ارزش گذاری اقتصادی کارکردهای بازاری منابع زیست محیطی دریاچه ارژن - پریشان با تأکید بر گونه های آبزی

ارزش گذاری اقتصادی کارکردهای بازاری منابع زیست محیطی دریاچه ارژن - پریشان با تأکید بر گونه های آبزی    

مجید عباس پور[1]

زهرا عابدی[2]

مجید احمدیان[3]

فرزانه ظفری[4]^*

farzaneh.zafari@yahoo.cim

چکیده

ارزش اقتصادی منابع زیست محیطی، ابزاری برای آشنا کردن مردم با خدمات و محصولات ارایه شده توسط عملکردهای زیست محیطی است.

این مقاله یافته های اصلی پژوهش در دشت ارژن و دریاچه پریشان را به منظور برآورد ارزش کالا و خدمات مختلف فراهم شده توسط این مکان طبیعی که به عنوان منطقه حفاظت شده شناخته شده است، بر اساس قیمت بازار انعکاس می دهد.

پس ازتعیینمرزهای طبیعی و اجتماعی - سیاسی منطقه، تمام کالا و خدمات زیست محیطی شناسایی شدند. سپس، پرسشنامه های مرتبط به هر یک از کالا و خدمات، به طور مناسب طراحی و تکمیل شده و در مرحله بعد توسط نرم افزار Eviews مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

بر اساس نتایج نهایی، ارزش فعالیت ماهی گیری در منطقه، 1597 میلیارد ریال (168 میلیون دلار)، گیاهان دارویی در حدود 48 میلیارد ریال (5 میلیون دلار)، میوه های طبیعی، 36 میلیارد ریال (3 میلیون دلار)، علوفه، 6957 میلیارد ریال (732 میلیون دلار) و آب، 5694 میلیارد ریال (599 میلیون دلار) برای دوره زمانی یک سال (1387) محاسبه شد.

با توجه به موارد ذکر شده، ارزش کل کارکردها و خدمات محاسبه شده منطقه مورد مطالعه 24457 میلیارد ریال (2574 میلیون دلار) تخمین زده شد.

واژه های کلیدی: اقتصاد زیست محیطی، تالاب، ارزش گذاری، ارزش تجاری، قیمت بازار، دریاچه ارژن و پریشان.

مقدمه

        منابع محیط زیستی در جهان کنونی سرمایه های ارزشمندی هستند که حفظ آن ها باید در ردیف اساسی ترین تلاش های انسان قرار گیرد. در حال حاضـر رویــدادهـا و پدیده هایی همچون تخریب و نابودی منابع طبیعی، گسترش بیابان، تغییرات اقلیمی، نابودی تنوع زیستی، بالا آمدن سطح آب دریاها، زمینه ساز وقوع بحران های محیط زیستی و بـروز نگرانی های عمیق جوامع انسانی شده اند. این در حالی است که توسعه روزافزون وسایل ارتباط جمعی و فن آوری های اطلاع رسانی به انتشار سریع نگرانی های ناشی از مشکلات محیط زیستی یاری رسانده و چاره اندیشی و اقدام در رفع آن ها را به امری جدی تبدیل ساخته است. در جهت رفع این کاستی و رقابت پذیر ساختن برنامه های حفاظتی طی دهه های اخیر،  رویکرد جدیدی برای تبدیل ارزش منابع محیطی به پول و برآورد بار مالی و اقتصادی فواید غیر مبادله ای منابع زیست محیطی پدید آمده است، تا به صورت ابزاری در مدیریت کارآمد امور حفاظتی استفاده شود. در این راستا بسیاری از مطالعات در زمینه اقتصاد محیط زیست توجه خود را به ارزش گذاری اقتصادی منابع زیست محیطی معطوف داشته اند (1). یکی از مهم ترین منابع زیست محیطی، تالاب ها می باشند. تالاب ها مفیدترین و در عین حال یکی از اکوسیستم هایی هستند که در طول زمان بالاترین تخریب را داشته اند. تفکر رایگان بودن و استفاده بی رویه از خدمات چنین منابعی را می توان یکی از علت های اتلاف و تخریب منابع و عدم کارایی نظام های اقتصادی در استفاده از این قبیل منابع به شمار آورد. به طور معمول ارزش منابع طبیعی از جمله تالاب ها کم تر از حد واقعی برآورد گردیده است و در تحلیل های هزینه - فایده اقتصادی پروژه های عمرانی، هزینه وارد بر محیط زیست بسیار پایین در نظر گرفته شده که نتیجه آن اجرای پروژه هــای آلوده کننده محیط زیست است. ارزش گذاری اقتصادی تالاب ابزار مناسب برای استفاده عقلایی و مدیریت منابع است که با دشواری های زیادی مواجه است (2).

        به طور کلی با توجه به این که بخش اعظم فعالیت های اقتصادی بر پایه تبدیل ثروت های زیست محیطی به درآمدها و ستانده های جاری است، برآورد ارزش پولی خدمات اکوسیستم ها می تواند بسیار سازنده باشد. در حال حاضر هیچ گونه مقدار و مقیاسی جهت شناسایی ارزش خدمات و کارکردهای بازاری، به خصوص گونه های آبزی منـاطق مورد مطالعه در دسترس نمی باشد. با توجه به این که این کالاها و خدمات بسیار با ارزش بوده و استفاده ناآگاهانه مردم محلی منجر به تخریب این خدمات و محیط زیست می شود، در این تحقیق سعی شده تا ارزش برخی از این خدمات برآورد شود.

هدف اصلی این تحقیق، ارزش گذاری اقتصادی کارکردهای بازاری منابع زیست محیطی دریاچه ارژن - پریشان با تأکید بر گونه های آبزی است.

اهداف فرعی تحقیق عبارتند از:

-   حساس سازی منطقه ای و ملی نسبت به ارزش آبزیان و سایر خدمات مناطق مورد مطالعه به عنوان دارایی زیست محیطی و ارتقای جایگاه آن در سیاست گذاری توسعه ای

-     تخمین ارزش کارکردهای بازاری منابع زیست محیطی در منطقه مورد مطالعه

-     آماده سازی نتایج جهت استفاده در برآورد ارزش کل منطقه مورد مطالعه

        در رویکرد قیمت بازار، تقاضای منابع طبیعی با فرض ثابت بودن عوامل مختلف اثر گذار بر تقاضای مصرف کننده، (مثل درآمد شخصی، قیمت کالاهای مرتبط، سلیقه فرد و...)، در طول دوران مطالعه، اندازه گیری می شود. تحت این فرض، منحنی تقاضای تخمین زده شده، یک معیار سیستماتیک از چگونگی ارزش گذاری مصرف کننده از کالای مصرفی است. سطح زیر منحنی تقاضا، نمایش دهنده حداکثر تمایل به پرداخت است. از دیدگاه بسیاری از تحلیلگران اقتصادی به عنوان یک معیار رفاه فردی، اضافه رفاه مصرف کننده، تخمین مناسب تجربی برای معیارهای نظری می باشد (3).

            در این تحقیق ابتدا مبانی نظری ارزش گذاری شامل مفاهیم ارزش و ارزش گذاری و ضرورت آن ها و همچنین انواع روش های ارزش گذاری و سپس پیشینه تحقیق بیان گردیده است. در مرحله بعد موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه و خصوصیــات بیولـــوژیکی و فیزیکی آن و همچنین روش به کار رفتــه در ایــن تحقیق که روش قیمت بازار (MARKET PRICE) می باشد، بیان شده است. در این راستا ابتدا بررسی های میدانی در منطقه صورت گرفته و اطلاعات اولیه جمع آوری گردیده و سپس پرسشنامه های تهیه شده به صورت تصادفی در اختیار افراد منطقه مورد مطالعه و اطراف آن قرار گرفت که در این پرسشنامه ها از آن ها خواسته شد تا نظر خود را نسبت به استفاده از خدمات موجود در منطقه مورد مطالعه(دریاچه ارژن و پریشان) ابراز کرده و در صورت نبود این خدمات، مبالغی را که باید برای تهیه آن ها در بازار بپردازند، ‌بیان کنند. سپس با جمع آوری پرسشنامه ها و تجزیه و تحلیل آن و کاربرد نرم افزار Eviews، جهت برآورد ‌ارزش های مورد توجه تحقیق اقدام شد و نهایتاً نتایج حاصل از تحقیق بیان شده و پیشنهادهایی در جهت حفظ این سرمایه های ارزشمند طبیعی ارایه گردیده است. گذشته از بررسی میدانی، در این تحقیق از مطالعات کتابخانه ای، اطلاعات اینترنتی و داده ها و اطلاعات ادارات و سازمان های مربوط نظیر مرکز آمار ایران و سازمان حفاظت محیط زیست نیز استفاده شده است.

مبانی نظری

        پرداختن به موضوعات و مسایل زیست محیطی از دیدگاه اقتصادی در جهت فراهم آوردن زمینه های توسعه پایدار، مستلزم استفاده از ابزار تحلیلی مناسب، نظیر تحلیل هزینه - منفعت اجتماعـی، تنظیم حسابــداری زیست محیطی و تکنیک های مناسب ارزش گذاری می باشد. به کارگیری چنین روش هایی نیازمند شناخت «ارزش» و یا «قیمت» منابع زیست محیطی و همچنین آگاهی از مقدار هزینه های خسارت و آسیب بر محیط زیست است. بنابراین، ارزش مفهومی است که به چگونگی درک انسان ها از موجودات و اشیایی که مشاهده می کنند، مربوط شده و از یک تغییر در رفاه مــردم ناشــی می شود و این یک تغییر کمی یا کیفی است که در بهره مندی از کالا یا یکی از مشخصه های آن کالا به وجود می آید. در نتیجه، چیزی دارای ارزش است که به رفاه انسان کمک می نماید و زمانی که رفاه بیشتری ایجاد شود، ارزش بیشتری نیز ایجـاد می گردد(4).

        حرکت از "محیط زیست اقتصادی" به "اقتصاد زیست محیطی" شاید راهبردی ترین آرمان و در عین حال مهم ترین چالش دو دهه گذشته در جهان باشد. دراین میان آگاهی از ارزش های غیر قابل تبادل منابع طبیعی و مزیت های نسبی طبیعت، مسیر دستیابی به آموزه فوق را کوتاه می سازد. عدم درک صحیح از کارکردها و خدمات تولید شده توسط اکوسیستم ها خطری جدی برای جامعه محسوب می شود. فعالیت ها عمرانی به طــرق مختلف بر محیط زیست تأثیــر می گذارند و مطلوبیت آن را برای جامعه تغییر می دهند، از سوی دیگر ظرفیت محیط زیست نیز محدود می باشد، بنابراین فعالیت ها اقتصادی آلاینده محیط زیست نمی توانند بدون هیچ محدودیتی به فعالیت خود ادامه دهند، زیرا ظرفیت پالایش محیط محدود است. بنابراین این سؤال مطرح می شود که آیا منابع زیست محیطی از قبیل آب، خاک، هوا و زیست بوم ها در ردیف منابع کمیاب قرار دارند؟ به عبارت دیگر آیا توسعه فعالیت های عمرانی بدون توجه به محدودیت های زیست محیطی عرصه را بر نظام های زیستی تنگ نخواهد نمود(3).

        تجربه رشد و توسعه اقتصادی در نیم قرن اخیـر نشان می دهد که همگام با توسعه، بهره برداری از منابع طبیعی و انتشار آلودگی به محیط زیست افزایش یافته و موجب تنزل شدید کیفیت این گونه منابع گردیده است. اگر حفظ و تداوم حیات انسان ها به عنوان مهم ترین هدف فعالیت های اقتصادی قلمداد شود و تلاش انسان ها در راستــای افـزایش رفــاه جهت گیری شده باشد، با انتشار آلودگی و کاهش کیفیت منابع زیست محیطی، در نهایت رفاه انسان ها کاهش خواهد یافت و چون ظرفیت پذیرش آلودگی توسط محیط زیست محدود است، این گونه منابع به مانند سایر عوامل تولید به صورت یک قید و محدودیت وارد فرآیند تصمیم گیری فعالان اقتصادی خواهد شد و سطح بهینه مصرف و یا استفاده از این گونه منابع را تحت تأثیر قرار خواهد داد. از طرف دیگر با توجه به این که کالاهای زیست محیطی در زمره کالاهای عمومی خالص طبقه بندی می شوند، بنابراین انتخاب گزینه های مرتبط با استفاده از آن ها به مراتب پیچیده تر از کالاهای خصوصی است. چرا که تبعات آن به مراتب بیشتر بوده و آثار توزیعی و نشتی فراوانی به دنبال خواهد داشت. در نتیجه برای منطقی نمودن استفاده از  منابع زیست محیطی ضروری است از طرق مختلف این منابع ارزش گذاری شوند (3).

            با توجه به این که منابع زیست محیطی به تمامی نسل ها تعلق دارد و رعایت حفظ آن برای نسل های آینده، وظیفه ای همگانی است، لذا منافع بلند مدت باید بر منافع کوتاه مدت ارجحیت داده شود. این موضوع ضرورت اهمیت قیمت گذاری منابع زیست محیطی را دو چندان می کند. پس ضروری است که فرآیندی برای ارزش گذاری کالاهای زیست محیطی در نظر گرفته شود. برای پیدا کردن ارزش اقتصادی منابع زیست محیطی می بایست ارزش تمامی کارکردهای این گونه منابع بشری را محاسبه نمود. با توجه به موارد فوق، در ارزش گذاری منابع زیست محیطی می بایست کلیه منافع ناشی از استفاده از منابع زیست محیطی و هـزینه هــای مرتبط به آن ها لحاظ گردد (3).

ارزش گذاری اقتصادی  منابع زیست محیطی به دلایل زیر حایز اهمیت می باشد (3):

1. با ارزیابی مشخص می شود که محیط زیست یک منبع نامحدود است.
2. توسعه ای که در تضاد با محیط زیست باشد، مورد ارزیابی قرار گرفته و تصمیم عقلایی و منطقی را امکان پذیر می سازد.
3. ارزش گذاری اقتصادی منابع، تصمیم گیری شخصی افراد و مدیران را کاهش می دهد.
4. ارزش گذاری اقتصادی منابع، به سیاست گذاران بخش عمومی کمک می کند تا از امکانات قانونی مانند مالیات ها، یارانه ها، مجوزهای بهره برداری برای بهبود وضعیت محیط زیست استفاده نمایند.
5. ارزش گذاری اقتصادی منابع، برای اجرای طرح حسابداری ملی سبز مورد نیاز است.

به طور کلی روش های ارزش گذاری را می توان به دو گروه تقسیم کرد (5) :

• روش ترجیحات آشکار شده (RP)[5]
• روش ترجیحات ابراز شده (یا اظهار شده) (SP)[6]  

        روش های ترجیح آشکار میزان استفاده از رفتار افراد در بازارهای واقعی یا شبیه سازی شده به منظور استنباط ارزش یک کالا یا خدمت زیست محیطی ارایه می کند. به عنوان مثال، ممکن است ارزش یک منطقه بیابانی از هزینه مسافرت تفریح کنندگان به آن منطقه استنباط شود. ارزش مثلاً آلودگی صوتی ممکن است از تجزیه و تحلیل ارزش مالکیت مناطق مسکونی نزدیک یک فرودگاه استنباط شود. این روش ها به رهیافت های بازار جانشین یا غیر مستقیم نیز معـروفند. مثال هــایی از روش های RP عبارتند از (5) :

• روش هزینه مسافرت (TCM)[7]
• روش قیمت گذاری مبتنی بر لذت گرایی (HPM)[8]
• روش های هزینه یا ارزش بازاری
• روش های انتقال منافع

        روش ترجیحات اظهار شده به دنبال استخراج مستقیم ارزش های زیست محیطی از پاسخ دهندگان به روش های نظر سنجی است؛ به همین دلیل است که اسم دیگر آن «روش مستقیم» است. این روش ها انعطاف پذیر بـوده و نسبت به روش های RP برای گروه گسترده تری از کالا ها و خدمات زیست محیطی قابل استفاده هستند. علاوه بر این از روش های SP، می توان برای تخمین ارزش اقتصادی کل (یعنی ارزش های مصرفی و غیر مصرفی) استفاده کرد، در حالی که از روش های RP فقط می توان برای برآورد ارزش های مصرفی استفاده کرد.

روش های SP نیز به دو گروه ارزش گذاری مشــروط[9] و آزمون های انتخاب تقسیم می شوند (5) .

مطالعات موردی انجام یافته در جهان

 (Bell) در سال 1989 به ارزش گذاری تالابی در فلوریدا پرداخته و در این مطالعه از روش ارزش تولیدات تجاری و ارزش گذاری مشروط استفاده کرده است. بر اساس روش ارزش تولیدات تجاری، ارزش هر هکتار تالاب، معادل 995 دلار و بر اساس روش ارزش گذاری مشروط، ارزش تفریحی هر هکتار تالاب در طول یکسال، معادل 6440 دلار محاسبه شده است (6) .

تیم متخصصان دانشگاه Delhi، در مورد اکوسیستم های تالابی رود خانه یامونا در منطقهDelhi  در سال های 2001-2000 مطالعه ای انجام دادند و به بررسی ارزش ماهیان، با استفاده از قیمت های کمی بازاری پرداخته و ارزش تولید ماهیان را در حد فاصل سال های 2001-2000 به میزان 360 لک برآورد کرده اند. همچنین، ارزش ناشی از کارکردهای اکولوژیکی دربخش شیلات، به ترتیب با ارزش حداقل 28/377 لک ، ارزش حداکثر 04/503 لک و ارزش میانگین 16/440 لک برآورد شده است (7).

 (De Groot) و همکارانش در سال 2002 برای محاسبه ارزش چوب، تولیدات غیر چوبی و مواد خام جنگل از روش ارزش گذاری مستقیم بازار استفاده کردند و ارزش این محصولات را بر اساس میانگین تعداد درختان در هر هکتار از هر نوع مربوط، تولید سالانه برای هر نوع درخت و قیمت خالص برای هر نوع میوه در طول یک سال به دست آوردند (8).

Maitro در سال 2005 در سمینار خدمات زیست محیطی برای حفاظت و استفاده پایدار از اکوسیستم ها در جنوا به بررسی ارزش خدمات اکوسیستم، مزایا و معایب روش های موجود با استفاده از روش قیمت بازار پرداخته و ارزش گیاه خوراکی و سوخت را به ترتیب 45000 دلار و 480000 دلار به دست آورده است (9).

 (Suparmoko) در سـال 2008 در کارگاه آموزشی منطقه ای در اندونزی به منظور ارزش گذاری اقتصادی کالا و خدمات زیستگاه های مرزی از روش قیمت بازار استفاده کرده و ارزش ماهی و چوب هیزمی جنگل های مانگرو را در طول یک سال به ترتیب 99372 و 49527 دلار در هر هکتار و ارزش کل منطقه را 01847/8 میلیون دلار در هر هکتار محاسبه کرده است (10) .

مطالعات موردی انجام یافته در ایران

در سال 1384 ارزش گذاری اقتصادی تفرجی تالاب امیرکلایه توسط خانم فروغ شادمان لاهیجی و با استفاده از روش ارزش گذاری مشروط صورت پذیرفته است. در این مطالعه ارزش وجودی سه سرویس غیر بازاری تالاب شامل زیستگاه حیات‌وحش، چشم‌اندازها و مناظر طبیعی و بهبود و شرایط آب و هوایی منطقه در طول یک سال، معادل 39500 ریال برآورد گردیده است (11).

لطیفی اسکویی در سال 1385 پارک جنگلی عون بن علی تبریز را از نظر اقتصادی- تفرجگاهی با استفاده از روش کلاوسون ارزش گذاری نموده که معادل 125 میلیون ریال بوده است (12).

           محمدرضا زارع مهرجردی نیز در سال 1385 به ارزش گذاری آب های زیرزمینی در بخش کشاورزی(کرمان) پرداخته و ارزش آب جاری منطقه در هر هکتار در هر سال 3/36 میلیون ریال، ارزش آب نفوذی معادل 200 میلیون ریال، ارزش کل چوب هیزمی منطقه 2/25 میلیون ریال، ارزش تولید کل مواد خام (علوفه و چوب)  3/65 میلیون ریال و ارزش زرشک منطقه را (با متوسط قیمت 5000 ریال)، 108000 ریال برآورد کرده است (13) .

صادقی در سال 1386 جهت برآورد تمایل به پرداخت برای حفظ و بهبود کیفیت هوای شهر تبریز از روش قیمت‌گذاری هدانیک و هزینه‌های مربوط به بیماری‌های عفونت حاد دستگاه تنفسی، برونشیت، آسم و آمفیزم از مدل واکنش- دز استفاده کرده است. در این مورد، مجموعه خسارت های ناشی از آلودگی هوا بر کلانشهر تبریز را حدود 7/291 میلیارد ریال در طول یک سال برآورد کرده و پیش‌بینی نموده که میزان خسارت برای سال 1389 به مبلغ 4/537 میلیارد ریال افزایش یابد (14).

خصوصیات و ویژگی های جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

        دریاچه پریشان، مهم ترین دریاچه آب شیرین ایران است که در 12 کیلومتری شرق کازرون، در میان کوهستان فامور قرار گرفته است. وسعت تقریبی آن 36 کیلومتر مربع (3500 تا 4200 هکتار) است. طول دریاچه، حدود 12 کیلومتر و عرض آن بالغ بر سه کیلومتر است. موقعیت جغرافیایی این دریاچه به صورت 51 درجه و 44 دقیقه تا 51 درجه و 51 دقیقه طول جغرافیایی شرقی، و 29 درجه و 28 دقیقه تا 29 درجه و 32 دقیقه و 30 ثانیه عرض شمــالی است. ارتفــاع آن از سطح آب های آزاد 820 متر است. وسعت حوزۀ آبریز این دریاچه به 26605 کیلومتر مربع می‌ رسد. منبع تأمین آب دریاچه، عمدتاً بارش‌های سالانه است و به همین دلیل، سطح آن، برحسب فصول سال و مقدار بارندگی سالانه در منطقه متغیر است و بیشترین مساحت را در اردیبهشت دارد. دراین ماه از سال، آب های سطحی حاصل از باران، ذوب برف و چشمه ها به بیشترین مقدار افزایش یافته و در پاییز مساحت دریاچه به حداقل می‌رسد.

از عوامل تهدید کننده دریاچه پریشان می توان به تغییر کاربری اراضی و تبدیل آن ها به زمین های کشاورزی، زهکشی بخش هایی از زمین های اطراف دریاچه به ویژه در اراضی مردابی و باتلاقی شمال غربی دریاچه، احداث استخرهای پرورش ماهی در بخش های غربی دریاچه و ورود گونه های ماهی غیر بومی به داخل دریاچه، ورود فاضلاب های خانگی و کودهای آلی و مزاحمت برای پرندگان با استفاده روز افزون از قایق های موتوری و زدن چاه های متعدد که منجر به خشک شدن آب دریاچه شده است، اشاره کرد.

یکی از منابع اصلی تأمین کننده آب دریاچه پریشان، حوضه آبخیز ارژن است. دشت ارژن در جنوب سلسله جبال زاگرس و در فاصله 65 کیلومتری جنوب غربی شیراز در مسیر جاده شیراز- کازرون بین طول‌های جغرافیایی 51  درجه و 54 دقیقه تا 53 درجه و 1 دقیقه شرقی و عرض‌‌های جغرافیایی  29 درجه و 33 دقیقه تا 29 درجه و 41 دقیقه شمالی قرار گرفته است. گفتنی است که دشت ارژن در میانه خود و در نزدیکی روستای ارژن و با موقعیت طول جغرافیایی 52 درجه شرقی و غربی جغرافیایی 24 درجه و 34 دقیقه شمالی، پذیرای تالابی حدوداً 1000 هکتاری (براساس آمار کنوانسیون رامسر 2400 هکتاری) است که با برخورداری از آب شیرین و با منشأ گسلی، جزء تالاب های کم تولید حرارتی طبقه بندی می شود. سطح حوضه آبخیز در محدوده، 114 کیلومتر مربع و مساحت  دشت آبرفتی تالاب ارژن حدود 50/32 کیلومتر مربع است.

تغییر کاربری و تبدیل اراضی به زمین های کشاورزی، صید و شکار بی رویه ماهیان و پرنــدگان، چــرای بی رویه دام ها از تهدیدهای این منطقه به شمار می آید.

مطالعات زمین‌شناسی نشان می‌دهد، بین تالاب ارژن و دریاچه پریشان، اختلاف ارتفاع وجود دارد و جریان آب شدیدی از طریق حفره‌ای که در کف تالاب ارژن قرار دارد به سوی دریاچه پریشان برقرار است. میانگین عمق دریاچه 5/1 متر و در برخی نواحی تا 5 متر است. در کرانه‌های دریاچه، پهنه زیادی با عمق 25 تا 50 سانتی‌متر وجود دارد.

در سال 1355 تالاب ارژن و دریاچه پریشان به عنوان "تالاب بین المللی" شناخته شده و از سوی یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیست سپهر شناخته شده است.

ارزش های اقتصادی - اجتماعی مورد بررسی این مناطق شامل صید و فروش آبزیان، استفاده از میوه ها و گیاهان دارویی، برداشت علوفه و محلی برای استراحت و گردش مردم بومی و گردشگرها می باشد.

مواد و روش ها

                همان طور که بیان شد، در این مطالعه از روش قیمت بازار استفاده شده است. از مزایای این روش می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اطلاعات در مورد قیمت، کمیت و هزینه، با بهره گیری از بازار های متداول به دست می آید.
• این روش از داده های مشاهده شده ترجیحات واقعی مصرف کنندگان استفاده می کند.
• این روش از تکنیک های اقتصادی مورد قبول عام و استاندارد استفاده می کند.

در نظر سنجی اولیه تأثیر گذار ترین مناطق یعنی شهرستان کازرون و روستاهای هلک، ملااره، ده پاگان، عرب فامور، پریشان و شهرنجان انتخاب شده و در مرحله بعد پرسشنامه های تهیه شده به طور تصادفی بین افراد این مناطق توزیع و توسط آن ها تکمیل گردید. نهایتاً اطلاعات حاصل از پرسشنامه ها تجزیه و تحلیل شده و ارزش های مورد نظر طی یک سال به دست آمد.

  در مرحله اول ویژگی های فردی مصاحبه شوندگان شامل سن، جنس، تحصیلات،گروه های شغلی و محل زندگی بررسی شد.

گروه های سنی مصاحبه شوندگان را به 6 رده تقسیم کرده به این صورت که زیر 20 سال، رده اول، 21 تا 30 سال رده دوم، 31 تا 40 سال رده سوم، 41 تا 50 سال رده چهارم، 51 تا 60 سال رده پنجم و بالای 60 سـال رده ششم می باشد. سپس فراوانی، درصد فراوانی و میانگین سن هر رده و نهایتاً میانگین کل سن پرسش شوندگان مشخص شده است.  از نظر جنس مردان بالاترین پاسخ دهندگان در این منطقه بودند که میزان آن 96% می باشد .میزان تحصیلات مصاحبه شوندگان را به 5 گروه بیسواد، زیر دیپلم، دیپلم، لیسانس و فوق لیسانس و بالاتر تقسیم کرده و فراوانی و درصد هر گروه به دست آمده است. شغل افراد مصاحبه شونده به 9 دسته متخصص، آزاد، کارمند، خانه دار، گارگر، بازنشسته، دانشجو، بیکار و سایر موارد تقسیم شده و فراوانی و درصد هر دسته محاسبه شده است. محل زندگی افراد مصاحبه شونده از نظر سکونت در شهر یا روستا به 2 دسته، یعنی افرادی که در شهر کازرون و یا در روستاهای اطراف منطقه ساکن هستند، تقسیم شده است و فراوانی و درصد هر کدام به دست آمده است (جدول1).

        بررسی ارزش های موجود در منطقه نشان دهنده آن است که دشت ارژن و دریاچه پریشان به لحاظ تنوع ماهیان از فراوانی زیادی برخوردار بوده ولی مردم و صیادان محلی از 7 نوع آن یعنی کپور، سرخو، آمور، اوشین و پریشانی که میانگین قیمت آن ها 29000 ریال می باشد، بیشتر استفاده می کنند. به منظور برآورد ارزش ماهیان منطقه، برای هر مصاحبه شونده مجموع ارزش انواع ماهی های صید شده در طول یک سال محاسبه شده و به این ترتیب برای تعداد 41 مصاحبه شونده، ارزش ماهی های صید شده محاسبه و با ضرب در تعداد خانوار منطقه (21787 نفر) و درصد پاسخ دهنده ها ارزش موجود به دست آمد که مقدار عددی آن  برابر با 6/1597 میلیارد ریالمی باشد. ارقام مربوط به ارزش صید ماهی توسط مصاحبه شوندگان می تواند تحت تأثیر عواملی نظیر سن، سطح تحصیلات و مکان زندگی آن ها باشد. معادله همبستگی آن به صورت زیر است:(A = سن، =Eتحصیلات، =Wمحل سکونت، =Yارزش)

LogY= a₀+ a₁ E + a₂ A + a₃ W

LogY= 5.91+ 0.031 E - 0.0003 A +0.31 W

t-Statistic = (12.7)   (0.31)   (-0.05)   (2.03)

در این معادله، محل سکونت (W) رابطه معنی داری دارد و میزان ارزش بر اساس رتبه بندی بعد مسافت مشخص شده است. بدیهی است که هر چه فاصله  محل سکونت نزدیک تر باشد به لحاظ سهولت، دفعات صید و زمان صرف شده جهت صید طبق اطلاعات پرسشنامه ها بیشتر بوده و میزان ارزش آن نیز بیشتر می باشد.

برای تعیین ارزش تجاری گیاهان دارویی، نوع و میزان مصرف گیاهانی که مردم منطقه سالیانه به طور رایگان بهره برداری و استفاده می کنند، مشخص نموده که عمدتاً شامل گاوزبان، بابونه، پونه، شیرین بیان، هلپر، آویشن، سربرنجاس، ریشه محک و خارشتر بوده و میانگین قیمت آن ها 30000 ریال می باشد. سپس هر نوع گیاه دارویی را در قیمت بازاری آن ضرب نموده و به این ترتیب ارزش بازاری هر کدام از گیاهان دارویی، به دست آمده و با جمع ارزش بازاری تمام گیاهان، ارزش کل آن ها برای 28 مصاحبه شونده به دست آمد و با ضرب در تعداد خانوار منطقه (21787 نفر) و درصـد پاسخ دهنده ها ارزش گیاهان دارویی منطقه به دست آمد که برابر با 65/48 میلیارد ریالمی باشد. معادله همبستگی ارزش گیاهان دارویی دشت ارژن و دریاچه پریشان بر حسب سن و سطح تحصیلات مصاحبه شوندگان به صورت زیر می باشد:

 (A = سن، =Eتحصیلات ، =Yارزش)

LogY= a₀+ a₁ E + a₂ A

LogY= 5.01- 0.04E + 0.004 A

t-Statistic = (16.4)   (0.58)   (0.94)

در این معادله علی رغم این که متغیر ها اثر کمی دارند، ولی دارای رابطه ای مثبت می باشند.

برای محاسبه ارزش تجاری میوه های گوناگون که در دشت ارژن و دریاچه پریشان به طور طبیعی وجود دارند، از قیمت این میوه ها و مقدار بهره برداری آن ها استفاده کرده و از حاصل ضرب آن ها ابتدا ارزش بازاری هر میوه را به دست آورده و سپس با جمع ارزش بازاری تمام میوه های طبیعی، ارزش کل آن ها در طول یک سال به دست آمد. میوه های طبیعی موجود، شامل کنار، بنه، بلوط، انجیر، بادام، زردو و پنک می باشد که میانگین قیمت آن ها حدود 15000ریال است. مقدار عددی ارزش میوه ها معادل 16/36 میلیارد ریال به دست آمد. معادله همبستگی ارزش میوه های طبیعی نسبت به سن، سطح تحصیلات و محل سکونت به صورت زیر می باشد: :(A = سن، =Eتحصیلات، =Wمحل سکونت، =Yارزش)

LogY= a₀+ a₁ E + a₂ A + a₃ W

LogY= 4.22+ 0.02 E + 0.01 A - 0.15 W

t-Statistic = (9.19)   (0.28)   (2.03)   (-1.2)

در این معادله بیشترین ارتباط معنی دار مربوط به متغیر A  می باشد. هر چند متغیر محل سکونت (W) معنی دار نیست، ولی آماره t آن نسبت به متغیر تحصیلات (E)  بیشتر می باشد. از آن جایی که میوه برای افراد محلی به صورت رایگان و در دسترس می باشد، برای افرادی که از محل های دورتر و به میزان کم تر از آن استفاده می نمایند ارزش بیشتری دارد.

در مورد ارزش علوفه، به علت مشخص نبودن میزان مصرف علوفه، میانگین قیمت علوفه (2500 ریال) را که مصاحبه شوندگان پاسخ دادند، به دست آورده و با ضرب آن در سطح مراتع منطقه و همچنین ضرب در تعداد دام متکی به مراتع، این ارزش حاصل گردید که مقدار عددی این ارزش معادل 6/6957 میلیارد ریال می باشد.

در خصوص تعیین ارزش تجاری آب منطقه دشت ارژن و دریاچه پریشان، به علت نبود اطلاعات لازم در این بخش و از آن جایی که مصاحبه شوندگان میزان مصرف و قیمت آب مصرفی خود را عنوان نکرده اند، تخمین این ارزش از طریق پرسشنامه مقدور نبوده لذا از قیمت حقابه استفاده شد. در شمال استان فارس استفاده از آب قنات، ساعتی 300000 ریال و استفاده از آب تلمبه ساعتی 30000 ریال می باشد. میانگین دو عدد را به دست آورده و به عنوان حقابه از آن استفاده گردید. به این صورت که سطح زمین های کشت آبی منطقه را به دست آورده و ضرب در حقابه نموده و در نهایت ضرب در تعداد خانوار منطقه(21787 نفر) نموده که به این ترتیب ارزش آب معادل 25/5694 میلیارد ریال به دست آمد.

نتیجه گیری

در منطقه دشت ارژن و دریاچه پریشان ارزش های تجاری ماهیان، گیاهان دارویی و میوه ها از طریق پرسشنامه و با استفاده از نرم افزار Eviews به دست آمده و با مقایسه برآورد حاصل از پاسخ های مصاحبه شوندگان و برآورد Eviews، این نتیجه به دست آمد که اختلاف بین آن ها جزئی بوده و تورش و خطا کم می باشد. ارزش های به دست آمده از طریق پرسشنامه به صورت زیر می باشد.

ž            ارزش تجاری ماهیان: 6/1597 میلیارد ریال

ž            ارزش تجاری گیاهان دارویی: 65/48 میلیارد ریال

ž            ارزش تجاری میوه ها: 16/36 میلیارد ریال

ž            ارزش تجاری آب: 25/5694 میلیارد ریال

ž            ارزش تجاری علوفه: 6/6957 میلیارد ریال

    در مجموع ارزش کل کارکردها و خدمات منطقه ارژن و پریشان، 26/14334 میلیارد ریال برآورد گردیده است.

  پیشنهادها

      تالاب ها با دارا بودن ویژگی های بیولوژیکی و اقتصادی - اجتماعی، مناطق با ارزشی به شمار می روند که فواید زیادی برای انسان و به ویژه ساکنان این مناطق و سایر موجودات دارند. لذا پیشنهاد می گردد که سایر ارزش های اقتصادی این منابع برآورد گردد.

      در تحقیق حاضر از روش قیمت بازار برای تخمین ارزش برخی کارکردها و خدمات مناطق مطالعاتی نظیر ماهیان، گیاهان دارویی، میوه ها و غیره استفاده گردید. پیشنهاد می شود با توجه به اهمیت مناطق مذکور و به جهت این که جزء مناطق حفاظت شده بین المللی می باشند،‌ این ارزش ها از طریق سایر روش های ارزش گذاری نیز برآورد شود.

      از آن جایی که مردم محلی به طور غیر مجاز، به فعالیت صیادی پرداخته و حتی مبادرت به ریختن سم جهت صید می کنند،‌ لذا پیشنهاد می شود جهت حفظ گونه های با ارزش ماهیان،‌ اقدامات اساسی توسط مسئولان ذیربط انجام گیرد.

      با توجه به این که آب ارزش زیادی دارد و مردم با زدن چاه های متعدد از این آب استفاده می کنند و این امر منجر به خشک شدن  آب تالاب شده است لذا ضرورت دارد تا نظارت و حفاظت دقیق در این خصوص صورت گیرد.

      با توجه به چرای بی رویه دام که منجر به تخریب مراتع منطقه شده است، توصیه می شود که مدیریت زمان و مقرر ات خاصی در این مورد صورت گیرد.

      استفاده بی رویه از گیاهان دارویی ممکن است باعث از بین رفتن گونه های نادر منطقه شود، لذا توصیه می شود به مردم در خصوص استفاده صحیح آموزش داده شود.

      از آن جا که تالاب ها  ازجمله ار‍ژن و پریشان، پر تولید کننده ترین اکوسیستم هــای جهان بشمار می روند و دارای عملکرد و خدمات و چشم اندازهای زیبا می باشند، ضروری است استفاده منطقی و پایدار از این مواهب الهی از طریق سازمان های مربوط، به مردم آموزش داده شود تا نسل های آینده نیز از این نعمات برخوردار شوند.

جدول1- ویژگی های پاسخ گویان(ارژن و پریشان)

نمودار 1- طبقه بندی گروسنی (ارژن و پریشان)

نمودار 2- طبقه بندی جنسیت (ارژن و پریشان)

نمودار 3- طبقه بندی تحصیلات (ارژن و پریشان)

نمودار 4- طبقه بندی گروه های شغلی(ارژن و پریشان)

            نمودار 5- طبقه بندی محل زندگی (ارژن و پریشان)

 نمودار 6- ارزش های موجود در دریاچه ارژن و پریشان

شکل 1- ذخیره گاه زیستکره ارژن و پریشان (مقیاس: 1:100000)