ارزیابی و مدیریت ریسک محیط زیستی مترو تهران و حومه با استفاده از روش EFMEA (مطالعه موردی: پایانه صادقیه)

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره هفدهم، شماره دو، تابستان94

ارزیابی و مدیریت ریسک محیط زیستی مترو تهران و حومه با استفاده از روش EFMEA(مطالعه موردی: پایانه صادقیه)

سپیده قادری[1]^*

S_ghaderi6379@yahoo.com

آذرنوش رحیمی[2]

محسن هدایتی فر[3]

سید محمد عرب نجفی[4]

چکیده

زمینه و هدف: متروی تهران به عنوان یکی از پرترددترین وسایل حمل و نقل عمومی در 5 خط اصلی مشغول فعالیت می باشد و در راستای فعالیت های تعمیرات دوره ای اساسی و نیمه اساسی آن، نگهداری قطارها و ... چهار پایانه (صادقیه، مهرشهر، فتح اباد و دردشت) درنظر گرفته شده است. پایانه صادقیه به عنوان یکی از بزرگترین و استراتژیک ترین پایانه های مترو  در انتهای غربی خط دو مترو تهران مشغول فعالیت می باشد.  این مقاله با هدف ارزیابی و مدیریت ریسک های محیط زیستی فعالیت های پایانه صادقیه با استفاده از روش EFMEA  به انجام رسیده است.

روش بررسی: این روش، روشی کیفی است که هدف آن شناسایی و اولویت بندی جنبه های زیست محیطی است.

یافته ها: نتیجه این ارزیابی بیانگر این مطلب بود که 46 ریسک محیط زیستی در پایانه صادقیه مورد شناسایی قرار گرفته است و از این تعداد7/8 درصد جنبه های زیست محیطی در سطح ریسک پایین، 3/78 درصد در سطح ریسک متوسط و 13 درصد در سطح ریسک بالا قرار گرفته اند.

بحث و نتیجه گیری: بالاترین عدد اولویت ریسک، 150 است که مربوط به فرآیند شستشوی قطار در متروواش و مصارف بهداشتی آب در سطح پایانه است. اقدام اصلاحی پیشنهادی جهت جلوگیری از اتلاف منابع، جمع آوری و انتقال پساب حاصل از شستشو به تصفیه خانه و استفاده مجدد از آب استحصالی است. از دیگر اقدام اصلاحی پیشنهادی جهت جلوگیری از آلودگی آب های زیرزمینی، جمع اوری و انتقال فاضلاب به سیستم جمع آوری فاضلاب شهری است.

کلمات کلیدی: ارزیابی، مدیریت ریسک، مترو، پایانه صادقیه، EFMEA

مقدمه

ارزیابی ریسک یک روش سازمان یافته و سیستماتیک برای شناسایی خطرات و برآورد ریسک برای رتبه بندی تصمیمات، جهت کاهش ریسک به یک سطح قابل قبول است (1).  بررسی عوامل و تشخیص نقاط حادثه خیز و خطرآفرین در سازمان به منظور پیشگیری از بروز حوادث از اهمیت ویژه ای برخوردار است (2). ارزیابی ریسک دارای متدهای مختلف با طیفی از روش های کیفی تا کمی قابل انجام است (3). ارزیابی ریسک محیط زیستی گامی فراتر از ارزیابی ریسک است و در آن علاوه بر بررسی و تحلیل جنبه های مختلف ریسک، ضمن شناخت کامل محیط زیست منطقه تحت اثر، میزان حساسیت محیط زیست، همچنین ارزش های خاص محیط زیستی منطقه در نظر می شود.(4)EFMEA روشی است که به یکپارچه کردن اقدامات محیط زیستی در پیشرفت یا بهبود تولید و مدیریت سامانه ها می پردازد. هدف EFMEA شناسایی به موقع مهم ترین جنبه های محیط زیستی موثر روی وضعیت توسعه فرآورده ها براساس توان شناسایی و ارزیابی عناصر و فرآیند آن محصول یا خدمات است (5). پایانه صادقیه یکی از پایانه های بزرگ شرکت مترو تهران است که به منظور تعمیرات دوره ای اساسی و نیمه اساسی قطارهای خطوط مترو با ریسک های زیادی مواجه است که به دلیل اهمیت بالای محیط زیست نیاز است با روشهای جدید اقدام به شناسایی ریسک های زیست محیطی و تعیین اقدامات اصلاحی جهت پیشگیری از آلودگی و تخریب محیط زیست نماید.

در سال 2010 در مقاله ای که نوری و امیدواری ارایه داده اند از روش FMEA و تلفیق آن با AHP جهت ارزیابی ریسک پمپ بنزین ها استفاده نمودند (6). گنجینه و همکاران پژوهشی تحت عنوان ارزیابی ریسک زیست محیطی در کارخانه قیرسازی اراک شرکت نفت پاسارگاد به روش EFMEA در سال 1388 انجام دادند و در نتیجه برای جنبه هایی که عدد اولویت ریسک بالاتر از 22 داشتند، اقدامات اصلاحی تعریف نمودند.(7) جوزی و شکوری در سال 1388، ریسک های بهداشتی فلز سنگین کروم در فاضلاب نهر فیروز آباد  تهران را با روش EFMEA تعیین و بررسی نموده اند. (8) جوزی و سیف السادات سال 1391 در مقاله ای به ارزیابی ریسک محیط زیستی سد گتوند علیا در مرحله ی بهره برداری با استفاده از روش تلفیقی آنالیز مقدماتی خطر و تکنیک EFMEA پرداختند.(9) Jenings در سال 2009 پژوهشی تحت عنوان ارزیابی ریسک به روش EFMEA در کارخانه مهمات سازی  رادفورد انجام داده است. این پژوهش در راستای ممیزی ISO 14001 جهت شناسایی ریسک های زیست محیطی در سطح کارخانه و ردیابی پرسنلی که در معرض این ریسک ها قرار دارند و ارتباط این ریسک ها با آنها صورت گرفته است. (10)  در مقاله ای دیگر جوزی و همکاران به ارزیابی ریسک های محیط زیستی واحد یوتیلیتی فازهای 15 و 16 منطقه پارس جنوبی پرداخته است که با استفاده از روش EFMEA ، 147 ریسک محیط زیستی را شناسایی نمودند که 18 درصد از جنبه ها در سطح ریسک بالا قرار داشتند(11).

هدف از انجام مقاله حاضر، شناسایی ریسک های زیست محیطی ناشی از فعالیت ها و فرآیندهای پایانه صادقیه و رتبه بندی و اولویت بندی ریسک ها براساس روش EFMEA و ارایه راهکار جهت کاهش اثرات آنها و بررسی کارایی این روش در صنعت حمل و نقل عمومی (مترو) بـرای شنــاســایی ریسک های زیست محیطی است. 

روش بررسی

منطقه مورد مطالعه

پایانه صادقیه به عنوان یکی از بزرگترین پایانه های مترو، در سال 1381 در مساحتی به وسعت قریب به 24 هکتار در انتهای غربی خط دو مترو تهران جنب ایستگاه صادقیه واقع در منطقه 5 شهرداری تهران بین فلکه دوم صادقیه و اتوبان تهران- کرج، به منظور تعمیرات دوره ای اساسی و نیمه اساسی قطارهای خطوط متروی تهران افتتاح شده است. مستحدثات پایانه شامل دو بخش ساختمانی و سوله ای می باشد که از جمله ساختمان های آن می توان به پست برق، ساختمان ادرای، ساختمان انتظامات، انبارهای نقلیه ریلی خطوط 2 و 5، موتورخانه، پمپ خانه، مخازن آب زیرزمینی، انبار خط،آهنگری و ... اشاره نمود. همچنین در بخش سوله ای آن نیز می توان از سوله های پارکینگ قطارها، تعمیرگاه قطارها و مترو واش، پیت لاین، دیزل شاپ، بادگیری قطارها و ... نام برد. مقدار فضای سبز ایجاد شده 10000 متر مربع می باشد.

برای اندازه گیری پارامترهای زیست محیطی 6 نقطه با توجه به وسعت پایانه و جهت باد منطقه تعیین گردید. این نقاط عبارتند از:

نقطه 1. محوطه شرقی پایانه صادقیه جنب ساختمان ستادی

نقطه 2. محوطه نوب شرقی پایانه

نقطه 3. محوطه جنوبی پایانه جنب برج شیشه ای

نقطه 4. محوطه غربی پایانه

نقطه 5. محوطه شمالی پایانه( محل تردد قطارها)

نقطه 6. محوطه مرکزی پایانه

شکل 1- موقعیت نقاط اندازه گیری شده در پایانه صادقیه

روش تحقیق

در این مطالعه از روش EFMEA برای ارزیابی ریسک زیست محیطی استفاده شده است. روش حالت شکست و تجزیه و تحلیل اثرات زیست محیطی، یک ابزار نظام یافته بر پایه کار تیمی است که در تعریف، شناسایی، ارزیابی، پیشگیری، حذف یا کنترل حالات، علل و اثرات خطاهای بالقوه در یک سیستم، فرآیند، طرح یا خدمت به کار گرفته می شود. به بیان دیگر EFMEA یک روش تحلیل در ارزیابی ریسک زیست محیطی است و از زیرشاخه های FMEA می باشد. این روش تا حد ممکن خطرات بالقوه موجود در محدوده ای که در آن ارزیابی ریسک انجام می شود و هم چنین علل و اثرات مرتبط با آن را شناسایی و امتیازدهی می کند. این ابزار یکی از مدل های موثر برای پیش بینی خطا است.

هدف از EFMEA شناسایی به موقع مهم ترین جنبه های زیست محیطی موثر بر وضعیت زیست محیطی در محدوده تحت تاثیر از فعالیت ها و فرآیندهای در حال انجام است. به منظور کاربرد روش EFMEA، هر یک از جنبه های شناسایی شده به دو گروه تقسیم می شود: 1) جنبه های زیست محیطی که باعث انتشار یا تولید انواع آلودگی ها، ضایعات، پسماندها و فاضلاب ها در محیط زیست می شوند. 2) جنبه های زیست محیطی که باعث کاهش یا اتلاف منابع طبیعی یا انرژی در اثر استفاده از آن ها می شوند. (12)  بر این اساس برای محاسبه ضریب تخریب زیست محیطی گروه اول از جنبه ها از حاصلضرب شدت در احتمال در گستره آلودگی و برای گروه دوم از فرمول شدت در احتمال در امکان بازیافت استفاده شد.

(امکان بازیافت)گستره آلودگی× احتمال وقوع × شدت = ضریب تخریب زیست محیطی

جدول 1- امتیازدهی شدت

جدول 2- رتبه بندی احتمال وقوع

جدول 3- امتیازدهی امکان بازیافت

جدول 4- رتبه بندی گستره آلودگی

مقدار RPN از حاصلضرب سه عامل شدت در احتمال وقوع در گستره آلودگی یا امکان بازیافت محاسبه گردیده است. پس از آن شاخص ریسک و حد پایین و بالای ریسک، از طریق محاسبات آماری تعیین گردید. برای تعیین شاخص ریسک از میانگین RPNها استفاده شد و سپس با استفاده از انحراف معیار RPN ها، حد بالا و پایین ریسک تعیین گردید (جدول 5).

جدول 5- حدود RPN

یافته ها:

در این مقاله جهت ارزیابی جنبه های زیست محیطی، آلاینده های هوا، میزان صوت، پساب صنعتی و ... پایش و اندازه گیری شد. پارامترهای مربوط به آلودگی هوا نظیر: CO, SO₂, NO₂, PM_2.5, PM₁₀ در سطح پایانه تعیین و اندازه گیری گردید. جدول 6 نتایج میزان گازهای خروجی از دودکش بویلرها را نشان می دهد. جهت آنالیز گازهای حاصل از احتراق دودکش‌ بویلرها از دستگاه Testo 350-M/XL ساخت کشور آلمان استفاده شد. نتایج بیانگر اینست که میزان غلظت گازهای آلاینده اندازه گیری شده از بویلرها در حد مجاز و قابل قبول می باشد.

جدول 7 نتایج اندازه گیری ذرات معلق را نشان می دهد. جهت انجام آزمایش ذرات معلق از دستگاه DustTrak مدل TSI Aerosol monitor model 8520 که دارای سه نوع نازل به اندازه های 1 و 5/2 و 10 میکرون و ساخت کشور آمریکا می‌باشد، استفاده شد که این دستگاه به روش Laser Scattering جهت شمارش مستقیم ذرات عمل کرده و ذرات محیطیPM2.5 ،PM10 را اندازه گیری می کند. دستگاه دارای کالیبراتور می باشد که در مدت زمان کمتر از 2 دقیقه کالیبره می شود. فلومتر جهت تنظیم فلوی ورودی به دستگاه و حافظه جهت ثبت 31.000 دیتا می باشد. اندازه‌گیری درارتفاع حدود 5/1 تا 2 متری از سطح زمیـن در ناحیـــه تنفسی افراد انجام شد. در این اندازه گیری ها از زمان یکساعته جهت اندازه گیری ها استفاده شد. نتایج اندازه گیری ها حاکی این مطلب بود که میزان تراکم ذرات معلق بیش از حد مجاز است.

جهت اندازه گیری صدا از دستگاه صداسنج مدل Casella Cel-450. B ساخت کمپانی Casella Cel انگلسـتان که با استفاده از کالیــــبراتور مـدل Cel-110/2 کالیبره گردید ، استفاده شد. در اینجا با توجه به هدف اندازه‌گیری، دستگاه در شـبکه A و در حالت Fast تنظیم شد و پارامتــرهای صـدا شامل Leq ، Lmax و Lmin در هر ایستگاه بمدت 30 دقیقه اندازه گیری و پایش گردید. با توجه به فعالیت پایانه صادقیه منطقه را تجاری-مسکونی درنظر گرفته و نتایج اندازه گیری صوت در 8 ایستگاه در جدول 8 نشان داده شده است.

سپس، نتایج حاصل از پایش های زیست محیطی با استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست مقایسه گردید و برای انجام عملیات ارزیابی ریسک های زیست محیطی به روش EFMEA در اختیار ارزیابان قرار داده شد.

جدول 6- نتایج آنالیز گازهای خروجی از دودکش ها

جدول 7- نتایج سنجش ذرات معلق (PM 10, PM 2.5)

جدول 8- نتایج سنجش صوت زیست محیطی

جدول 9- آنالیز پساب خروجی تصفیه خانهپایانه

*تبصره 1 : تخلیه با غلظت بیش از میزان مشخص شده در جدول در صورتی مجاز خواهد بود که پساب خروجی ، غلظت کلراید ، سولفات و مواد محلول منبع پذیرنده را در شعاع 200 متری بیش از 10% افزایش ندهد.

*تبصره 2 : تخلیه با غلظت بیش از میزان مشخص شده در جدول در صورتی مجاز خواهد بود که پساب خروجی ، غلظت کلراید ، سولفات و مواد محلول پساب خروجی نسبت به آب مصرفی بیش از 10% نباشد.

بحث و نتیجه گیری

با توجه به اینکه پایانه صادقیه به دلیل فعالیت های تعمیرات اساسی و نیمه اساسی قطارها می تواند اثرات مخرب بر محیط زیست منطقه داشته یاشد، لذا ارزیابی و مدیریت ریسک های زیست محیطی می تواند در کاهش و حذف این ریسک ها نقش بسیار مهمی را ایفا کند. طبق نتایج بدست آمده به روش EFMEA، 46 جنبه محیط زیستی در پایانه صادقیه شناسایی شد که از این تعداد 6 جنبه در سطح بالا و 36 جنبه در سطح متوسط و 4 جنبه در سطح پایین قرار داشت. به عبارت دیگر 7/8 درصد از جنبه ها در سطح ریسک پایین،3/78 درصد از جنبه ها در سطح ریسک متوسط و13 درصد از جنبه ها در سطح ریسک بالا قرار گرفتند. با توجه به نمودار (1) بیشترین ریسک های موجود در پایانه صادقیه در سطح متوسط قرار دارند که حدود 78 درصد از کل ریسک ها را به خود اختصاص داده اند.

نمودار 1-  مقایسه سطح ریسک های محیط زیستی پایانه صادقیه

با توجه به نتایج ارزیابی ریسک (نمودار 2)، نبود سیستم جمع آوری و دفع فاضلاب بهداشتی و دفع فاضلاب در چاه های جذبی باعث بروز پیامدهای منفی زیست محیطی مانند آلودگی آبهای زیرزمینی و خاک در پایانه صادقیه می گردد. لذا باید جهت رفع این مغایرت سیستم جمع آوری و تصفیه فاضلاب برای پایانه ها دیده شود. از دیگر جنبه های بارز (ریسک های بالا) پایانه صادقیه، انتشار ذرات معلق در زمان بادگیری قطارها است که جهت رفع این مغایرت، پسماندهای حاصل از این فرآیند در مخازن مخصوص جمع آوری می گردد و از جمع آورنده های تر و فیلترها جهت کنترل ذرات معلق استفاده خواهد شد. در خصوص بادگیری قطار در محوطه باز، نصب سوله بادگیری پیشنهاد گردید. فرآیند شستشوی قطار از دیگر جنبه های بارز محیط زیستی است که در این راستا پساب حاصل از شستشو جمع اوری و به پکیج تصفیه خانه هدایت می گردد و بعد از تصفیه استفاده مجدد می گردد. بیشتر اقدامات اصلاحی ارایه شده در راستای کاهش رتبه شدت بوده است.

نتایج بیانگر این نکته است که این روش برای شناسایی، ارزیابی و ارایه اقدامات اصلاحی ریسک های محیط زیستی مترو مناسب است.

نمودار2- ریسک های محیط زیستی سطح بالای پایانه صادقیه

تشکر و قدردانی

در پایان از زحمات جناب آقای مهندس حشمتی مدیریت محترم امور پایانه ها، جهت همکاری در خصوص بازدیدهای میدانی و ارایه اطلاعات مربوط به آن مجموعه و پرسنل زحمتکش پایانه صادقیه تقدیر و تشکر می نماییم.

منابع

1. Rezaee K. [Failure Modes and Effect Analysis (FMEA)]. R-V-Toof Iran's cooperating company with Atena publication; 2005.P. 68-97.
2. Olsson, R. (2007) ’In search of opportunity management: Is the risk management process enough? International Journal of Project Management, vol. 25, pp 745–752.
3. قراچورلو، نجف، 1384، "ارزیابی و مدیریت ریسک"، انتشارات علوم و فنون جهاد دانشگاهی استان آذربایجان شرقی.
4. Heller, S. 2006. Managing Industrial Risk-having a Tasted and Proven System to Prevent and Assess Risk,Journal of Hazardous Material , Pp:1-2.
5. جوزی، سید علی، 1387، "ارزیابی و مدیریت ریسک"، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.
6. Nouri J, Omidvari M, Tehrani MS., 2010. Risk assessment and crisis management in gas filling stations. Int J Environ Res 4: 143-152.
7. ارجمندی، رضا، جوزی، سید علی، محمد فام، ایرج، گنجینه، نفیسه، 1388، "ارزیابی ریسک زیست محیطی در کارخانه قیرسازی اراک شرکت نفت پاسارگاد به روش تجزیه و تحلیل حالات شکست و اثرات آن بر محیط زیست"، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده محیط زیست و انرژی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
8. جوزی، سید علی، شکوری، سمیه، 1388، "بررسی و تعیین مخاطرات بهداشتی فلز سنگین کروم در فاضلاب نهر فیروز آباد تهران به روش تجزیه و تحلیل حالات شکست و اثرات آن بر محیط زیست (EFMEA)، دومین همایش بین المللی سلامت، ایمنی و محیط زیست، تهران.
9. جوزی، سید علی، سیف السادات، سیده حمیده، 1393، "ارزیابی ریسک محیط زیستی سد گتوند علیا در مرحله بهره برداری با استفاده از روش تلفیقی آنالیز مقدماتی خطر و تکنیک EFMEA"، مجله محیط شناسی، دوره 40، شماره 1،صفحه 120-170.
10. Jennings, Brad. 2009. Radford Army Ammunition Plant's Environmental Failure Mode and Effects Analysis (EFMEA) process has been developed to provide for the systematic identification, tracking and communication of environmental risks at the "task level", Radford Army Ammunition Plant.
11. جوزی، سید علی، فربد، شکوه، ارجمندی، رضا، نوری، جعفر،1392، "ارزیابی ریسک محیط زیستی واحد یوتیلیتی فازهای 15 و 16 منطقه پارس جنوبی با استفاده از روش EFMEA"، مجله پژوهش های محیط زیست، سال 4، شماره 7، صفحه 59 تا 72.
12. یاراحمدی، رسول، مریدی، پروین، 1391،" ارزیابی و مدیریت ریسک بهداشت، ایمنی و محیط زیست در سایت های آزمایشگاهی – تحقیقاتی"، فصلنامه بهداشت و ایمنی کار، شماره 3، پیاپی 3، صفحه 16 تا 18.

Environmental risk management and assessment of Tehran urban & suburban metro by using EFMEA method

(case study: Sadeghieh terminal)

Sepideh Ghaderi[5]*

S_ghaderi6379@yahoo.com

 Azarnoosh Rahimi[6]

Mohsen Hedayatifar[7]

 Seyed Mohammad Arab Najafi[8]

Abstract

Background and aim:Tehran urban & suburban metro is one of the most crowded public transports that active in 5 main line  and Four terminals (Sadeghieh terminal, Mehrshahr terminal, Fathabad terminaland Dardashtterminal) are considered for periodic major and semi-essential repairs activities, trains maintenance and …. Sadeghieh Terminal as a one of the largest and most strategic metro terminals is active at the western end of the Tehran Metro Line 2.The aims of this paper is assessing and managing the environmental risks of Sadeghieh terminal activities with the use of EFMEA method.

Method: The EFMEA method is a qualitative method that aims to identify and prioritize environmental aspects.

Results: The evaluation results shown 46 environmental risks were identified and 8/7 % of risks with low level, 78/3% of risks with medium level and 13% of risks with high level.

Discussion and Conclusions: The highest risk number is 150 that refer to washing trains activities and sanitary water uses in Sadeghieh terminal. The proposed corrective action to prevent water waste is collection and transport wastewater to treatment plant and reuse of produced water. Another proposed corrective action to prevent groundwater pollution is collection and transport wastewater to urban wastewater collection system.

Key words: assessment, risk management, subway, terminal Sadeghieh, EFMEA

جدول 10-  ارزیابی ریسک محیط زیستی به روش EFMEA