Index and Safety Culture Maturity Level in Industries. International Journal of Environmental Research and Public Health, Vol. 19, No.5, pp. 2668.‏
7. US Occupational Safety and Health Administration (OSHA), Process Safety Management, OSHA 3132. US Department of Labor, Occupational Safety and Health Administration Publication.
8. US Environmental Protection Agency (EPA), Accidental Release Prevention Requirements: Risk Management Program Requirements. Federal Register.
9. US Center for Chemical Process Safety (CCPS), Guidelines for Risk Based Process Safety. John Wiley & Sons.
10. Kadri, S. H., Jones, D. W., Nurturing a Strong Process Safety Culture. Process Safety Progress, Vol. 25, No.1, pp. 16-20.
11. US Center for Chemical Process Safety (CCPS), Essential Practices for Creating, Strengthening, and Sustaining Process Safety Culture. John Wiley & Sons.
12. Zwetsloot, I.J.M., van Middelaar, J., van deer Beek, D., 2020. Repeated Assessment of Process Safety Culture in Major Hazard Industries in the Rotterdam Region (Netherlands). Journal of Cleaner Production, Vol. 257, pp. 120540.
13. Sepehr, P., Naimi Ghasabiyan, N., 2019. Assessment of Safety Culture and the Evaluation of the Effect of Education on the Improvement of Safety in the Metal Industry during 2018. Journal of Health Research in Community, Vol. 4, No. 4, pp.13-21. (In Persian)
14. Shahparast, D., Beiki, H., Panahi Negad, M., Dormohammadi, A., 2022. Evaluation of HSE Culture and Identification of Its Promotion Strategies in Northern Khorasan Province Gas Company. Occupational Hygiene and Health Promotion Journal, Vol. 6, No. 1, pp. 29-42. (In Persian)
15. Kiantaj, R., Ramezani, A., Amrolahi, N., 2019. Knowledge Management as an Agent of Enhancing the Safety Culture in Organizations. Iran Occupational Health, Vol. 16, No. 5, pp. 1-13. (In Persian)
16. Goodarzi, R., Arghami, S., Pouyakian, M., 2016. Identification of Factors Affecting Safety Culture in Iranian Thermal Power Plants. Journal of Occupational Hygiene Engineering, Vol. 3, No. 2, pp. 12-20. (In Persian)
17. Naimi Ghasabiyan, N., Rezapour, S., Rezaee, R., Sepher, A., Erfan Fard, M., Sepehr, P., 2021. Promoting Safety Culture Using 4E Technique in Esfarayen Steel Industry in 2019. Occupational Hygiene and Health Promotion Journal, Vol. 4, No. 4, pp. 393-399. (In Persian)
18. American Petroleum Institute (API), 1990. Management of Process Hazards, API RP 750. American Petroleum Institute Publications, Washington DC.
19. World Steel Association, Safety and Health Committee, 2019. Safety Guidance Note Process Safety Management, Rev 2.0. World Steel Publications, Brussels.
20. Energy Institute (EI), High Level Framework for Process Safety Management. Energy Institute Publications, London.
21. Baker, J., Bowman, F.L., Erwin, G., Gorton, S., Hendershot, D., Leveson, N., Priest, S., Rosenthal, I., Tebo, P., Wiegmann, D., Wilson, L., 2007. The Report of BP US Refineries Independent Safety Review Panel. BP US Refineries Independent Safety Review Panel.
22. Kalantari K., 2017. Data Processing and Analysis in Socio-Economic Research. Farhang Saba. (In Persian)
23. US Center for Chemical Process Safety (CCPS),Guidelines for Implementing Process Safety Management. John Wiley & Sons.
24. Yuan, G., Fan, Y., Wang, J., Li, X., Pei, J., 2019. The Mediating Role of Safety Management Practices in Process Safety Culture in the Chinese Oil IJournal of Loss Prevention in the Process Industries,Vol. 57, pp. 223-230.

 

 

 

1- دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی HSE، گروه مدیریت محیط­زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2- استادیار، گروه مدیریت محیط­زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ^*(مسوول مکاتبات).

1- MSc Student in HSE Engineering, Department of Environmental Management, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

2- Assistant Professor, Department of Environmental Management, Faculty of Natural Resources and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. *(Corresponding Author)

1- Health, Safety and Environment (HSE)

2- Process Safety Management (PSM)

3- Safety Culture

4- Process Safety Culture (PSC)

5- Occupational Safety and Health Administration (OSHA)

6- Environmental Protection Agency (EPA)

7- Center for Chemical Process Safety (CCPS)

8- Risk Based Process Safety (RBPS)

1- Key Principles (KP)

2- Essential Features (EF)

3- Work Activities (WA)

4- Performance Expectations (PE)

1- Validity

2- Reliability

3- Statistical Package for Social Sciences (Version 27)

4- Content Validity Index (CVI)

5- Central Limit Theorem (CLT)

6- Cronbach's alpha

7- Cochran Formula

8- Simple Random Sampling

1- Kolmogorov – Smirnov (KS) Test

2- Friedman Test

1- Chi-Square

[28]- Bradley Model

تعداد مشاهده مقاله: 570

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 137