فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 22، پاییز 91

برآورد قیمت آب پای سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی

 استان خراسان رضوی

فاطمه رحمانی[1]^*

frahmani82@yahoo.com

حسین انصاری[2]

ansariran@gmail.com

چکیده

بیش از90% آب استحصال شده در ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود، این باور وجود دارد که پایین بودن قیمت نسبی نهاده آب در مقایسه با سایر نهاده های مورد استفاده در کشاورزی موجب از بین رفتن انگیزه سرمایه گذاری در تکنــولــوژی آب انـدوز بجای تکنولوژی های سنتی موجود و عدم صرفه جویی در مصرف آب شده است.  بنابراین، متعادل کردن قیمت آب را یکی از راهکار های حل این معضل می دانند.

مطالعه حاضر نیز با هدف قیمت گذاری آب پای سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی به بررسی این موضوع با استفاده از روش های اقتصاد مهندسی و با لحاظ کردن نرخ بهره ساده 15% و نرخ بهره تورمی 38/30% پرداخته است. مطابق نتایج این مطالعه متوسط قیمت برآورد شده آب سدهای استان در نرخ بهره ساده، 46/980 ریال و در نرخ بهره تورمی 4/12137 ریال برآورد گردیده است.

کلمات کلیدی: قیمت گذاری، آب، سد، دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی، خراسان رضوی.

مقدمه

اهمیت سد و سد سازی بر کسی پوشیده نیست. طی هزاران سال مردمان سرزمین های مختلف به منظور مهار آب ها و تامین آب آشامیدنی، آبیاری و اخیراً آب مورد نیاز صنایع به احداث سد پرداخته اند. طی دهه 1950 میلادی همزمان با گسترش جمعیت و رشد فعالیت های اقتصادی، سدها به عنوان ابزاری مناسب برای پاسخگویی به نیازهای آبی و تامین انرژی مورد توجه قرار گرفته و از آن پس، لااقل 45000 سد بزرگ در کشورهای مختلف احداث شده است. هم اکنون تقریباً نیمی از رودخانه های جهان حداقل دارای یک سد بــزرگ هستند. نحوه احداث و پیامدهای اجتماعی-اقتصادی سدها به صورت مسئله ای جهانی و در محافل بین المللی مطرح شده است، که اثر بخشی سدها بر جوامع و آبادی های مجاور، نحوه معیشت مردمان و ساکنان حوزه های پیرامونی و نیز اکوسیستم ها از این گونه مسایل به شمار می رود(1).

در ایران نیز اغلب رودخانه های پر آب در نواحی جنوب، جنوب غربی و مرکز کشور واقع شده اند. بنابراین مهار آب های سطحی به ویژه در این مناطق، از مسایل حیاتی و زیربنایی اقتصادی، کشاورزی و صنعتی است. به خصوص با افزایش جمعیت و نیاز روز افزون به مصارف آب شرب و تأمین غذا از طریق کشاورزی، ارزش و اهمیت آب روز به روز بیشتر می شود. احداث سد روی رودخانه ها را می توان از بزرگ ترین عملیات مهندسی بشر در محیط طبیعی دانست (2).

علاوه بر این قرار گرفتن کشور ایران در اقلیم خشک و نیمه خشک از یک طرف و افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش تقاضا برای آب در بخش های مختلف از سوی دیگر منجر به فزونی تقاضا بر عرضه گردیده و مشکلاتی را برای تامین تقاضای رو به رشد آب فراهم آورده است.

از لحاظ نظری شکاف موجود بایستی با افزایش عرضه، تعدیل تقاضا و یا هر دوی این ها پر شود. لیکن در عمل از آن جا که عمده منابع قابل استحصال در طرف عرضـه قبلاً بهره برداری شده است و افزایش بیشتر عرضه محدود و با هزینه بسیار زیادی همراه است. بنابراین مدیریت تقاضا برای کنترل مصــرف و بهـره برداری کارامد از آب مناسب تر و قابل دسترس تر به نظر می رسد. در مدیــریت تقاضــا برای آب، نرخ گذاری مناسب محور برنامه ها و سیاست ها قرار می گیرد (3). مطالعه حاضر نیز جهت رسیدن به هدف برآورد قیمت متوسط هر متر مکعب آب پای سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی و همچنین مقایسه قیمت های برآوردشده آب سدها در دو نرخ بهره ساده و تورمی، انجام گرفته است.

در رابطه با موضوع قیمت گذاری آب سدها مطالعات دیگری نیز انجام گرفته است که در ادامه به تعدادی از این مطالعات اشاره شده است.

            سلطانی(1372) با مطالعه تعیین آب بها و تخصیص آب در اراضی زیر سد درودزن فارس با به کارگیـری روش برنامه ریزی ریاضی به تعیین قیمت سایه ای آب پرداخته و به این نتیجه رسیده که بازدهی آب در منطقه بسیار بالاتر از آب بها دریافتی و هزینه تولید آب بوده است.

اســدی و همکاران (1376) در مطالعه ای با عنـوان " قیمت گذاری آب کشاورزی در ایران، مطالعه موردی اراضی زیر سد طالقان" به بررسی این موضوع پرداخته اند. نتایج این مطالعه نشان می دهد در اکثر نواحی مورد بررسی کشش قیمتی تقاضای آب منفی و کوچکتر از یک بوده است. به عبارت دیگر تقاضای آب نسبت به قیمت آن کشش ناپذیر بوده و ارزش بازده نهایی آب کشاورزی در نواحی مختلف از هزینه تمام شده آب و آب بهای دریافتی بیشتر بوده است. در آخر نویسنده افزایش تدریجی قیمت آب به منظور ممانعت از مصرف بی رویه آن، اجرای الگوی کشت بهینه به منظور افزایش ارزش اقتصادی آب، بهره برداری بهینه از آب و سهمیه بندی آب بر اساس نوع محصول و میزان سطح زیر کشت را پیشنهاد می کند.

حسین زاده (1383) در مطالعه ای با عنوان "تخمین تابع تولید آب" ارزش اقتصادی آب را از دیدگاه تولید کنندگان مورد ارزیابی قرار داده و سپس با استفاده از رویکرد اقتصاد مهندسی قیمت تمام شده تأمین و توزیع آب در سد و شبکه علویان را به دست آورده است. نتایج تحقیق وی نشــان می دهد که ارزش محاسباتی برای نهاده آب در میان محصولات مختلف در منطقه یکسان نبوده و بین 248 تا 365 ریال در نوسان بوده است. وی میانگین وزنی ارزش اقتصادی آب را از طریق پارامتری 182 ریال و از طــریق غیـــر پارامتـری (برنامه ریزی ریاضی) 198 ریال برآورد کرده است. هزینه متوسط تأمین آب در منطقه مورد نظر 440 ریال برآورد شده است. از سویی نتایج تحقیقات وی بیانگر این واقعیت است که تابع تقاضـــا در دامنه قابـــل ملاحظه ای از تغییرات قیمت، به خصوص در قیمت های پایین کشش ناپذیر است بنابراین برای کاهش تقاضا افزایش قابل توجهی در قیمت ها لازم است.

چاندان و تیلوتام  (2004) در مطالعه ای با عنوان "قیمت گذاری آب و مدیریت آبیاری غیر متمرکز(مطالعه موردی آندرا پرادش)" به بررسی ارزش اقتصادی آب برای مدیریتی کاراتر به خصوص در بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه پرداخته اند. آن ها برای دستیابی به مجموعه ای از حقایق موجود در مدیریت کشاورزان منطقه از سیستم های آبیاری اکت[3] در سال 1997 با داده های معتبر و مؤثق از ذخایر آب استفاده نموده اند. این تحقیق بر روی روش های قیمت گذاری آب و اصلاحات مدیریتی متمرکز شده است.

ارتگاه و همکاران (1998) در مطالعه ای با عنوان "سیاست های قیمت گذاری آب "به بررسی سیاست های قیمت گذاری آب در بخش کشاورزی اسپانیا و ارزیابی اثرات احتمالی این سیاست ها پرداخته اند. هدف این تحقیق عبارت است از تحلیل اثراتی که به به کارگیری سیاست های مختلف قیمت گذاری آب روی تقاضای آب، در آمد کشاورزان و درآمد مؤسسات دولتی مربوطه منجرمی شود. در این مطالعه از مدل برنــامه ریــزی پویا استفاده شــده که رفتـار کشاورزان و عکس العمل آن هــا را در قبال سنـــاریو هــای مختلف قیمت گذاری آب شبیه سازی می کند. نتایج نشان می دهد که قیمت های آب به طور معنی داری استراتژی های کشت و تکنولوژی را که کشاورزان با توجه به شرایط خاص خودشان انتخاب می کنند تغییر نمی دهد.

روش تحقیق

هدف اصلی این مطالعه برآورد قیمت آب پای سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی می باشد که به منظور برآورد این مقادیر هزینه تمام شده هر متر مکعب آب پای سدها با استفاده از روش های اقتصاد مهندسی برآورد می گردد. در این روش پس از جمع آوری اطلاعات مربوط به هزینه های احداث سدها، قیمت هر متر مکعب آب در این پروژه ها محاسبه می گردد.

جهت محاسبه این قیمت در ابتدا کلیه هزینه های احداث سدها به قیمت سال 1389 تبدیل می گردد. که بدین منظور از فرمول زیر استفاده می شود

                           
C: هزینه احداث پروژه به قیمت سال 1389

F:  هزینه احداث اولیه در هر سال

i: نرخ بهره که در دو حالت ساده و تورمی معادل 15% و 38/30% در نظر گرفته می شود.

توضیح:

کلیه محاسبات این مطالعه بر اساس دو نرخ بهره 15% و 38/30% انجام گرفته است. نرخ بهره 15% با توجه به سایر مطالعات تعیین گردیده است که این متوسط نرخ بهره استفاده شده در سایر مطالعات می باشد و تاثیر تورم را بر محاسبات در نظر نمی گیرد. نرخ بهره تورمی نیز بر اساس این واقعیت که تورم بر تمامی محاسبات اقتصاد مهندسی تاثیر گذار می باشد تعیین گردیده است و محاسبات بر اساس نرخ بهره تورمی به واقعیت نزدیک تر می باشد.

نرخ بهره تورمی 38/30% می باشد که با استفاده از فرمول i_f=i+f+if  (6) محاسبه می گردد که در این فرمول i نرخ سود بانکی که معادل 16% است می باشد و f نرخ تورم و معادل 4/12% در سال 1389 می باشد (بانک مرکزی)

n: فاصله زمانی سال رخداد هزینه تا سال 1389

سپس جهت محاسبه قیمت هر متر مکعب آب سدها از فرمول زیر استفاده گردیده است.(سازمان آب منطقه ای خراسان رضوی)

                                            P=

P: هزینه واحد یک متر مکعب آب (در سال 1389)

C: کل سرمایه گذاری اولیه مربوط به احداث پروژه (به قیمت سال 1389)

:O&Mهزینه های بهره برداری و نگه داری (در سال 1389) که برابر با 2% هزینه های احـــداث به قیمت ســـال 1389 می باشد (سازمان آب منطقه ای خراسان رضوی).

V: حجم آب قابل تامین یا تامین شده

A: عامل بازیافت سرمایه جهت محاسبه معادل یکنواخت سالیانه هزینه ها   

n: عمر مفید پروژه که معادل 50 سال در نظر گرفته می شود. (سازمان آب منطقه ای خراسان رضوی)

i: نرخ بهره که در دو حالت ساده و تورمی معادل 15% و 38/30% در نظر گرفته می شود.

نتایج و بحث

جدول (1) نشاندهنده هزینه هر متر مکعب آب سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی در سال 1389 و  با در نظر گرفتن نــرخ بهــره 15% می باشد. مطابق نتایج، هزینه احـداث سد در سال 1389، هزینه یکنواخت سالیانه احداث سد، هزینه های نگه داری و بهره برداری از سد و مقدار آب قابل تغذیه سالیانه سد در این جدول مشاهده می شود. ستون آخر این جدول نیز نشاندهنده هزینه هر متر مکعب آب سد (قیمت آب سد) می باشد که مطابق جدول با در نظر گرفتن نرخ بهره 15% بالاترین قیمت مربوط به سد شهید یعقوبی رشتخوار و پایین ترین قیمت مربوط به سد شهید سید آبادی زاوه می باشد. میانگین قیمت آب سدهای استان خراسان رضوی نیز 46/980ریال برآورد گردیده است.

جدول 1- هزینه هر متر مکعب آب سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی در سال 89(i=%15)

ماخذ: یافته های تحقیق

جدول (2) نشاندهنده هزینه هر متر مکعب آب سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی در سال 89 با در نظر گرفتن نرخ بهره تورمی 38/30% می باشد. مطابق نتایج این جدول بالاترین قیمت آب سدها مربوط به سدهای دشت مشهد و پایین ترین قیمت مربوط به سد دوستی در دشت سرخس می باشد. همان طور که مشــاهده می شود قیمت کل آب سدهای استان خراسان رضوی با در نظر گرفتن نرخ بهره تورمی 38/30%، 4/12137 ریال برآورد گردیده است.

جدول 2- هزینه هر متر مکعب آب سدها در دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان خراسان رضوی

 در سال   89(i =30/38)

ماخذ: یافته های تحقیق

همان طور که مشاهده می گردد قیمت های برآورد شده با استفاده از نرخ بهره تورمی خیلی بیشتر از قیمت های برآورد شده با استفاده از نرخ بهره ساده می باشد. این موضوع کاملا مطابق انتظار می باشد زیرا در انجام برآوردها با استفاده از نرخ بهره تورمی تاثیرات تورم نیز در محاسبات قیمت لحـاظ می گردد بنابراین، این برآوردها به واقعیت نزدیک تر می باشند.

پیشنهادات

قیمت های محاسبه شده در این مطالعه خیلی بیشتر از قیمتی است که مصرف کنندگان جهت استفاده از آب سدها می پردازند (اکثر اوقات استفاده به صورت رایگان است) بنابراین توصیه می شود، مبلغی به عنوان قیمت آب از مصرف کنندگان اخذ گردد. که اخذ این مبلغ، ضمن صرفه جویی در مصرف آب صرف پوشش دادن هزینه های احداث، بهره برداری و نگه داری سدها می گردد.

منابع

1. رحمتی و نظریان. آثار اقتصادی-اجتماعی و محیط زیستی سکونت گاه های مشمول جابه جایی ناشی از ایجاد سدها (مطالعه موردی سد گتوندعلیا، رودخانه کارون). مجله پژوهش های محیط زیست، 1389، سال اول، شماره 2.
2. هدیه لو، ا. بررسی اثرات احداث و بهره برداری از سد 15 خرداد در مسایل کشاورزی در پایین دست قمرود (نمونه موردی دشت قم و مسیله).1389. قابل دسترس در www.noormags.com.
3. حسین زاده، ج . تعیین روش مناسب قیمت گذاری آب در بخش کشاورزی (مطالعه موردی سد و شبکه علویان). پایان نامه دکتری. رشته اقتصاد کشاورزی، دانشگاه تهران.1383.
4. سلطانی، غلامرضا، تعیین آب بها و تخصیص بهینه آب در اراضی زیرسد درودزن فارس، مجموعه مقالات دومین سمپوزیوم سیاست کشاورزی ایران، انتشارات دانشگاه شیراز،1372.
5. اسدی و همکاران. قیمت گذاری آب کشاورزی در ایران، مطالعه موردی اراضی زیر سد طالقان. اقتصادکشاورزی و توسعه،1376، سال پانزدهم، شماره ۵۸ (ویژه سیاست های کشاورزی).
6.  اسکونژاد، م. اقتصاد مهندسی یا ارزیابی اقتصادی پروژه های صنعتی، انتشارات دانشگاه صنعتی امیر کبیر. ، 1386.
7. Chandan. K, Thilotham.R,(2004), Water pricing and Decentralized Irrigation Management in Andra Pradesh, Deutscher Tropentage.
8. Varela-Ortega, C. Sumpsi J. (1998), Water Pricing Policies, Public Making and Farmers, Reponse: Implications for Water Policy, Agricultural Economics. Vol 19.