مطالعه فون مارهای غرب استان گلستان

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره پانزدهم، شماره سه، پاییز 92
مطالعه فون مارهای غرب استان گلستان
* مینا رمضانی 1
mina.ramezani@gmail.com
حاجی قلی کمی 2
ناهید احمدپناه 3
89/3/ 88 تاریخ پذیرش: 19 /6/ تاریخ دریافت: 18
چکیده
هدف تحقیق حاضر بررسی فونستیک مارهای مناطق غربی استان گلستان (از شهر گرگان تا مرز استان مازندران) با توجه به
صفات ریخت شناسی و با کمک کلیدشناسایی است. در این تحقیق که از اوایل مردادماه 1387 تا آخرمرداد 1388 به طول انجامید، تعداد
36 نمونه از این مناطق جمع آوری و مورد بررسی قرارگرفت. نمونه های شناسایی شده شامل یازده گونه مختلف درچهار خانواده و ده
، Natrix tessellata مار چلیپر ،Typhlopidae از خانواده Typhlops vermicularis جنس بود که عبارتند از: مارکرمی شکل
Zamenis مارموش خور ایرانی ، Hemorrhois ravergieri مارپلنگی ، Elaphe dione گوندمار ، Natrix natrix مار آبی
همگی Telescopus fallax سوسن مار ، Platyceps najadum قمچه مار ، Dolichophis jugularis مارآتشی persica
ازخانواده Gloydius halys افعی قفقازی ، Elapidae از خانواده Naja oxiana کفچه مار ، Colubridae متعلق به خانواده
مارافعی قفقازی سمی وفنگ متحرک ، کفچه مار سمی با فنگ ثابت ، سوسن مار نیمه سمی(فنگ عقب) و بقیه گونه ها .Viperidae
غیرسمی می باشند. پس از شناسایی وتهیه عکس، نقشه ی پراکندگی هر گونه ترسیم شد.
واژه های کلیدی: کلیدشناسایی، ریخت شناسی، نقشه پراکندگی .
-1 دانشیار گروه زیست شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان *(مسئول مکاتبات).
-2 استادیار گروه زیست شناسی، دانشگاه گلستان.
-3 کارشناسی ارشد علوم جانوری، دانشگاه پیام نور مرکز تهران.
118 علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 58 ، پاییز 92 رمضانی و همکاران
مقدمه
مارها ازجنبه های اقتصادی و بهداشتی مانند تولید
پادزهر، استفاده از پوست آن ها درصنایع، به عنوان یک منبع
پروتئینی در برخی کشورها و به ویژه جایگاه مهم در
اکوسیستم ها و زنجیره های غذایی وکنترل آفات کشاورزی
حایز اهمیت هستند( 1). مارهای امروزی، اساساً یک شکل، بلند
و باریک و بدون اندام حرکتی هستند. کوچک ترین آن ها ماری
با حدود 10 میلی مترطول Leptotyphlopidae از خانواده
بالغ آن می باشد( 2). این در حالی است که طول معمول پیتون
ها به حدود 10 متر می رسد( 3). مارها جز درقطبین، ایرلند و
نیوزلند درتمام دنیا پراکنده هستند( 4). دراین میان ایران به
دلیل موقعیت منحصربه فرد جغرافیایی خود که از پراکنش فون
آسیای مرکزی، جنوب آسیا، آفریقا و اروپا ، هم زمان بهره برده
و دارای تنوع گونه ای فوق العاده و مورد توجه زیست شناسان
دنیا است( 5). ازجمله افراد علاقمند به مطالعه سیستماتیک
هستند (Kluge, و کلوگ ( 1991 (Cadle, مارها کدل( 1994
که اساس کارهای خود را آنالیزهای کلادیستیک و مولکولی
Cundall and ) وریخت شناسی نهادند، کندل و روزمن
بر اساس روابط بین مارها به گسترش و (Rossman,1993
توصیف گونه های جدید پرداختند. دانشمندانی مانند
Werner-) ورنر ،(Nikolsky,1903- نیکولسکی ( 1907
است نوشته های (Anderson, 1936 ) و اندرسن ( 1963
ارزشمندی درباره اهمیت خزندگان ایران ارائه کرده اند. منابعی
که در رده بندی خزندگان ازآن ها استفاده می شود عبارتند از
Leviton ) لطیفی( 1379 ) و ، (Anderson,1979 -1985)
3). دکتر لطیفی درکتاب مارهای ایران تعداد 26 گونه ) (,1992
مار را در استان گلستان، بدون اشاره به منطقه ی جمع آوری
.( هر گونه نام برده است( 4
هدف تحقیق حاضر بررسی فونستیک مارهای
مناطق غربی استان گلستان (از شهر گرگان تا مرز استان
مازندران) با توجه به صفات ریخت شناسی و با کمک
کلیدشناسایی آنها است. در این تحقیق گونه های مربوط به
هرشهرستان مشخص و مطابق جدیدترین رده بندی خزندگان
ایران( 6) نام گذاری گردید و سپس نقشه پراکندگی آن ترسیم
شد.
مواد وروش ها
موقعیت استان گلستان: از نظر موقعیت جغرافیایی، استان
گلستان بین 53 درجه و 57 دقیقه تا 56 درجه و 22 دقیقه
طول شرقی و 36 درجه و 30 دقیقه تا 38 دقیقه و 8 دقیقه
عرض شمالی در محدوده منطقه معتدل شمالی در شمال
کشور واقع شده است. به طورکلی از نظر ناهمواری ها این
استان به سه ناحیه تقسیم می شود: الف  ناحیه کوهستانی:
این ناحیه شامل مناطق با ارتفاع 500 تا بیش از 3000 متر
بوده و پوشیده از جنگل و مرتع است. ب  ناحیه کوهپایه ای:
این ناحیه شامل تپه های کوچک، تپه ماهورها و دلند ها بوده
و با اراضی جنگلی پوشیده شده است. ج  ناحیه جلگه ای و
اراضی پست: این ناحیه که در حاشیه ی دریای خزر و خلیج
گرگان واقع است، ارتفاعی پایین تر از دریای آزاد داشته و به
.( تدریج به سمت شرق بر ارتفاع آن افزوده می شود( 7
موقعیت مناطق مورد مطالعه در استان: شهرستان گرگان
در بخش جنوبی استان واقع شده واز نظر اقلیمی نقاط جنوبی
این شهرستان اقلیم کوهستانی و نواحی شمالی اقلیم نیمه
مرطوب دارند. شهرستان کردکوی: شهرستان کردکوی در
بخش جنوب غربی استان واقع شده واز نظر اقلیمی به لحاظ
موقعیت جغرافیایی و طبیعی از آب و هوای مدیترانه ای
برخوردار است. شهرستان بندرترکمن: شهرستان ترکمن در
بخش شمال غربی استان واقع شده و در نقاط جنوبی نیمه
مرطوب و در نقاط شمالی نیمه خشک می باشد. شهرستان
بندرگز: شهرستان بندر گز در بخش جنوب غربی استان واقع
است. از نظر اقلیمی این شهرستان به لحاظ موقعیت
جغرافیایی و طبیعی از آب و هوای مدیترانه ای برخوردار
.( است( 8
مطالعه فون مارهای غرب .... 119
روش صید نمونه: صید نمونه به طرق مختلفی انجام گرفت.
الف- استفاده ازمیله یا چوب دو شاخه به علت سبکی و سرعت
عمل بالا. ب- با کمک سه انگشت شست، اشاره و سبابه پشت
سر مار را گرفته و مارمهار می شد. ج- درگشت زنی های
اطراف تالاب و مناطق مرزی و دشت ها از دستگاه مخصوص
مهار مار که شامل یک قطعه با یک میله بلند و یک بخش
قلاب مانند و یک قطعه جداگانه با یک میله بلند منتهی به
کیسه ای برزنتی زیپ دار می باشد، استفاده می شد. د) با
کمک پنس های بلند مخصوص جراحی مار مهار می شد.
جهت شناسایی نمونه ها، ابتدا نمونه با انداختن پنبه
آغشته به اتر درون ظرف و مسدود کردن کامل ظرف، بی
هوش می گردید. شناسایی اولیه ی مارها با توجه به اندازه،
رنگ و طرح بدن مار و با استفاده ازکتاب مارهای ایران و نهایتا
با بررسی 17 صفت مریستیک و 2 صفت متریک طول بدن و
طول دم (طول بدن ازنوک پوزه تامخرج و طول دم ازمخرج تا
انتهای دم) انجام شد (جدول 1). سپس ازنمونه های جمع
آوری شده، قبل از فیکس کردن از مقاطع مختلف سطح
پشتی، سطح شکمی، نمای پشت سر، زیر سر و نیم رخ عکس
تهیه شد.
جدول 1- مشخصات صفات مطالعه شده در نمونه مارهای صید شده در تحقیق حاضر
N.oxiana
G. halys
T. fallax
Z. persica
E. dione
P. najadum
H. ravergieri
D. jugularis
N. natrix
N. tessellata
مشخصات گونه ها
186-197 147-157 223 221-229 195-210 227 210 196-221 178-182 17- تعدادپولک های شکمی 173
60 -65 31-37 62 70 -76 60-74 100 88 99-103 67-81 36 - تعدادپولک های زیردمی 61
21 23 19 23 27- تعدادپولک های پشتی 29 19 21 19 19 19
7 7-8 10 8 8-9 8 8 8 7- تعدادپولک های لب بالا 8 8
8-9 9-11 11 9-10 10-12 9-10 10 9-10 11- تعدادپولک های لب پایین 19 10
2 2-3 3 1-2 2-3 1-2 1- تعدادپولک های گیجگاهی جلو 2 2 1 1
3-4 3 4 2-3 3-4-5 2-3 2-3 2- تعدادپولک های گیجگاهی عقب 3 2 2
تعدادپولک های جلوچشمی 1 2 1 1 1 2 2 1 1 2
3 2 2 1-2 2 3 2 2 2- تعدادپولک های عقب چشمی 3 3
1 1 - - تعدادپولک های زیر جلوچشمی - - 1 1 1 1
143-157 25-55 57 35 -96 46-120 88/5 77 103-152 5/54-100 5/25- طول بدن 79
24-25 8/2 -8/6 9 5/5-5/18 9-18 22 16 26-39 5/12-20 1/5-5/ طول دم 16
تعداد نمونه های یافت شده 3 3 1 3 8 1 1 4 3 4
نتایج
در این تحقیق تعداد 11 گونه مختلف از مناطق
.( مورد مطالعه جمع آوری و مورد شناسایی قرار گرفت (شکل 1
(Zamenis persica ) برای اولین بار مارموش خور ایرانی
( Dolichophis jugularis ازکردکوی و بندرگز و مارآتشی
(vermicularis ( از بندر گز وکردکوی و مارکرمی شکل
نیز از کردکوی گزارش می شود. سوسن مار Typhlops)
120 علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 58 ، پاییز 92 رمضانی و همکاران
در گرگان و استان گلستان نیز (Telescopus fallax)
اولین بار گزارش می گردد. 11 گونه یافت شده متعلق به 4
خانواده، 4 زیرخانواده و 10 جنس به شرح جدول 2 می باشد.
ویژگی های کلی هر گونه با توجه به نمونه های یافت شده به
اختصار به شرح زیر می باشد:
این مار :Typhlops vermicularis -1 مارکرمی شکل
غیرسمی است. گردن نامشخص است، پوزه تقریبا رو به
پایین آمده و گرد شده و در بخش جلویی درسطح پشتی
شکمی فشرده شده است. بدن استوانه ای شکل و در
تمام نقاط تقریبا هم قطر و ناحیه ی دم نیز نا مشخص،
بسیارکوتاه با یک زائده درانتها است. چشم کاملاً گرد و
مشخص وسیاه می باشد. پولک های سر بزرگ و بسیار
متفاوت از خانواده های دیگر مارها می باشد. پولک
پوزه ای از بالاکاملاً قابل مشاهده است و در واقع قسمت
زیادی از سر را پوشش می دهد. وضعیت مخرج مثل
دهان و تقریباً در انتهای بدن می باشد. این مار از نظر
اندازه و شکل بی شباهت به کرم خاکی نیست. شمارش
پولک ها میسر نگردید.
این مارغیرسمی ( Natrix tessellate) -2 مار آبی چلیپر
است. سرو گردن مشخص، پوزه باریک و طویل و سر در
ناحیه پشت چشم و آهیانه پهن می شود.در شش نمونه
مورد شناسایی تعداد پولک های پشتی 19 عدد و تیغه دار
هستند. پراکندگی این مار زیاد و ازگونه های فراوان به
شمار می رود که تقریباً درهمه مناطق مورد جستجو
دیده می شود. به همین دلیل نقشه ای برای پراکندگی
مارهای ناتریکس درنظر گرفته نشد.
این مارغیرسمی است. سر و (Natrix natrix) -3 مار آبی
گردن کاملاً مشخص، بدن استوانه و دم نسبتاً طویل
می باشد. در شش نمونه شناسایی شده تعداد فلس
های پشتی 19 عدد و تیغه دار می باشد. این مار مانند
مار چلیپر در حواشی دریای خزر، شالیزارهای اطراف و
هر جا که برکه آبی باشد دیده می شود. این گونه نیز با
پراکندگی زیاد در تمام مناطق مورد مطالعه جز در نواحی
کاملاً خشک دیده می شود و پراکندگی آن در نقشه
منظور نشده است.
این مار ( Dolichophis jugularis) -4 مار آتشی
غیرسمی است. سرو گردن مشخص پوزه نسبتاً طویل و
جلو آمده، پشت سردر طرفین قطور شده و مردمک چشم
گرد متمایل به بیضی می باشد. چهار نمونه ی جمع
آوری شده همگی دارای 19 فلس پشتی صاف و پیت
دار می باشند.
این مار (Hemorrhois ravergieri) -5 مارپلنگی
غیرسمی است. سر و گردن کاملاً مشخص پوزه برجسته
و کمی رو به بالا است. در تنها نمونه ی یافت شده در
ناحیه کوهستانی فلس های پشتی 19 عدد و صاف
هستند.
این مارغیرسمی (Platyceps najadum) -6 قمچه مار
است. سر هم راستا با بدن، کشیده و یکنواخت، بدن
باریک و طویل و دم بسیار دراز می باشد. در تنها نمونه
یافت شده تعداد 19 عدد فلس پشتی صاف و برخی پیت
دار دیده می شود.
این مارغیرسمی است. سر (Elaphe dione ) -7 گوند مار
مشخص و کشیده، پوزه رو به پایین و جلو می باشد.
هشت نمونه مورد بررسی قرار گرفت. در هفت مورد تعداد
فلس های پشتی 27 عدد و در یک مورد 29 عدد می
باشد. فلس ها کاملا صاف، کمی یا کاملا تیغه دار و گاه
پیت دار می باشد.
این مار (Zamenis persica ) -8 مارموش خورایرانی
غیرسمی است. سرکشیده و گردن مشخص، پوزه کمی
رو به پایین است. سه نمونه مورد شناسایی قرار گرفت. در
همه موارد تعداد فلس های پشتی 23 عدد می باشد.
فلس ها برخی صاف و برخی تیغه دار است.
این مارنیمه (Telescopus fallax ) -9 سوسن مار
است. سرمشخص و پهن، (Opistoglypha) سمی
گردن باریک، پوزه کوتاه، بدن باریک و کمی ازطرفین
فشرده و دم نسبتاً طویل می باشد. مردمک چشم عمودی
مطالعه فون مارهای غرب ... 121
و تقریباً بیضی شکل است. پولک های سر بسیار صاف و
به سختی قابل شمارش می باشد. در تنها نمونه ی یافت
شده فلس های پشتی به تعداد 19 عدد وکاملا صاف می
باشد.
این مارسمی وفنگ ( Gloydius halys) -10 افعی قفقازی
است. دارای سرمثلثی، (Solenoglypha) متحرک
گردن کاملاً مشخص، نوک پوزه رو به بالا و برجسته، دم
کوتاه و مشخص و مردمک چشم عمودی می باشد. وجه
تمایز آن با افعی ها وجود حفره ای 1 بین بینی وچشم
هاست. در سه نمونه ی یافت شده تعدادپولک های پشتی
23 عدد و تیغه دار می باشد.
این مارسمی و فنگ جلو ( Naja oxiana ) -11 کفچه مار
است. معروف ترین مشخصه این (Proteroglypha)
مار در حالت زنده ایجاد شکل کفچه در ناحیه گردن به
هنگام حرکت و حمله می باشد. پوزه در این مار کوتاه و
سر در ناحیه ی گیجگاه حجیم شده است. سه نمونه از
این گونه مورد شناسایی قرار گرفت و در همه آن ها
تعداد پولک های پشتی 21 عدد وهمگی صاف و تقریبا
بیضی شکل هستند. این گونه فاقد پولک گونه ای است.
بحث و نتیجه گیری
با توجه به نمونه های جمع آوری شده و فون منطقه
می توان عنوان کرد که بیشترین فراوانی و پراکندگی در میان
مارهای منطقه مربوط به مارهای آبی می باشد. رنگ وفرم بدن
و سپس توجه به پولک گیجگاهی قدامی منفرد، به شناسایی آن
کمک می کند. مار ماده جثه بزرگ تر ودم کوتاه تری نسبت به
مار نر دارد ( 9و 10 ). حضور این گونه در این اکوسیستم ها در
کنترل جوندگان و آفات کشاورزی بسیار حائز اهمیت است
(Elaphe dione) 11 ). فراوانی بعدی مربوط به گوند مار )
است با توجه به مناطق جمع آوری این نمونه، منطقی به نظر
می رسد که آن را متعلق به آب وهوای نسبتا حاره ای بدانیم.
اثر این مار نیز در کشاورزی منطقه قابل توجه است. یک روش
1- Pit
دفاعی جالب توجه در این مار گلوله شدن ودرهم پیچیدن
است( 12 ). نکته قابل بحث درخصوص این مار شباهت
E.quatuorlineata و E.done مرفولوژیک زیاد دو گونه ی
می باشد. در این تحقیق نمونه ها بر اساس تعداد پولک های
پشتی که در اولی 27 تا 29 ودر دومی 23 می باشد، شناسایی
گردید. اما بررسی های ژنتیکی در این زمینه ضروری به نظر
می رسد. نمونه ی دیگر مارموش خور ایرانی نیز در مناطقی با
آب و هوای مدیترانه ای یافت شد. این نمونه در کتاب دکتر
و در آن سرده قرار گرفته Elaphe persica لطیفی به نام
است، اما در جدیدترین چک لیست در سرده ای جداگانه با
جای داده شده است( 6). نمونه های یافت Zamenis عنوان
شده همه کاملا سیاه بوده و بدون پولک زیر چشمی جلویی که
قابل تفکیک می باشند. یکی از نمونه های Elaphe dione از
بسیار مهاجم غیرسمی که گاه به کشاورزان حمله می کند، مار
آتشی است. این مار حتی به تعقیب فرد مهاجم می پردازد و
این دلیلی برای نابودی این مار توسط کشاورزان و روستاییان
.( می باشد. هم نوع خواری نیز در این گونه دیده می شود( 14
درمیان این مارهای غیرسمی، کفچه مار، نمونه سمی خطرناکی
است که از فراوانی نسبتا زیادی برخوردارمی باشد. این گونه
بیشتر درمناطق گرم و خشک و نیمه خشک یافت شد و در
مناطق منتها الیه غربی استان نشانی از این مار یافت نگردید. در
اواخرخرداد که به نظر می رسد فصل جفت گیری این مار می
باشد بیشتر دیده می شود( 13 ). این نمونه به دلیل اندازه نسبتاً
بزرگ و شکل سر و بدن و رنگ یکدست به راحتی قابل
شناسایی می باشد. طبیعی است که احتمال حضور گونه های
دیگری نیز در این مناطق می رود که در این مطالعه مشاهده
نگردید، اما می توان فراوانی نمونه های یافت شده را نسبتا
بیشتر دانست.
122 علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 58 ، پاییز 92 رمضانی و همکاران
جدول 2- موقعیت تاکسونومیک نمونه های یافت شده
Family SubFamily Species
Typhlopidae Typhlops vermicularis
Colubridae Colubrinae Elaphe dione
Colubridae Colubrinae Zamenis persica
Colubridae Colubrinae Hemorrhois ravergieri
Colubridae Colubrinae Dolichophis jugularis
Colubridae Colubrinae Platyceps najadum
Colubridae Natricinae Natrix natrix
Colubridae Natricinae Natrix tessellata
Colubridae Colubrinae Telescopus fallax
Viperidae Crotalinae Gloydius halys
Elapidae Elapinae Naja oxiana
شکل 1- نقشه پراکنش انواع مارهای شناسایی شده در غرب استان
مطالعه فون مارهای غرب ... 123
منابع
1. فرزان پی، رضا 1369 ، مار شناخت، تهران، مرکز نشر
. دانشگاهی، ص 267
2. Schlager Neil, 2004, Grzimek, S
Animal Life Encyclopedia, Volume 7,
Reptiles, P 467.
3. Dorling Kindersley, 1999, Snake,
London, Great Britain, P 7-10.
4. لطیفی، محمود، 1379 ، مارهای ایران، انتشارات
.478- سازمان حفاظت محیط زیست، ص 1
5. فیروز، اسکندر، 1367 ، حیات وحش ایران
. مهره داران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ص 131
6. Rastegar Pouyani. N, Kami. H,
Rajabzadeh. M, Shafiei.S, Anderson
S.C., 2008, Annotated Checklist of
Amphibians and Reptiles of Iran,
Iranian Journal of Animal
Biosystematics (LJAB) V. 4, N.1, 43-
66.
7. جهانشاهی، محسن، 1383 ، بهشت گمشده (نگاهی
گذرا به سیمای استان گلستان)، موسسه فرهنگی
.3- انتشاراتی گرگان، ص 1
8. موسوی، سیدمحمد، سیمای اقتصادی اجتماعی و
فرهنگی شهرستان های استان گلستان در سال
، 1387 استانداری گلستان، شماره 360 ،1385
.69- ص 60
9. DiarmidRoy W. Mc, Cambell
JanathanA., 1999, Snake Species of
the World, The herpetologists’League,
V.1, P1.
10. Patrick. T. Gregory 2004, Sexual
dimorphism and allometric size
variation in a population of Grass
snake in Southern England, Jourmal
Of Herpetology V.38 I.2 P.231-240
11. Gregory, Patrick T, Leigh Anne Issac,
2004, Food habites of grass snake,
Journal of Herpotology V.38 F.1 Pg
(S) 88-95.
12. Hoser, Raymond, 2005, Balling as a
defence mechanism for snake, Journal
of The Herpetological Society of
Qweensland, Australia, First
published in hard copy in Boydii
(Journal of the Herpetological Society
of Queensland), Spring 2005.
13. Hoser, Raymond, 2005, Tail thrashing
in Australian Elapid snakes,
Originally published in litteratra
Serpentium V.25 I.1 P.12-18.
14. Bayran G, Yehudah L. Werner, 2008,
Cannibalism in Dolichophs jugularis,
Current Herpetology V. 27, I1 P 1-7.

مطالعه فون مارهای غرب ... 3