فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 29، تابستان 93

بررسی تاثیر مدیریت ناحیه محوری بر حفظ محیط زیست شهر تهران

(مطالعه موردی شهرداری ناحیه 1 منطقه 13)

علیرضا افتخاری[1]

alirezaeftekharii@yahoo.com

جعفر نوری^[2]

رضا ارجمندی^[3]

چکیده

یکی از مهم‏ترین اهداف و سیاست‏های ناحیه محوری شهرداری توجه به موضوع محیط‏زیست شهر است و در این راستا دارای فعالیت‏های گوناگونی (همچون مدیریت پسماند، افزایش سرانه فضای سبز، ساماندهی صنایع و مشاغل آلاینده، جمع‏آوری حیوانات موذی، توسعه سیستم‏های حمل و نقل عمومی، فراهم نمودن زمینه همکاری و مشارک شهروندان در حفظ محیط‏زیست، ترمیم و بهسازی انهار و...) است تا شهر به سوی توسعه پایدار گام بردارد. هدف اصلی این تحقیق  شناسایی تاثیرات ناحیه محوری بر حفظ محیط‏زیست شهر و دستیابی به توسعه پایدار شهر است. روش تحقیق اسنادی و پیمایشی است. داده‏ها بوسیله پرسشنامه جمع آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. جامعه آماری، شهروندان ناحیه یک منطقه 13 تهران بوده که تعداد 400 نفر حجم نمونه براساس تصادفی منظم انتخاب شده است. این پژوهش دارای پنج فرضیه است. و کلیه فرضیه ها مورد تایید قرار گرفتند. یافته‏های تحقیق حاکی از آن است که فعالیت‏های مدیریت شهری ناحیه محوری با آموزش مسایل محیطی به شهروندان توانسته است سبب ارتقاء فرهنگ محیط زیست شود. همچنین مشخص شد که سیستم نوین مدیریت شهری تحت عنوان ناحیه محوری از سال 87 به بعد با انجام فعالیت های محیط زیستی خود باعث حفظ، ارتقا و صیانت از محیط زیست شهر تهران شده است که با ادامه این روند و توجه توأمان به سایر مؤلفه های لازم می توان به توسعه پایدار شهری دست یافت.

کلمات کلیدی: مدیریت شهری ناحیه محوری، محیط زیست و توسعه پایدار شهر.

مقدمه

علاقه و تمایل نسبت به بحث توسعه پایدار، بویژه در عرصه کلان شهرها، به دو موضوعی مربوط می شود که محل تلاقی میان امیال و آرزوهای انسانی و تفوق و برتری طبیعت است:   بوم محوری با تاکید بر اکولوژی جهانی و انسان محوری با تاکید بر رفاه بهزیستی انسان ها.

    این در حالی است که لازمه پذیرش توسعه پایدار به عنوان مفهومی جامع و فراگیر، در نظر داشتن مفهوم توسعه زیست بوم است که از سال 1970 در برنامه‏ریزی‏های محیطی سازمان‏ها و بسیاری از سازمان‏های مدافع محیط طبیعی مورد توجه قرار گرفت. توسعه زیست بوم به عنوان توسعه در سطح منطقه‏ای و محلی، همراه با توانایی‏های بالقوه ناحیه ای و با تاکید           بر بهره‏برداری از منابع و کاربرد فن آوری و سازمان دهی،   مساله‏ای غیرقابل انکار است.

   از اصلی‏ترین فاکتورهای پایداری یک شهر توجه به مسایل محیط‏زیستی آن است. شهرها در بیشتر مناطق بدون توجه به برنامه‏های آمایش سرزمین و توجه به ملاحظات محیط‏زیستی شکل گرفته‏اند و این موضوع مشکلات عدیده‏ای را سبب      می‏شود. برای دستیابی به این مهم، باید از تکنیک‏های کارآمد آمایش سرزمین جهت سنجش توان کاربری زمین و ارزیابی اثرات توسعه در ایجاد و گسترش شهرها استفاده کرد. توسعه پایدار شهری به عنوان شبه پارادایمی مسلط در راهبردهای توسعه شهر در واکنش به نارضایتی‏های اقتصادی-اجتماعی از منظر بوم شناختی شکل گرفت و اشارات اولین آن برای سیاست های توسعه شهری، حفظ فضای سبز و پاکیزگی آب، جلوگیری از آلودگی هوا، و کاهش تولید زباله در سطح محلی بود(1). میان توسعه پایدار و مقوله قدرت ارتباط تنگاتنگی وجود دارد تا جایی که برخی معتقدند عدالت اجتماعی و تعادل محیط‏زیستی لازم و ملزوم یکدیگرند و تحقق یکی بدون دیگری غیرممکن است.

بر این اساس، تحقیق حاضر" تاثیر طرح ناحیه محوری به عنوان سیستم نوین مدیریت شهری در حفظ محیط زیست شهر تهران" درصدد آن است که نقش عامل مدیریت ناحیه محوری را در حفظ محیط‏زیست شناسایی کند . یک شهر پایدار باید شهری هماهنگ با طبیعت و محیط زیست باشد.

   شهرداری خدمات مختلفی را در سطح شهر به منظور رفاه   هر چه بیشتر شهروندان ارایه می‏دهد. شهرداری، فعالیت‏های مختلف خود را حول چند محور دسته بندی نموده است. یکی از این دسته‏بندی‏ها ناحیه محوری است. یکی از روش‏هایی که می تواند درآینده هر شهری را تبدیل به یک شهر پایدار و پاک نماید، طرح ناحیه محوری است. این طرح ، با طی نمودن موفق دوره پایلوت خود در سال 1386 و رفع مشکلات سخت افزاری و نرم افزاری، از خرداد ماه سال 1387 به طور رسمی در تمامی نواحی123گانه شهر تهران جاری گشت و آغاز تحولی درسیستم مدیریت شهری بود.

   ناحیه محوری دارای اهداف و سیاست های تعریف شده­ای است که می تواند شهر را به سوی توسعه پایدار کشاند. این اهداف و سیاست ها عبارتند از:

-فراهم سازی شرایط، بسترها و زمینه‏های تحقق شهر ایمن، آباد و سالم بر پایه آرمان‏های یک جامعه

-درک عمیق از نیازهای شهروندان و توزیع عادلانه فرصت‏ها و امکانات شهری میان همه گروه‏های شهروندی

-رواج فرهنگ شهروندی و شهرنشینی از طریق آگاهی‏های مردم

-بسترسازی برای مشارکت شهروندان در اداره شهر جهت تحقق شهر شهروندمدار

-حفاظت از محیط زیست و ایمن سازی شهر از سوانح طبیعی و سایر مخاطرات و آسیب ها

-بهبود و ارتقای کیفیت محیطی و وضعیت کالبدی شهر

-توجه به پاکیزگی، سرسبزی و زیبایی فضای شهری

-ساماندهی وضعیت زباله ها

-رفع یا کاهش انواع آلودگی‏های محیط‏زیستی

-ارتقای کیفی زیست شهری تهران و حفاظت از میراث طبیعی و تاریخی شهر(2).

محیط‏زیست به عنوان جهانی زنده در زنجیره حیاتی انسان ها است، که نابودی یک حلقه از آن، خسارت های جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. این موضوع مسئولیت انسان معاصر را برای حفاظت از مواریث طبیعی صد چندان خواهد کرد. فرهنگ‏سازی و ایجاد زمینه برای نهادینه شدن فرهنگ حفاظت محیط زیست، یکی از بسترهای مهم دستیابی به این امر است. محیط زیست نیاز مشترک بشریت و حقوق نسل امروز و نسل آینده است و همه مسئول حفاظت و حراست از آن هستند و شهرداری نواحی تهران نیز در این راستا دارای وظایف و خدمات متنوعی هستند که می‏توانند در حفظ محیط زیست شهر نقش بسیار مهم و سازنده داشته باشند(3).

از اثراتی که طرح ناحیه محوری در طول این پنج سال(از سال 1387 به بعد) بر جای گذاشته می‏توان به دسترسی آسان شهروندان به مسئولین جهت در خواست رسیدگی به مشکلات محیط‏زیستی و نیازهای محله خود- افزایش رضایتمندی شهروندان نسبت به عملکرد و وظایف شهرداری- امکان رسیدگی سریع به مسایل و مشکلات محلات نظیر آلودگی‏های زیست محیطی- آب گرفتگی و جمع آوری آب های سطحی- ترمیم و بهسازی انهار فرسوده- تفکیک پسماند از مبدأ-بازسازی بافت فرسوده شهر-کاهش حشرات و جانوران موذی در سطح محلات- افزایش سرانه فضای سبز در نواحی به ازای هر نفر- دسترسی آسان به امور حمل ونقل و ارتقاء فرهنگ ترافیکی دربین شهروندان- آموزش مسایل محیط زیستی به کودکان و بزرگسالان از طریق بروشور، کتاب، برگزاری کلاس ها- ارتقای فرهنگ محیط‏زیستی در بین شهروندان- بهبود مدیریت کنترل و نظارت مستمر در جهت پیشگیری و کاهش آلودگی‏ها - افزایش نظافت و تمیزی محلات که از نتایج آن افزایش سلامت جسمی و روحی شهروندان- افزایش اعتماد ملی در              بین شهروندان- افزایش سرمایه اجتماعی-هدایت پیمانکاران و طرف‏های ذی نفع به رعایت اصول زیست محیطی و ارتقای کیفیت عملکرد و بهبود مستمر آن ها و ...اشاره نمود(4).

    در این پژوهش فرضیه‏های زیر مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.

1. به نظر می‏رسد بین فعالیت‏های ناحیه محوری با حفظ، ارتقا و صیانت محیط زیست شهر تهران رابطه وجود دارد.
2.  بین سهولت دسترسی به مسئولین با اجرای طرح ناحیه محوری در حفظ محیط‏زیست شهر تهران رابطه وجود دارد.
3.  بین آموزش مسایل محیط‏‏زیستی با اجرای طرح ناحیه محوری در حفظ محیط‏زیست شهر تهران رابطه وجود دارد.
4. بین ارتقای فرهنگ محیط‏‏زیستی با اجرای طرح ناحیه محوری در حفظ محیط‏زیست شهر تهران رابطه وجود دارد.
5.  به نظر می رسد بین رویکرد محیط‏زیستی طرح ناحیه محوری با دستیابی به توسعه پایدار شهر رابطه وجود دارد.

ادبیات پژوهش

    طرح الزام شهرداری تهران به اجرای نظام مدیریت       محیط‏زیست، مصوب سال 1386 شورای اسلامی شهر تهران و آیین نامه اجرایی آن ابلاغی در سال 1387 از دیگر مستندات قانونی ناظر بر توسعه پایدار شهری است که در آن ها به استناد ماده 66 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و بند ب ماده 61 قانون این برنامه، اجرای تکالیف قانونی ناظر بر حفاظت محیط زیست، اعمال سیاست‏های مصرف بهینه منابع، حفاظت از منابع پایه و محیط‏زیست و کاهش هزینه‏های جاری در کلیه واحدهای تابعه به عنوان یک الزام برای شهرداری تهران تعریف شده و تهیه و تدوین نظام مدیریت محیط‏زیست با مولفه‏های گوناگونی مورد تاکید قرار گرفته است.

مدیریت شهری و شهرداری ها:  

     شهر باید حافظ منافع و ضامن خوشبختی ساکنان خود باشد. این آرمان در دنیای کنونی اهداف نظری خاصی همچون دولت کارآمد، حاکمیت شهری خوب و محلی گرایی را دنبال می کند و به خوبی حیطه جامع و گسترده وظایف مدیریت شهری را تبیین نموده است(5).

   نظام مدیریت شهری، عبارت است از یک سازمان گسترده متشکل از تمام عناصر و اجزای رسمی و غیر رسمی ذیربط و موثر در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی حیات شهر با هدف اداره، هدایت، کنترل و توسعه همه جانبه و پایدار شهر. در این مفهوم، مدیریت شهری از نوع سیستم های باز و      بسیار پیچیده انسانی و اجتماعی است که با عناصر و روابط بسیار متنوع و متعدد مواجه است.

وظایف و اختیارات شهرداری ها:

به طور معمول شهرداری ها موظف به ارایه خدمات زیر هستند:

برنامه‏ریزی شهری، 2- حمل و نقل عمومی، 3- آتش نشانی، 4- تامین فضای سبز، 5- تامین پاکیزگی، 6- زیبا سازی فضاهای عمومی، 7- ارائه خدمات محیط‏زیستی و بهـداشتی، 8- ارایه خدمات اجتماعی و رفاهی، 9- تجهیزات شهری (ساخت، نگهداری و تامین نور خیابان ها، ساخت پل‏ها، کانال‏ها، پارکینگ ها، پایانه ها و...)10- تنظیف و نگاهداری و تسطیع معابر و نهرهای عمومی و مجاری آب ها و فاضلاب و تنقیه قنوات مربوط به شهر، 11- تامین محل هایی جهت تخلیه زباله و نخاله و فضولات ساختمانی و مواد رسوبی فاضلاب ها و نظایر آن، 12- و سایر وظایف مذکور در مواد 68- 84- 85-96 - 99-3- 110-111  ، قانون شهرداری ها و وظایف مذکور در قانون نوسازی و عمران شهری و برخی وظایف تکلیفی در سایر قوانین(7).

  در این تحقیق به دلیل گستردگی حجم خدمات مدیریت ناحیه محوری به برخی از فعالیت های آن پرداخته شده و این فعالیت‏ها را در قبل از مدیریت ناحیه محوری که هنوز راه‏اندازی نشده و مدیریت به صورت متمرکز از بالا به پایین بوده با مدیریت غیرمتمرکز یعنی با راه اندازی مدیریت ناحیه محوری مقایسه شده اند. این موارد به ترتیب زیر عبارتند از:

1-فضای سبز شهری:

    مطابق قانون«لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها» مصوب سال 1359 شهرداری‏ها وظایف عمده‏ای در خصوص حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها را به عهده دارند.

شکل 1-نمودار کاربری فضای سبز قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

2-ساماندهی صنایع و مشاغل آلاینده شهری:

     مطابق بند 20 ماده 55 قانون شهرداری ها که در سال 1345 اصلاح گردیده، جلوگیری از ایجاد و تاسیس کلیه اماکن که به نحوی از انحاء موجب بروز مزاحمت برای ساکنین و یا مخالف بهداشت در شهرها است به عهده شهرداری می‏باشد.

شکل 2-نمودار تعداد پلاک های ثبت شده قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

3-ترمیم و بهسازی انهار:

    یکی از عوامل مخرب محیط‏زیست، فاضلاب‏های انهار در سطح شهر است. این فاضلاب انهار حاوی عناصر شیمیایی و میکروب‏های گوناگون بوده که در صورت رها شدن در محیط خسارات جبران ناپذیری به منابع آب و خاک در سطح و        زیرزمین وارد می‏کنند و باعث بیماری انسان و صدمه به اکوسیستم می گردد. از آنجا که منابع آب و حفظ آن در یک کشور بسیار حایز اهمیت است بررسی و رسیدگی به آنها باید صورت گیرد. امروزه آلودگی رو به افزایش فاضلاب‏های شهری یک مساله نگران کننده محیط‏زیستی می‏باشد. ورود پساب‏های آلوده با در بر داشتن انواع سموم و عوامل مخرب شیمیایی به محیط‏‏زیست می‏تواند باعث بروز اثرات مخرب بر منابع‏طبیعی، حیات جانوری و سلامت انسان‏ها شود. با توجه به تشدید آلودگی منابع آب که بیشتر از طریق افزایش ورود فاضلاب‏های خانگی و صنعتی و کشاورزی رخ داده است غلظت آلاینده‏های آب با پایه آلی نیز به‏نحو نگران کننده‏ای در حال افزایش است(9).

در کلان شهر تهران هنوز مسایل و مشکلاتی که مربوط به انهاری که تا زمان حال به آن ها رسیـــدگی نشــده است و سر پوشیده نشده‏اند، وجود دارند عدم رسیدگی به انهار در سطح ناحیه یک منطقه 13 سبب افزایش آلودگی‏های محیط‏زیستی گشته و جانوران موذی در آن‏ها پرورش می‏یابند و این موضوع سبب نارضایتی شهروندان گشته و از بوی بد انهار گله و شکایت داشته و از شهرداری منطقه در خواست رسیدگی به مشکلات آن‏ها را داشته اند. مشکلات مربوط به آسیب‏پذیر بودن و سانحه‏خیزی آن‏ها، داشتن مشکلات عدیده بهداشتی و محیط زیستی و ... " این پدیده ضمن بوجود آوردن مناظر ناخوشایند موجب برهم خوردن شرایط محیط‏زیستی درون مسیل‏ها و محیط‏های پذیرنده و ایجاد اعتراض های عمومی می‏شود. جدول زیر نشان دهنده، وضعیت ترمیم و بهسازی انهار ناحیه یک منطقه 13 را در زمان قبل و بعد از ناحیه محوری نشـان می‏دهد.

شکل 3-نمودار ترمیم و بهسازی انهار قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

4-مدیریت پسماند در شهرداری:

    در قانون مدیریت پسماندها مصوب 1383 و آیین‏نامه اجرایی قانون مصوب 1384، وظایف عمده‏ای در ارتباط با مدیریت پسماندها به عهده شهرداری ها گذاشته شده است. شکل زیر نشان دهنده تناژ پسماند خشک قبل و بعد از ناحیه محوری میباشد و واضح است که با راه اندازی مدیریت ناحیه محوری و آموزش تفکیک پسماند به شهروندان در سطح نواحی تناژ پسماند از سال 87 به بعد افزایش یافته است.

شکل 4-نمودار تناژ پسماند خشک قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

5-حمل و نقل عمومی:

    وسایل نقلیه موتوری منبع آلودگی هوا در شهرها بویژه در شهرهای بزرگ و کلان شهرها می باشد. کلیه جنبه‏های مختلف حمل و نقل عمومی زیر نظر شهرداری تهران و بالطبع شهرداری سایر شهرهای کشور به خصوص شهرهای بزرگ قرار دارد(10). شکل زیر نشان دهنده آن است که استفاده و بهره‏گیری از وسایل حمل و نقل عمومی بعد از ناحیه محوری به نسب قبل از راه اندازی آن افزایش یافته است. و این موضوع در کاهش آلودگی هوا موثر بوده است.

شکل 5-نمودار وضعیت حمل و نقل عمومی قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

6-آموزش مسایل محیط‏زیستی به شهروندان:

اصل عمومی بودن حفاظت از محیط‏زیست (مطابق با اصل پنجاهم قانون اساسی) همگانی بودن آموزش محیط‏زیست را در ضمیر خود نهفته دارد. همگانی بودن آموزش و آگاه‏سازی اجتماعی در رابطه با حفاظت از محیط‏زیست همواره مورد تاکید اجلاس ها و کنوانسیون های بین المللی از جمله اجلاس جهانی توسعه پایدار(2002) ، آموزش برای همه و افکار عمومی است. با توجه به اینکه مخاطبین شهرداری و گیرندگان خدمات آن، شهروندان هستند و سازمان شهرداری و ادارات تابعه با شهروندان ارتباط مستقیم دارند، در نتیجه نظرات آنان      هدایت کننده طرح‏ها و برنامه‏ها و عملکردهای این سازمان است. شهرداری با آگاهی از نظرات و آرای مردم، نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی کرده و در صدد رفع آنها بر می آید. مشارکت شهروندان موجب جلب اعتماد بیشتر مردم به این سازمان خواهد شد(10).

شکل 6-نمودار تعداد آموزش دیدگان مسائل زیست محیطی قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

7-میزان آب مصرفی خام برای آبیاری فضای سبز:

قبل از فعالیت ناحیه محوری در بعضی نواحی از آب شرب برای آبیاری فضاهای سبز استفاده می کردند اما بعد از فعالیت    ناحیه محوری برای آبیاری فضاهای سبز و درختان از آب مصرفی خام استفاده می شود. روزانه برای آبیاری فضاهای سبز در سطح ناحیه یک (30000  لیتر روزانه) آب خام استفاده   می‏شود(8).

شکل 7-نمودار وضعیت میزان آب مصرفی خام قبل و بعد از ناحیه محوری در ناحیه یک منطقه13(7)

مزایای استقرار سیستم محیط زیستی در شهرداری:

 - کاهش مصرف منابع و انرژی = کاهش هزینه ها کاهش پیامدهای منفی محیط زیستی فعالیت ها و خدمات شهری

کاهش تولید زباله و ضایعات

 حفاظت از محیط زیست و کاهش آلودگی ها

افزایش اعتماد عمومی شهروندان نسبت به شهرداری

افزایش رضایت شهروندان در راستای بهبود محیط زیست شهری

استفاده از فرایندهای کمی آلاینده در شهرداری تهران (10).

مبانی نظری پژوهش:

با توجه به موضوع پژوهش که در زمینه مدیریت شهری و محیط زیست کار شده است صاحب نظران مختلفی در این زمینه‏ها ارایه نظر نمودند همچنین در راستای مدیریت صحیح و کارآمد دیدگاه‏های مختلفی در خصوص توسعه پایدار شهر وجود دارد که پژوهشگر آنها را مورد بازبینی قرار می‏دهد.

مدیریت از لحاظ تئوری، فرآیند طراحی و نگهداری محیطی است که در آن افراد در قالب گروههایی با هم کار می کنند تا به صورت کارآمد به اهداف تعیین شده دست یابند. در همه بخش های جامعه، مردم گروههایی تشکیل می دهند تا         به اهدافی برسند که به تنهایی نمی توانند به آنها دست یابند. این موضوع در بخش شهری هم صادق است. مردم ناگزیرند در قالب گروهها یا پروژه هایی با هم کار کنند و سازمان های شهری نیز باید فعالیت های خود را یکپارچه کنند. این کار بسیار دشوارتر از اداره یک موسسه تجاری است و نیازمند دانش جداگانه ای است. دانش مدیریت عموما حول و حوش پنج کارکرد مدیریتی سازمان می باید: برنامه ریزی، سازمان دهی، نیروی انسانی، هدایت و کنترل. این موضوع عینا در مدیریت شهری نیز صادق است(11).

مدیریت شهری تا کنون دست کم سه مفهوم مورد قبول را در برداشته است. نخست اینکه، مقامات سطح شهری اساسا مسئول اموری هستند که در شهر می گذرد. ممکن است مسئول مسکن، تامین آب و سیستم های فاضلاب نیز باشند، که البته قبلا اینطور بود. امروزه توسعه اقتصادی، محیط زیست و فقر هم در زمره وظایف مدیران شهری درآمده اند. دوم، کار مدیران شهری اکنون خودشان مسئول تدوین استراتژی، افزایش سرمایه و اجرای استراتژی هستند. سرانجام، طرح جامع دیگر مهم‏ترین ابزار برنامه ریزی نیست...مدیریت شهری، موسسات، خوشه ها، توسعه های شهری و منطقه ای بسیار اهمیت دارد. روش‏های اقتصاد خرد و کلان می توانند در فهم عوامل تعیین کننده پویایی یک خوشه شهری، یک شهر یا یک منطقه کمک کنند. اهمیت تحلیل مالی و اقتصادی به عنوان ابزاری برای مدیران شهری در این موضوع نهفته است(12).

نظریه‏های محیط زیست:

اشخاص مختلف، تعاریف مختلفی از مدیریت محیط زیست ارایه نموده اند که متناسب با فعالیت اجتماعی آنها بوده است.  در اینجا دو دیدگاه از فارینا^[4]و فلیشر[5] مدیریت محیط زیست ارایه می شود:

الف- مدیریت محیط زیست عبارت از فرآیند تخصیص منابع و انسان ساخت برای استفاده بهینه از محیط زیست و به منظور برآورده شدن نیازهای اساسی انسان در حداقل و حتی بیشتر   در صورت امکان و بر اساس توسعه پایداری است.

ب- مدیریت محیط زیست عبارت از فرآیند کل نگر و حرفه ای برای علوم طبیعی، علوم اجتماعی و همچنین فرآیندهایی با عمومیت کم نظیر: مهندسی، حقوق، یا طراحی برای مقابله با مشکلات بشر در محیط زیست پر خطر بر اساس روش چند انضباطی و دیدگاه های حال و آینده.

 از دیــدگاه برخــی صــاحب نظــران مشخصه هــای مدیریت  محیط‏زیست عبارتند از(13):

-        معمولا وضعیت جامع نگر دارد؛

-        از توسعه پایدار حمایت می کند؛

-        با انبوهی از دخالت های انسانی روبرو است؛

-        به رویکردهای چند انضباطی یا بین بخشی نیازمند است؛

-        تلاش می کند دیدگاه‏های توسعه‏ای گوناگون را با یکدیگر تلفیق نماید؛

-        به دنبــال تلفیق علوم پایه، علوم اجتمــاعی، تصمیم گیری و برنامه ریزی است؛

-        نحوه دستیابی انسان به نیازهای اولیه خود را شناسایی می نماید؛

-        محدوده زمانی آن از کوتاه مدت تا بلند مدت و محدوده جغرافیایی آن از مقیاس محلی تا مقیاس جهانی است،

-        برای آشکار نمودن فرصت ها و تهدیدها و شناسایی مشکلات محیط‏زیستی تلاش می نماید؛

-        در کنار بهره برداران منابع محیط زیست به کار نظارت، آموزش و آگاه سازی می پردازد.

به بیان ساده، مدیران محیط زیست ناچار هستند به اکولوژی، اقتصاد، قانون، سیاست، مردم و نظایر آن توجه کنند و در عین حال به فعالیت های برنامه های توسعه ای متمرکز شوند(14).

از دیدگاه فرمن^[6] محیط زیست شامل هوا، آب، خاک، منابع طبیعی، گیاهان، جانواران، انسان و روابط متقابل بین آنها که نهاد در آن فعالیت می نماید و جنبه محیط‏زیستی آن به بخشی از فعالیت ها یا محصولات یا خدمات یک نهاد که بتواند با محیط زیست تاثیر متقابل داشته باشد، گفته می شود. پیامد محیط‏زیستی آن نیز به هر تغییری در محیط زیست اعم از نامطلوب یا مفید که تمام یا بخشی از آن ناشی از جنبه های زیست محیطی یک شهرداری باشد گفته می شود. نظام مدیریت زیست محیطی آن به قسمتی از نظام مدیریت یک شهرداری که در جهت اجرا و توسعه خط مشی زیست محیطی و مدیریت جنبه های زیست محیطی به کار برده می شود. هدف کلان زیست محیطی هم شامل هدف زیست محیطی فراگیر، منطبق با خط مشی زیست محیطی که یک نهاد خود را مقید به دستیابی به آن می داند. و در نهایت هدف خرد محیط‏زیستی آن به الزام عملکردی تفصیلی قابل اعمال در نهاد یا بخش هایی از آن، که از اهداف کلان محیط‏زیستی           بر گرفته می شود و لازم است به منظور دستیابی به آن اهداف کلان، تعیین و برآورده شود، گفته می شود(15).

نظریه توسعه پایدار شهر پیترهال^[7]:

ازنظر پیترهال یک شهرپایدار دارای ویژگیهای زیر باید باشد:

1. وجود اقتصاد پایدار شهری، به صـورتی که ثــروت به طور عادلانه بین شهروندان تقسیم شود.
2. همبستگی و انسجام شهری و نبود محله‏های جدا افتاده.
3. سرپناه پایدارشهری که منظور مسکن مناسب و قابل تهیه برای همه شهروندان است.
4. دسترسی همه شهروندان به امکانات رفاهی شهری
5. شهری درهماهنگی با محیط زیستی پایدار
6. زندگی پایدارشهری که منظور وجود یک شهرزنده و فعال است.
7. مردم سالاری و دخالت مردم در امور برنامه ریزی و اجرایی شهر(16).

پیتــرهال معتقد است که یکی از فاکتورهای اســاسی یک شهر پایدار توجه به مسایــل محیط‏ زیستی آن است تا به محیط زیستی پایدار دست یابد. هدف از انتخاب این نظریه نیز همین ارتباط شاخص توسعه پایدار و محیط زیست آن است. علاوه بر این، برای ایجاد یک شهر پایدار باید مشارکت و نقش شهروندان را در نظر گرفت و این امر ارتباط بسیار نزدیکی با نقش و مشارکت شهروندان در زمینه حفظ محیط زیست دارد(17).

دسته بندی نظری دیدگاه های توسعه شهری:

دیدگاه پرنشیب و آزار دهنده: توسعه پایدار در این دیدگاه به منابع طبیعی به عنوان یک سرمایه نگاه می‌شود و حداکثر استفاده کردن از آن مورد نظر است.

توسعه پایدار ضعیف: طی این دیدگاه هدف با ارزشی تعقیب می‌گردد و آن عبارت است از "رشد سرمایه داری را با امور محیطی ترکیب کردن." طی این هدف اینگونه نکات بررسی می‌شوند که اصول اقتصادی نئوکلاسیک را می‌توان در حل مسایل محیطی به کار برد. لازمه اهداف سیاست‌گذاری در زمینه توسعه پایدار ضعیف در نظر گرفتن رشد اقتصادی است، اما طی آن هزینه‌های محیطی نیز مورد توجه قرار می‌گیرند.

توسعه پایدار قوی طرفداران این دیدگاه مدعی این نکته هستند که پیش شرط هر گونه توسعه اقتصادی، محافظت محیطی است.

مدل ایده‌آل: توسعه مدل ایده‌آل توسعه پایدار یک نظر عمیق و وسیع است که هدف آن تغییر ساختار اجتماع، اقتصاد و سیاست است، به صورت کلی اجزای این سیستم طوری چیده شده است که رفتار انسان را نسبت به محیط و طبیعت اصلاح کند. به این دلیل این دیدگاه را دیدگاه اکولوژیست نیز نامیده‌اند(18).

معرفی منطقه مورد مطالعه(ناحیه یک منطقه13تهران):

ناحیه یک در حد شمالی خیابان دماوند.، حد جنوبی  خیابان پیروزی. ، حد شرقی خیابان زاهدگیلانی وخیابان بیمارستان فجر. و حد غربی خیابان 17شهریور واقع شده است. مساحت ناحیه یک 1194000 متر مربع است و دارای 65000 نفر جمعیت ثابت و 30000 نفر جمعیت متغیر می باشد و تعداد خانوارهای آن در کل 12000 خانوار است. ناحیه یک دارای سه محله صفا، شهید اسدی و زاهد گیلانی است که در مجموع این سه محله، پنج بوستان نیز در آنها وجود دارد(7).

نقشه 1- ناحیه یک منطقه13تهران(7)

روش تحقیق:

روش اصلی تحقیق، پیمایشی و کتابخانه ای(اسنادی) است. در این پژوهش سعی گردید که به مقایسه قبل و بعد از راه اندازی مدیریت ناحیه محوری پرداخته شود که با توجه به اسناد موجود در منطقه 13 اطلاعات مورد نظر با توجه به فعالیت های زیست محیطی کسب گردید و اطلاعات مربوط به فرضیات پژوهش نیز با تکنیک پرسشنامه جمع آوری شد. ابزار گردآوری داده‏ها از طریق اسناد و پرسشنامه به دست آمد.  بنابراین این تحقیق، از نوع توصیفی و تبیینی است. به لحاظ معیار زمان، این پژوهش از نوع مقطعی بوده و به لحاظ معیار ژرفایی از نوع پهنانگر است. لذا این پژوهش کاربردی است.

جامعه آماری مورد بررسی این پژوهش شهروندان ناحیه یک منطقه سیزده شهرداری تهران بود که طبق سرشماری سال 85 جمعیت ناحیه یک برابر با 65000 نفر است و با توجه          به فرمول کوکران، حجم نمونه برابر با 384 نفر برآورد شده که در این پژوهش برای جلوگیری از خطاهای احتمالی پرسشنامه‏ها 400 نفر در نظر گرفته شدند. این ناحیه دارای سه محله به نام‏های اسدی، صفا و زاهد گیلانی است. روش نمونه‏گیری اتخاذ شده برای این بخش پژوهش، نمونه‏گیری تصادفی منظم بود.

N= حجم جامعه (65000)

= خطای براورد (0.05)

با سطح اطمینان 95%

P= احتمال موفقیت (0.5)

جهت روایی و اعتبار پرسشنامه از تست رسمی صوری به تعداد 25 نفر استفاده گردید و اعتبار پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ 81/0 به دست آمده و چون این مقدار بیشتر از 7/0(عدد تعریف شده) است بنابراین پرسشنامه دارای روایی و اعتبار است. در پرسشنامه سعی گردید که رابطه بین متغیر مستقل «مدیریت ناحیه محوری» و متغیرهای وابسته از جمله آموزش مسایل محیط‏زیستی به شهروندان، ارتقای فرهنگ محیط‏زیستی، سهولت دسترسی شهروندان به مسولین شهرداری و رسیدگی به مسایل محیط‏زیستی محلات شهر و تاثیر مدیریت ناحیه محوری بر توسعه پایدار شهر سنجیده و اندازه‏گیری شود. برای بررسی فرضیه‏ها نیز از آزمون t یک جامعه و آزمون ضریب همبستگی پیرسون، استفاده شده است. در صورتی که سطح معنی‏داری آزمون کمتر از 0.05 باشد فرض صفر رد شده و متغیر مورد نظر اثرگذار است.

یافته ها

به منظور سنجش نظرات شهروندان در خصوص انجام فعالیت‏های محیط‏زیستی  شهرداری ناحیه یک منطقه 13 سوالاتی مطرح گردید که در زیر آورده شده است.

1. بیشترین تاثیر مدیریت ناحیه یک منطقه 13 در زمینه فعالیت‏های محیط زیست:

بیشترین میانگین مربوط به گویه " تاثیر مدیریت ناحیه محوری در افزایش سرانه فضای سبز است. " با میانگین 73/3 است و به این معنا است که  افراد معتقدند مدیریت ناحیه محوری در سطح زیاد در افزایش سرانه فضای سبز نقش داشته است و کمترین میانگین مربوط به گویه " فعالیت‏های ناحیه یک در زمینه بازسازی بافت فرسوده در حفظ محیط‏زیست بوده است. " با میانگین 36/3 است که این بدان معنا است که افراد معتقدند فعالیت‏های ناحیه یک در زمینه بازسازی بافت فرسوده در حد متوسط در حفظ محیط زیست موثر بوده است. با توجه به پاسخ شهروندان فعالیت های ناحیه یک منطقه 13 در زمینه های گوناگون زیست محیطی بسیار موثر و سازنده بوده است.

2. نقش فعالیت های ناحیه محوری در زمینه حفظ و ارتقا محیط زیست شهر:

فراوانی و درصد پاسخگویی به گویه نقش فعالیت‏های ناحیه یک در زمینه حفظ و ارتقای محیط زیست، بیشترین فراوانی مربوط به گزینه خیلی زیاد با ضریب8/36 است. می توان گفت که ناحیه محوری نقش خیلی زیادی در ارتقای محیط زیست داشته است.

3. تاثیر فعالیت های آموزشی شهرداری ناحیه1 در زمینه حفظ محیط زیست شهر:

فراوانی و درصد پاسخگویی به گویه تاثیر فعالیت های آموزشی ناحیه یک در زمینه محیط زیست، بیشترین فراوانی مربوط به گزینه خیلی زیاد با ضریب 5/38 است. با توجه به این پاسخ   می‏توان گفت که فعالیت های آموزشی ناحیه محوری در زمینه حفظ محیط زیست بسیار کارساز بوده است.

4. سهولت دسترسی شهروندان به مسئولین با اجرای طرح ناحیه محوری و تاثیر آن بر حفظ محیط زیست شهر:

فراوانی و درصد پاسخگویی به گویه متغیر سهولت دسترسی شهروندان به مسئولین با اجرای طرح ناحیه محوری و تاثیر آن در حفظ محیط زیست ، بیشترین فراوانی مربوط به گزینه خیلی زیاد با ضریب 8/34 است. این به آن معنی است که شهروندان با راه اندازی این سیستم مدیریت، راحت تر توانسته به مسئولین دست یابند تا مسائل و مشکلات محیط‏ زیستی محله خود را مطرح نمایند.

5. نقش مشارکت شهروندان در ارتقای فرهنگ محیط‏زیستی با اجرای طرح ناحیه محوری:

فراوانی و درصد پاسخگویی به گویه نقش مشارکت شهروندان در ارتقای فرهنگ محیط‏‏زیستی با اجرای طرح ناحیه محوری، بیشترین گزینه مربوط به بسیار زیاد با ضریب 5/44 است یعنی مشارکت شهروندان در این زمینه بسیار توانسته موفق و کارساز باشد.

6. فعالیت‏های محیط‏زیستی ناحیه محوری و تاثیر آن در دستیابی به توسعه پایدار شهر:

فراوانی و درصد پاسخگویی به گویه تاثیر فعالیت های محیط‏زیستی ناحیه محوری بر  توسعه پایدار شهر ،. بیشترین فراوانی مربوط به گزینه بسیار زیاد با ضریب 2/28است یعنی فعالیت‏های محیط‏زیست ناحیه محوری می تواند نقش سازنده‏ای در دستیابی به توسعه پایدار شهر داشته باشد.

نتایج فرضیات:

فرضیه اول:" به نظر می رسد فعالیت های سیستم نوین مدیریت شهری ناحیه محوری باعث حفظ، ارتقا و صیانت محیط‏زیست شهر تهران شده است." مقداره آماره آزمون و سطح معنی داری این فرضیه به ترتیب برابر 66/15 و 000/0 است. با توجه به این که سطح معنی‏داری کمتر از 05/0 است بنابراین فرض صفر رد شده و بااطمینان 95% می توان گفت سیستم نوین مدیریت شهری ناحیه محوری و حفظ، ارتقا و صیانت محیط زیست شهر تهران رابطه مستقیم دارد.

جدول 1- آزمون t

فرضیه دوم:" به نظر می رسد بین سهولت دسترسی شهروندان به مسئولین با اجرای طرح ناحیه محوری و حفظ محیط زیست شهر تهران رابطه وجود دارد."

سطح معنی داری آزمون 000/0 است،  که این مقدار کمتر از  05/0 می باشد بنابراین فرض صفر رد شده و با اطمینان 95% می‏توان گفت ارتباط معنی داری بین دو متغیر وجود دارد. به عبارتی سهولت دسترسی شهروندان به مسئولین با اجرای طرح ناحیه محوری بر حفظ محیط زیست شهر تهران رابطه مستقیم دارد.

جدول 2 -آزمون  همبستگی پیرسون سهولت دسترسی شهروندان به مسئولین

 با اجرای طرح ناحیه محوری و حفظ محیط زیست

فرضیه سوم: " به نظر می رسد بین آموزش مسایل  محیط‏زیستی با اجرای طرح ناحیه محوری و حفظ محیط‏زیست شهر تهران رابطه وجود دارد. "

سطح معنی داری آزمون 001/0 است،  که این مقدار کمتر از  05/0 می باشد بنابراین فرض صفر رد شده و با اطمینان 95% می توان گفت ارتباط معنی داری بین دو متغیر وجود دارد. به‏عبارتی آموزش مسایل محیط زیستی‏ با اجرای طرح ناحیه محوری بر حفظ محیط‏زیست شهر تهران رابطه مستقیم دارد.

جدول3- آزمون همبستگی پیرسون بین آموزش مسایل محیط‏زیستی

با اجرای طرح ناحیه محوری و حفظ محیط زیست

فرضیه چهارم:" به نظر می رسد بین ارتقای فرهنگ محیط‏زیستی با اجرای طرح ناحیه محوری و حفظ محیط‏زیست شهر تهران رابطه وجود دارد".

سطح معنی داری آزمون 000/0 است،  که این مقدار کمتر از  05/0 می باشد بنابراین فرض صفر رد شده و با اطمینان 95% می‏توان گفت ارتباط معنی داری بین دو متغیر وجود دارد.      به عبارتی اجرای طرح ناحیه محوری باعث ارتقای فرهنگ محیط‏ زیستی شده است.

جدول 4- آزمون همبستگی پیرسون بین ارتقای فرهنگ محیط‏زیستی

 با اجرای طرح ناحیه محوری و حفظ محیط زیست

فرضیه پنجم:" به نظر می رسد بین رویکرد محیط‏زیستی طرح ناحیه محوری و دستیابی به توسعه پایدار شهر رابطه وجود دارد. "

سطح معنی داری آزمون 000/0 است،  که این مقدار کمتر از  05/0 می باشد بنابراین فرض صفر رد شده و با اطمینان 95% می‏توان گفت ارتباط معنی داری بین دو متغیر وجود دارد.      به عبارتی فعالیت‏های محیط‏زیستی ناحیه محوری بر دستیابی با توسعه پایدار شهر رابطه معنی دار وجود دارد.

جدول 5- آزمون همبستگی پیرسون بین رویکرد محیط زیستی‏

 طرح ناحیه محوری و دستیابی به توسعه پایدار شهر

 نتیجه گیری

   این مقاله درصدد آن بود تا به توصیف تاثیر ناحیه محوری   بر حفظ محیط زیست شهر بپردازد. و تلاش گردید که           به مقایسه قبل و بعد از ناحیه محوری پرداخته شود. حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی روبه رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی        می گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط‏زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن تلاقی     پیدا کند، ممنوع است.  بنابراین؛ در این پژوهش ضرورت      دیده شد تا به مسایل محیط‏زیستی و تاثیری که مدیریت   ناحیه محوری بر روی آن می گذارد، پرداخته شود تا مشخص گردد ناحیه محوری تا چه اندازه توانسته به هدف خود در راستای حفظ محیط زیست دست یابد. همانگونه که در پژوهش آورده شد، شهرداری در زمینه محیط زیست فعالیت های بسیاری از قبیل افزایش سرانه فضای سبز، مدیریت پسماند، جمع آوری آب های سطحی، ترمیم و بهسازی انهار، بافت فرسوده و...می پردازد. پس از اتمام این پژوهش با اثبات فرضیات مطروحه مشخص شد که سیستم نوین مدیریت شهری تحت عنوان ناحیه محوری ضمن سهولت دسترسی شهروندان به مسئولین، در کنار آموزش مسایل محیط‏زیستی و بالطبع آن ارتقای فرهنگ محیط‏ زیستی باعث حفظ، ارتقاو صیانت از محیط زیست شهر تهران شده است که با ادامه این روند و توجه توأمان به سایر مؤلفه‏های لازم می توان به توسعه پایدار شهری دست یافت.

با راه‏اندازی سیستم مدیریت ناحیه محوری که فعالیت خود را از سال 1387 آغاز نموده، شهروندان راحت‏تر توانسته به مسئولین دسترسی پیدا کنند و مسایل و مشکلات محیط‏زیستی محلات خود را مطرح نمایند تا به نیازهای آنها پاسخ داده شود. این امر می‏تواند در حفظ محیط زیست شهر تاثیر مستقیم داشته باشد.

در مجموع می توان گفت، شهروندان از فعالیت هایی که شهرداری ناحیه یک منطقه 13 در زمینه محیط زیست انجام می دهد احساس رضایت داشته اند.

بنا به مباحث نظری، پیترهال معتقد بود که جهت دستیابی به توسعه پایدار باید به موارد مهمی همچون وضعیت محیط زیست شهر توجه نمود و در این زمینه مشارکت شهروندان می تواند نقش موثری داشته باشد زیرا مشارکت شهروندان خود شاخصی برای توسعه پایدار است.

ارایه پیشنهادات و راهکارها:

• افزایش اختیارات نواحی از صفر تا صد در کلیه امور مربوط به شهروندان و تغییر رویکرد مناطق از  اجرایی به نظارتی پس از ظرفیت سازی در زمینه‏های مختلف جهت تامین حداکثر رضایت شهروندی با نظارت مناطق .
• ارتقاء سطح و سرعت پاسخگویی به شهروندان در جهت کسب اعتماد سازی، رضایت‏مندی در رسیدن به شهروند مداری مطلوب
• توجه هرچه بیشتر به موضوع تمرکز زدایی و توسعه رویکرد ناحیه محوری و محله گرایی و تقویت هرچه بیشتر شورایاری ها
• تخصیص بودجه و اعتبار به نواحی
• شناسایی نقاط اشتراک بین سازمان ها و تعامل با ادارات و نهادهای مختلف در سطح ناحیه در راستای خدمت رسانی بیشتر به مردم و هماهنگی ارگان ها و ادارات در سطح محلات ناحیه در قالب مدیریت واحد خدمات شهری .
• ارتباط مستمر با مراکز مهم اجتماعی محلات و نخبگان و برقراری حق مشاوره برای طرح های ابتکاری.

• ایجاد رابطه دو سویه بین  شهرداری و شهروندان و تشکل های مردم نهاد -  افزایش سطح مشارکت مردمی
• غنی سازی آموزش پرسنل نواحی – افزایش کارایی و اثر بخشی در مدیریت شهری
• ارائه مطلوب خدمات شهری به شهروندان- رضایتمندی  شهروندان

• با به کارگیری شیوه های آموزشی برای گروه های مختلف می توان مشارکت شهروندان را در اداره امور شهر خود دعوت نمود
• آموزش عمومی (استفاده از بنر و تابلوهای اطلاع رسانی در محدوده-نصب پوسترهای آموزشی در برد مجتمع-اطلاع رسانی از طریق جراید محلی مثل همشهری محله و توزیع بروشور و....) استفاده از امکانات واحد زیباسازی

-    جهت دستیابی به توسعه پایدار مسئولین شهری باید به ایجاد محله ای سرزنده و شاداب و پویا به سرانه فضای سبز، بافت فرسوده محلات توجه وافری نشان دهند. همچنین جهت ایجاد محله ای برخوردار از محیط زیستی پایدار باید به مسایل محیط‏زیستی آن توجه کنند. با برگزاری کلاس های آموزشی در سرای محلات و خانه های فرهنگ می توان مشارکت را امکان پذیر ساخت.

-    حفظ، ارتقا و صیانت محیط زیست شهر تهران همکاری سایر سازمان ها را با شهرداری می طلبد و تمامی ارگان ها و سازمان هااز قبیل سازمان آب و فاضلاب، شرکت گاز، سازمان مدیریت پسماند، نهادها و موسسات غیردولتی دیگر باید دست به‏دست هم داده تا صیانت محیط‏زیست حفظ گردد.

-        اطلاع رسانی به طرق مختلف در سطح شهر جهت فعالیت‏های محیط‏زیستی.

-    استفاده از نیروهای مجرب و کارآزموده در ادارات شهرداری نواحی جهت انجام فعالیت های محیط‏زیستی و رسیدگی به مسایل و مشکلات محیط‏زیستی محلات از سوی کارشناسان

-        اجرای طرح آموزشی تفکیک پسماند از آشپزخانه اعلام برنامه جمع آوری اختصاصی محدوده تحت‏آموزش (تعداد دفعات و ساعت جمع آوری)

ایجاد انگیزه همکاری بیشتر شهروندان در طرح تفکیک زباله از طریق برگزاری کارگاه ساخت بهترین ها از دور ریختنی‏ها، برگزاری کارگاه نقاشی با محوریت محیط زیست و بازیافت برای کودکان و.....

عضو گیری در گروه حامیان بازیافت برای کودکان

احداث بوستان بازیافت در سطح منطقه و تاثیر آن در آموزش بازیافت مواد

تبدیل مانده تملک های حاشیه بزرگراه امام علی (ع) به فضای سبز(قریب به 4000 مترمربع)

حمایت از اجرای طرح های نوسازی بافت فرسوده در سطح محلات

آماده سازی و بهره گیری از فضاهای سبز و باز محله ای در جهت افزایش مدیریت مطلوب بحران

ایجاد محورهای پیاده راه و افزایش مسیردوچرخه راه در محلات بویژه درکندرو بزرگراه امام علی (ع)

فراهم نمودن زمینه همکاری و مشارک شهروندان در امور نگهداری محلات

تقویت و توسعه سیستم های حمل و نقل عمومی و توسعه ایستگاه‏های اتوبوس در محلات

تبدیل فضاهای بی دفاع در سطح محلات به فضای سبز و تاثیر آن در افزایش سرانه فضای سبز

منابع

1. صرافی، مظفر، (1387).مروری بر دیدگاه های نظری مدیریت کلان شهری: با تاکید بر جنبه های نهادی، فصلنامه مدیریت شهری، سال پنجم، شماره 17. صص126-127
2. آذری، عباس، (1390). مدیریت شهر و استان و شبکه رشد هوشمندانه، ناشر موسسه نشر شهر.
3. دانیل بوتکین، ادوارد، وهاب زاده، عبدالحسین، (مترجم)."شناخت محیط زیست". چاپ ششم، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 1388. 
4. پورزندی، محمد، (1387). ناحیه محوری، زمینه ساز توسعه پایدار مدیریت شهری، روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 1628. صص 58-59
5. فیروزی، مهدی، حق بر محیط زیست، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، 1385.
6. اسدی، ایرج، (1390). مدیریت و حکمروایی شهری، انتشارات دانشگاه هنر.
7. ســـایت شهــرداری منـــطقه 13 تهــران (www. Tehran.ir.13)
8. عسگری، علی، (1387). آیین شهرداری، موسسه نشر شهر.
9. بهمن پور، هومن،(1384). بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی تهران.
10. علیخانی، احمد، محیط زیست، تهران، دوره عالی جنگ دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،1379
11. ازکیا، مصطفی، (1385). جامعه شناسی توسعه، تهران، انتشارات کلمه.
12. شکیبا مقدم، محمد،(1374). اداره حکومت های محلی و شهرداری ها، تهران، نشر هور.
13. Gunaseelan, V.N. 2007. Regression models of ultimate methane yields of fruits and vegetable solid wastes, sorghum and napiergrass on chemical composition. Bioresource Technology 98, 1270-1277.
14. Daskalopoulos, E., O. Badr and S.D. Probert. 1998. An integrated approach to municipal solid waste management. Resources, Conservation and Recycling 24, 33-50.
15. Bai, R. and M. Sutanto. 2002. The practice and challenges of solid waste management in Singapore. Waste Management 22, 557–567.
16. Badran, M.F. and S.M. El-Haggar. 2006. Optimization of municipal solid waste management in Port Said – Egypt. Waste Management 26, 534–545.
17. Bella, W. (1996) urban Government; why Gender matters' http;//www.unifem. org
18. غلامعلی زاده، احمد، «کیفیت و ارزیابی کیفی» چاپ دوم، نشر علوم کشاورزی،1386، فصل سوم.