تحلیل فضای سبز شهری وتعیین مکان بهینه با استفاده از مدل محاسبگر رستری (نمونه موردی منطقه سه شهرداری مشهد)

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره هفدهم، شماره دو،  تابستان 94

تحلیل فضای سبز شهری وتعیین مکان بهینه با استفاده از مدل محاسبگر رستری

(نمونه موردی منطقه سه شهرداری مشهد)

براتعلی خاکپور^[1]

مهدی کاظمی بی نیاز²

Kazemi.b.m93@gmail.com

امیر اسدی^[2]

محمد محسن رضوی[3]

چکیده

زمینه و هدف: پارک های شهری یکی از مهم ترین کاربری­های شهری می باشند و وضعیت توزیع آنها در سطح شهرها از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. منطقه سه شهرداری مشهد به لحاظ توزیع فضای سبز شهری از وضعیت مناسبی برخوردار نمی باشد به طوری که سرانه فضای سبز موجود برای هر نفر برابر با 1.7 متر مربع می باشد که این فاصله زیادی با استاندارهای محیط زیست سازمان ملل متحد دارد. این در حالی است که منطقه مورد مطالعه به لحاظ جمعیتی یکی از پرتراکم ترین مناطق شهر مشهد می باشد. هدف از این پژوهش تعیین مکان بهینه برای احداث پارک های شهری جهت کاهش کمبودهای موجود در منطقه می باشد.

روش بررسی: معیارهایی مورد بررسی از جمله وجود زمین های بایر، میزان فاصله از مراکز آموزشی و فرهنگی، تراکم جمعیت، دسترسی به تأسیسات شهری و شبکه ارتباطی شهر و میزان فاصله از پارک ها و فضای سبز موجود ارزش گذاری گردد، سپس با استفاده از مدل محاسبگر رستری در محیط نرم افزار ArcGIS لایه های مورد نیاز بر اساس معیار تعیین شده تهیه گردید و در ادامه به هریک از لایه های تهیه شده براساس میزان اهمیت آنها در مکان یابی فضای سبز وزن مناسبی اختصاص داد شد.

یافته ها:سرانه فضای سبز منطقه 1.7 متر می باشد که با توجه به سرانه پیشنهادی، 774347 متر مربع فضای سبز کمبود وجود دارد وبا توجه به تراکم بالای جمعیت در این محدوده نیازمند گسترش فضای سبز در منطقه می باشد

بحث ونتیجه گیری: نتایج حاصل از تلفیق لایه های اطلاعاتی زمین­های منطقه را برای انتخاب مکان های مناسب برای فضای سبز اولویت بندی شد. در نهایت زمین های اولویت بندی شده را با نقشه کاربری اراضی مورد ارزیابی قرار گرفت، که با کاربری موجود در سطح منطقه همخوانی داشت.

واژه های کلیدی: پارک شهری، سیستم­های اطلاعات جغرافیایی، شهر مشهد، فضای سبز شهری، مکان یابی

مقدمه

گسترش شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهرها از پدیده های قرن میلادی گذشته می باشد که در کلیه کشورهای جهان از جمله ایران صورت گرفت. گسترش سریع شهرها در سطح جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه همراه با بروز معضلات همانند تشدید آلودگی محیطی، کاهش روابط اجتماعی، آشفتگی کالبدی در سطح شهرها گشته که سبب کاهش کیفیت محیط زیست شهری برای انسان شده است(1). از سوی دیگر توسعه بی رویه و بدون برنامه ریزی شده شهرها سبب گسترش حاشیه نشینی و تخریب فضای سبزشهری و بالا رفتن تقاضا برای زمین شهری گشت که زمینه ساز از بین رفتن فضای های سبز دورن شهری و تغییر کاربری این گونه اراضی می شود، وجود چنین شرایطی در شهرها سبب توجه بیشتر مدیران و برنامه ریزان شهری به توسعه فضاهای سبز بویژه پارک ها در محلات شهری گشت(2). طراحی و استقرار فضاهای سبز به صورت هدفمند و برنامه ریزی شده، علاوه بر داشتن توان بالقوه زیبایی بصری، سبب کاهش مشکلات محیطی در سطح شهر، کاهش معضلات اجتماعی با ایجاد محیطی برای گذران اوقات فراغت دانست(3). علاوه بر موارد فوق، ایجاد و گسترش فضا های سبز در سطح شهر سبب زیباسازی منظر شهری می گردد. در حال حاضر توجه به نظریه توسعه پایدار از محور های اساسی توسعه پایدار شهری وجود فضاهای سبز در سطح شهرها می باشد(4).کلان شهر مشهد با بیش از 300 کیلومترمربع وسعت و جمعیتی معادل ۲۴۲۷۰۰۰ نفر در سرشماری سال 1385 و بیش از 17 میلیون زائر سالانه به عنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان اسلام تبدیل و دارای جایگاه مهمی در سطح بین المللی و کشور می باشد. این شهر در طی سالهای اخیر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بدلایل مختلف از جمله مهاجرت آوارگان جنگ تحمیلی، وجود مرقد مطهر امام هشتم شیعیان (ع) و اهمیت یافتن بیش از پیش این موضوع، خشکسالی های حوزه های پیرامونی و مهاجرت از کشور همسایه (افغانستان و عراق)، دستخوش رشد سریع جمعیت و در نتیجه رشد و گسترش شهر مشهد شده است. با رشد و روند کنونی جمعیت و توسعه شهر مشهد، بسیاری از نیازهای شهروندان جوابگوی رشد جمعیت نمی باشند و آهنگ رشد جمعیت با آهنگ رشد میزان تسهیلات ارایه شده همخوانی ندارد.از جمله نیازهای اساسی کمبود فضای سبز در شهر مشهد می باشد. سرانه فضای سبز در شهرکلان شهر مشهد 8/9 متر مربع برای هر نفر می باشد که در مقایسه با استاندارهای جهانی کمبود فوق العاده ای را نشان می دهد. جدای از سرانه فضای سبز کل شهر مشهد پراکندگی و توزیع فضایی، فضای سبز در سطح مناطق بیانگر وضعیت نامطلوبی در سطح شهر و منطقه سه می باشد. براساس مطالعات و بررسی های وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و مناسب فضاهای شهری در شهرهای ایران بین 7-12 متر مربع است که در مقیاس استاندارد بین المللی فضای سبز 20-25 متر مربع برای هر نفر رقم کمی می باشد(5).منطقه سه شهرداری مشهد به عنوان یکی از مناطق سیزده گانه شهر مشهد با وسعتی معادل 26326020 مترمربع (7/8%وسعت شهر) و جمعیتی بالغ بر 341313 نفر (06/14% جمعیت شهر) در سال 1385 در محدوده ای که از مرکز تا شمال شهر مشهد امتداد یافته، استقرار پیدا کرده است.براساس آمار سال 1388 مجموع وسعت فضای سبز منطقه بالغ بر متر مربع521390 بوده که این میزان 8/9 درصد فضای سبز شهری مشهد است. همچنین سرانه فضای سبز شهری منطقه 7/1متر مربع است که در مقایسه با شهر مشهد (8/9 مترمربع) رقم پائینی را نشان می دهد(6). وجود چنین وضعیتی در منطقه سه شهرداری مشهد نیازمند توجه هرچه بیشتر مدیران شهری نسبت به توسعه کمی و کیفی فضای سبز در در سطح منطقه را دارد. برای افزایش سرعت العمل و کارایی امروزه بر عموم متخصصان و مدیران شهری مشخص گردیده که مدیریت و اداره امور مختلف شهرها به دلیل حجم زیاد اطلاعات و متغیر ها با استفاده از ابزاری سنتی غیر قابل ممکن است اما سیستم اطلاعات جغرافیای در برنامه ریزی این امکان را فراهم نموده است که با توجه به همه متغیرها تصمیمات مناسب را برای بهبود وضعیت موجود انجام دهند(7).

اهداف مورد نظردر این پژوهش عبارتنداز:

1. ارزیابی سرانه­ها و چگونگی پراکنش پارک ها در منطقه سه شهرداری مشهد،

2.  مکان یابی پارک های جدید شهری در منطقه سه شهرداری.

تعاریف و مفاهیم:

در فرهنگ آکسفورد (1975) پارک به قطعه زمینی بزرگ، محصور و عموما با درخت می گویند. قطعه زمین بزرگی که به صورت طبیعی برای استفاده عموم نگهداری می شود. قطعه زمین آرایش یافته ای که برای استفاده ی تفرج­گاهی اختصاص داده می شود. در فرهنگ استاندارد دانشگاهی (1975) پارک قطعه زمینی است که در داخل یا نزدیک شهرها که معمولا با امکاناتی نظیر زمی­های بازی، گردشگاه­ها و زمین­های ورزشی برای استفاده عموم تعیین می­شود و مشتمل بر درختان و چمنزار است. همچنین تعاریفی نظیر تعاریف فوق برای پارک ارایه شده است. در نهایت پارک نوعی فضای سبز است که به عنوان فضایی که نیازهای فراغتی، تفریحی و حتی فرهنگی مردم را تامین می کند، شناحته شده است. این فضا از قرن 19 وارد شهرها شد و به عنوان یکی از نیازهای عمومی مورد نیاز تبدیل گردید (8). از دید یک ناظر بی طرف درختان و پارک ها تنها باقی مانده طبیعت در شهر هستند. باغ و پارک دارای اشتراکات ملموسی هستند، اما نقطه ی تمایز اصلی آن ها، در خصوصی بودن باغ و عمومی بودن پارک است. پارک فضایی است که حوزه ی نفوذ اجتماعی آن متعلق به عموم مردم می باشد (9). به عبارت دیگر آنچه از دیدگاه محیط اجتماعی در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد، میزان فضای سبز عمومی (فضای سبز اجتماعی) است. یعنی فضای سبزی که رفت و آمد عموم در آنها بدون مانع باشد (10).

 در کشور ایران آشنایی با مفهوم پارک از اواسط دوره­ی حکومت قاجار و همزمان با بالا گرفتن مراودات فرهنگی و اجتماعی اروپاییان با ایران، آغاز شد لیکن موضوع ایجاد فضای سبز عمومی تا سال ها بعد مطرح نبود. اولین فضای سبز عمومی که به شکل پارک امروزی بسیار نزدیک است، باغ های ملی بودند که در دوره ی پهلوی اول در برخی از شهرهای ایران تاسیس شدند عبارت "باغ ملی" ترجمه­ی واژه­ای و مفهومی "Public Garden" در شهرهای اروپا و آمریکا است که در راستای سیاست تجدد و ترقی دوره ی پهلوی اول مورد توجه قرار گرفته است و با آغاز دوره­ی پهلوی دوم از سال 1322 به بعد، ابتدا باغات درون شهری به زیر ساخت و ساز رفت، در ادامه رشد شهر در اراضی پیرامون محدوده ی قبلی شهر، برخی از کاربری هایی که در حاشیه­ی شهر بودند، همانند کاربری­های نظامی و صنعتی جزء اراضی شهر شده و با کاربری مسکونی احاطه شدند(11). از سال 1340 به بعد شدت تهاجم به اراضی شهری افزوده شده و تا زمان تصویب طرح جامع (1347) تابع هیچ ضابطه ای نبود. در پی کودتای 28 مرداد سال 1332، وابستگی هر چه بیشتر ایران در نظام سرمایه­داری جهانی عملی شد. با افزایش ضریب مهاجرت به شهرهای بزرگ و پیدایش ازدحام جمعیت در مراکز شهری، لزوم ایجاد مراکز تفریح و تفرج عمومی برای کاهش معضلات زندگی شهری بیش از پیش نمایان گشت. از آن پس توسعه­ی روزافزون شهری و گسترش آپارتمان نشینی، نیاز به ایجاد پارک های شهری را افزایش داد تا فضای سبز جمعی جایگزین حیاط ­های کوچک، باغچه­های خانگی و باغ­های اختصاصی درون شهری و برون شهری گردید، احداث باغ­های ملی آثار باقی مانده از دوره پهلوی اول است، که در برخی از شهرها همچنان به یادگار مانده است. به نظر می رسد، اولین فضاهای سبز عمومی به شکل امروزی آن، پارک تهران است که به جای محله­ی قدیمی سنگلج طراحی و ساخته شد(12). پارک شهر بیشتر به قصد ایجاد فضایی شبه طبیعی در شهر و مکانی برای گردش و قدم زدن در محیط طبیعی احداث شده بود اما نمی توانست پاسخگوی نیازهای فرهنگی مردم آن دوران باشد روند ایجاد پارک های شهری پس از رکود بلند مدت در سال 1328 با احداث پارک شهر در مرکز شهر تهران حرکت کندی آغاز کرده و در اواخر دهه ی 30 و به خصوص طی دهه­ی 40 شمسی رونق یافت. طی این دوره تا اواسط دهه­ی 50 با توجه به نیازهای اجتماعی و فضای نوگرایی و رویکرد حکومت در ایجاد فضای سبز و با توجه به منابع مالی مناسب، پارک های متعددی در تهران احداث شد. مشخصا از دهه ی 1350 احداث پارک ها، باغ و ویلاسازی به سبک کشورهای اروپایی در ایران باب شد(13-14).

عملکرد های پارک های شهری:

فضای سبز شهری و پارک های موجود در شهر نه تنها ارزش تفریحی داشته و محل مناسبی برای سپری کردن اوقات فراغت مردم به شمار می آید بلکه این فضا ها در موارد بسیاری از توسعه بی قواره و نسنجیده شهرها جلوگیری می کنند. امروزه با توجه به سرطان زا بودن محیط شهری بر اعتبار و اهمیت فضا های سبز و پارک های شهر افزوده شده است(1،27) . درارتباط با اهمیت و جود برخی درختان در طبیعت پژوهشگران در یافته اند که درختان باعث از بین رفتن بسیاری از باکتری هــا و قارچ ها ی تک سلولی و برخی از حشرات مضر در هوا می شوند(14). استفاده از فضای سبز به عنوان حریم بصری، استفاده از درختان به عنوان حریم حفاظتی، استفاده از فضای سبز بر اساس طراحی مناسب جهت عملکرد اجتماعی ویژه، استفاده از فضای سبز جهت ایجاد مسیر های هدایتی می تواند کاربرد مناسبی داشته باشد (15). عملکردهای پارک های شهری بدین قرار می باشند:

1-عملکرد اکولوژیکی: تنوع زیستی و حفاظت از محیط زیست و کاهش آلودگی های صوتی، معتدل کردن هوا، سایه افکنی و تنظیم میکرو کلیما، کمک به آرام کردن جریانات سیل وکیفیت آب ،ایجاد نفوذ پذیری برای جذب آب و ایجاد فرصت برای مطالعات تاریخی و محیطی از عملکرد های مهم اکولوژیکی فضای سبز شهری می باشد(16).

2-عملکرد اجتماعی–روانی: ایجاد مکان های مناسب برای ورزش، تفریح، در جهت سالم نگه داشتن سلامتی انسان و در دسترس بودن این فضای ها برای همه ساکنان شهر و به وجود آوردن محیط آرام در شهر می تواند به عنوان عاملی مهم در جهت سلامتی اجتماعی و وروانی عمل کند (17). در بیشتر بحث ها بر پارک ها و فضا های سبز شهری به عنوان یک راهکار بسیار مهم که می تواند کیفیت زندگی اجتماعی شهری را بالا ببرد تاکید شده است(18).

روش بررسی

روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش توصیفی تحلیلی است و نوع آن پژوهش کاربردی می باشد. روش های جمع آوری اطلاعات، مطالعات اسنادی و عملیات میدانی می باشد. محدوده­ی جغرافیایی و مکانی پژوهش "منطقه ی 3شهرداری مشهد" می باشد. ابزار گردآوری اطلاعات، برداشت میدانی از محدوده مورد مطالعه می باشد، همچنین برای تجزیه و تحلیل و پردازش اطلاعات و تحلیل فرضیات، از نرم افزارهای SPSS و ArcGIS استفاده شده است. مراحل تحقیق به شرح زیر می باشد: 1- جمع آوری اطلاعات و رقومی سازی هریک 2- کاربرد مدل محاسبگر رستری در سیستم اطلاعات جغرافیایی 3- مقایسه نتایج حاصل از مدل با استفاده از عملیات میدانی در سطح محدوده.

فرضیه­تحقیق: به­نظرمی رسد؛­با استفاده مدل محاسبگررستری و سیستم اطلاعات جغرافیای می توان مناسب­ترین مکان را برای ایجاد پارک در منطقه ی مورد مطالعه مشخص کرد.

مراحل بررسی: مدل محاسبه­گر رستری(Raster calculator) دارای روش کار ساده اما با کارایی بالایی می باشد. در واقع این روش معیارها­ی مختلف مورد نظر برای تصمیم گیری را با توجه به امتیازات داده شده به هر یک از معیارها بایکدیگر ادغام کرده تا هدف تعیین شده به دست آید که شامل مراحل زیر است :

1- تعیین هدف و مشخص نمودن معیار مورد نظر: شناسایی و انتخاب عوامل و معیارهای که در مکانیابی تأثیرگذارند هر قدر عوامل شناسایی شده با واقعیت­های زمینی تطابق بیشتری داشته باشند، نتایج مکانیابی رضایت بخش­تر خواهد بود. برای مکانیابی فضای سبز منطقه 3 شهرداری مشهد عوامل:نزدیکی به مراکز مسکونی، نزدیکی به مراکزآموزشی، نزدیکی به شبکه­های ارتباطی درجه 2، نزدیکی به تأسیسات و تجهیزات نزدیکی به مراکز فرهنگی،.دوری از شبکه­های ارتباطی اصلی، دوری از پارک های موجود در نظر گرفته شده است

2- ورود داده های به دست آمده از برداشت میدانی  در محیط نرم افزار ArcGIS و تهیه نقشه های رقومی از آنها

3- در این مرحله به دلیل اینکه معیارها از نوع کیفی وکمی و گسسته و پیوسته می باشد لازم است، معیارها یکنواخت شود، تا قادر به امتیازدهی و عملی کردن مکان یابی در محیط مدل محاسبه­گر رستری شود.

ارزش­گذاری لایه­های اطلاعاتی بر اساس فاصله از عوامل تأثیر گذار صورت گرفته و طبقه بندی بر حسب فاصله از معیارها بر اساس جدول شماره یک بین 1 تا 10 انجام شده­است.

جدول 1- ارزش گزاری لایه ها بر حسب فاصله

4-مرحله بعدی وزن دهی نهایی لایه های اطلاعاتی بر حسب وزن دهی درجه بندی و شناسایی مناطق مستعد است، در این مرحله برای در نظر گرفتن وزن ها بر اساس مقیاس از پیش تعیین شده است. در این پژوهش ارزش 0 تا 100 در نظر گرفته شده است بدین ترتیب که در مجموع 100 امتیاز به کل معیار تخصیص می یابد که ارزش 0 نشان دهنده کمترین توجه و ارزش 100 نشان دهنده بیشترین توجه به معیارهای مورد بررسی می­باشد. یعنی هر قدر یک معیار ارزش بیشتری به خود بگیرد اهمیت نسبی آن بیشتر می باشد و برعکس. سپس همه معیارهای تخصیص یافته به ارزش حداقل تقسیم می شود. در مرحله بعد نسبت هر امتیاز داده شده به معیار ها بر کمترین معیار محاسبه می شود(19،20).

5- ادغام لایه ها و تعیین مکان های بهینه:مرحله آخر لا یه های تهیه شده را در احتمال تأثیر آنها (وزن نرمال شده) در هم ادغام می نماییم. در نهایت بهترین مکان ها بر حسب درجه بندی( خیلی خوب، خوب، متوسط، ضعیف، نامناسب) تعیین می شود.

جدول 2- نحوه وزن دهی لایه های بر حسب وزن دهی درجه بندی

6- اجرای مدل درمحیط GIS: در این مرحله با مشخص شدن امتیازات طبقات مختلف هر شاخص، شاخص­ها دریکدیگرادغام شدند .درواقع دراین مرحله شاخص مختلف که هریک به صورت لایه در محیط GIS می باشد را به صورت فرمولی نوشته تا نرم افزار قادر به ادغام شاخص­ها با یکدیگر باشد.

یافته ها تحقیق

1.توصیف ویژگی های منطقه سه شهرداری مشهد:این منطقه با حدود 26 میلیون متر مربع به لحاظ جغرافیایی در شمال شرقی مشهد واقع شده که از شمال به رودخانه کشف رود، از جنوب به خیابان شیرازی و از شرق به خیابان آزادی و بلوار طبرسی و از غرب به خیابان عبادی (خواجه ربیع) و محور جاده کلات منتهی می گردد.

منطقه سه شهرداری در سال 1362 با 5 ناحیه که شامل کل محدوده مناطق 4 و 5 و قسمتی از منطقه 6 کنونی می باشد تشکیل گردید. از سال 1371 به تدریج منطقه 6 و سپس مناطق 4 و 5 از این منطقه تفکیک و اداره خدمات شهری با 4 ناحیه به کار خود ادامه داد . بر اساس سیاستهای تفکیک مناطق در سال 1378، قسمتی از منطقه سه به منطقه ثامن الحاق شد و نواحی خدمات شهری از 4 ناحیه به 3 ناحیه تقلیل

یافت. موقعیت قرار گیری منطقه به لحاظ نزدیکی و دید مستقیم برخی خیابانها به حرم مطهر امام رضا(ع) مورد استقبال زائرین و مجاورین آن حضرت می باشد.

براساس آمار سرشماری نفوس و مسکن سال 1385 تعداد جمعیت منطقه سه بالغ بر 341313 نفر می باشد که در مقایسه با جمعیت شهر مشهد در این سال،06/14 درصد از جمعیت شهر را شامل می شود.. این منطقه در سال 1385 در هر هکتار6/129 نفر ساکن می باشند. تراکم جمعیت شهر مشهد در سال 1385 نشان می‏دهد که این میزان درحدود 81 نفر در هکتار است در مقایسه با تراکم جمعیت در منطقه سه

محدوده­های جمعیتی در شهر مشهد به شمار می آیند. تعداد خانوار ساکن در منطقه سه بالغ بر 88875 خانوار است (13.9 درصد خانوار شهر مشهد) که با توجه به جمعیت منطقه، بعد خانوار در این منطقه برابر 84/3 می باشد(21).

شهرداری، رقم بسیار پائین­تری است که نشان از تراکم بالای جمعیت در منطقه در مقایسه با شهر مشهد است. منطقه سه شهرداری پس از مناطق چهار، دو و شش در ردیف چهارم تراکم جمعیت واقع است که می توان گفت منطقه سه شهرداری مشهد همراه با مناطق یاد شده­اند پر تراکم­ترین

هم اکنون به دلیل وجود اراضی خالی و کشاورزی موجود در منطقه، و همچنین هجوم جمعیت از سایر مناطق استان به شهر مشهد و اسکان برخی از آنها در اراضی منطقه، آن را تبدیل به یکی از مناطق دارای تحولات سریع در سطح شهر مشهد نموده است. به گونه­ای که اراضی واقع در این منطقه به عنوان پتانسیلی جهت رونق حاشیه نشینی در شهر مشهد به شمار می آید. براساس آمار سال 1388 مجموع وسعت فضای سبز منطقه بالغ بر متر مربع521390 بوده که این میزان 08/2 درصد فضای سبز شهری مشهد است. همچنین سرانه فضای سبز شهری منطقه7/1 متر مربع است که در مقایسه با شهر مشهد (9.8 مترمربع) رقم پائینی را نشان می دهد. این ارقام بیانگر وضعیت نامناسب فضای سبز منطقه نسبت به شهر مشهد و همچنین استانداردهای موجود است جدول زیر بیانگر وضعیت فضای سبز منطقه سه شهرداری مشهد در سال 1388 است(22).

جدول3: وضعیت فضای سبز در منطقه سه شهرداری مشهد

1.وضعیت پارک و فضاهای سبز در منطقه سه

این منطقه با توجه به افزوده شدن نقاط روستایی و درصد بالای حاشیه نشین یکی از مناطق کم برخــوردار در بسیــاری از شاخص های زندگی مطلوب شهری محسوب می شود و پارک ها هم یکی از این شاخص­هاست. در حال حاضر منطقه سه دارای 17 پارک محلی و ناحیه­ای است و وسعت کل پارک های منطقه حدود 12هکتار می باشد. سرانه محاسبه شده بر اساس جمعیت منطقه(1385)، 35/0 متر مربع محاسبه شده است که فاصله بسیار زیادی با استانداردهای این کاربری بر اساس طرح جامع(62/2 متر مربع) برای هر نفر دارد. در حال حاضر میانگین سرانه پارک ها در شهر مشهد 3 متر مربع برای هر نفر بوده و این رقم در منطقه سه 35/0 متر مربع بدست آمده است. که علاوه بر کمبود در مقایسه با استاندارد با سرانه کل شهر هم رقم پایینی است(22).

2.توزیع پارک ها در منطقه سه شهرداری مشهد

در حال حاضر توزیع پارک ها در سطح منطقه سه به صورت پراکنده شکل گرفته است. این پارک ها در انواع مختلف محلی و ناحیه­ای است. آنچه که در ارزیابی یک منطقه به لحاظ دسترسی به پارک و فضای سبز مورد اهمیت است، نحوه پراکنش پارک ها در سطح محلات و نواحی مسکونی است. این توزیع فارغ از وسعت آن می­تواند شرایط دسترسی مناسب را برای تمام ساکنان به صورت متعادل و برابر فراهم نماید. همانطور که در نقشه زیر نیز قابل مشاهده است پراکندگی پارک ها در سطح منطقه با توجه به تعداد کم آنها خیلی مناسب نمی­باشد و در بخشهایی از منطقه خلاء ها بسیار آشکار است.

نقشه 1- توزیع پارک ها در سطح منطقه

1.تحلیل فضایی با استفاده از آنالیز شبکه

تحلیل فضایی با استفاده از توابع مجاورت خیلی به واقعیت نزدیک نبوده و لازم است که با تامل بیشتری به آن پرداخته شود. هر چند که این تحلیل خود یک گام بسیار مناسب برای ارزیابی ها و بررسی های مختلف مسایل شهری است اما فواصل آنگونه که در این تابع محاسبه می شود خیلی دقیق نبوده و راضی کننده نیست. آنچه مورد سوال است فاصله اقلیدسی این تابع است که بدون در نظر گرفتن مسیر، حریم خود را تعیین می کند. این مدل در تعیین پوشش خود مانعی بر سر راه ندیده و فقط با یک فاصله نتایج خود را نشان می دهد. برای رفع این مشکل می توان از بسته Network Analyst، نرم افزار ArcGIS استفاده کرد و فاصله ها را واقعی تر در مدل بکار گرفت. در اینجا شعاع­های تعیین شده برای دسترسی به پارک ها در شبکه وارد شده و فاصله واقعی بر اساس طول شبکه معابر مورد محاسبه قرار می گیرد.

مناطق سرویس پارک در فاصله خطی 1000 متری از پارک ها به روش بافر (ساده) مشخص شدند. مساحت منطقه سرویس پارک3/17کیلومترمربع ­بود که ­در حدود 66 درصد  از  مساحت کل منطقه سه (3/26کیلومتر مربع) می باشد. وضعیت پارک ها در روش آنالیز شبکه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند (نقشه3). مساحت مناطق سرویس پارک 14.5 کیلومتر مربع برآورد د. این مقدار حدود 55 درصد مساحت منطقه و نزدیک به 10 درصد کمتر از مساحت منطقه سرویس اندازه گیری شده توسط روش بافر با آستانه 1000 متری است.

نقشه 2- میزان عملکرد پارک ها

جدول 4- میزان عملکرد پارک ها

با توجه به جدول فوق نسبت جمعیت و وسعت تحت پوشش پارک ها در ناحیه یک بهتر از دو ناحیه دیگر است. هر چند که ناحیه 2و 3 درصد بالایی از وسعت منطقه را تحت پوشش خود دارند اما جمعیت قابل ملاحظه­ای را تحت پوشش قرار نداده است و نیاز به توجه بیشتر دارد.

یکی از مهم ترین کاربری ها در حوزه وظایف شهرداری­ها تامین فضای فراغت و تفریح برای شهروندان است. پارک و فضای سبز شهری از جمله این کاربریهاست که تاثیر بسیار زیادی بر روح حاکم بر شهروندان و شهرنشینان بجای می گذارد. کمبود این کاربری در واقع به معنی کاهش اوقات فراغت ساکنین شهرهاست. همانگونه که در قسمتهای قبلی نیز آمده است، پارک های شهری را می­توان بر اساس مقیاس خدمات به سه دسته اصلی تقسیم بندی نمود که شامل پارک محله ای، ناحیه ای و منطقه شهری است(23). هر یک از این پارک ها بر اساس نقش و وسعت خود جمعتی را در یک شعاع خاص تحت پوشش قرار می دهد. بر اساس معیارهای عمومی شهرسازی جمعیت سرویس دهنده یک پارک محله ای 3500 تا 5500 نفر و فاصله پوشش این پارک جهت دسترسی شهروندان 300 تا 375 متر تعیین شده است. در مرتبه بعدی پارک ناحیه است که این پارک ها هم بر اساس استاندارد تعیین شده با شعاع عملکردی 650 تا 750 متر جمعیتی معادل 10 تا 16 هزار نفر را تحت پوشش خود داشته است. بر اساس سرانه پیشنهادی 62/2 متر مربع، وسعت کاربری فضای سبز منطقه بایستی برابر با 1/894240 باشد که در حال حاضر وسعت فضای سبز موجود منطقه 119893 مترمربع محاسبه شده و کمبود وضع موجود1/774347  متر مربع می باشد. اختلاف سرانه موجود منطقه با استاندارد تعیین شده 2.27 متر مربع محاسبه شده که فاصله زیادی تا استاندارد خود دارد.

جدول 5- میزان کمبود فضای سبز در سطح منطقه

1-تحلیل کمبودهای فضایی منطقه سه

پارک ها و فضای سبز در سطح منطقه به شکل نامناسبی توزیع شده اند. لذا بجای تمرکز در بعضی از محلات می توان اقدام به ایجاد پارک های جدید در محدوده های فاقد دسترسی به پارک ها نمود. این مساله با بهره گیری از GIS امکان پذیر است. با توجه به نقشه 2 سطوح عملکردی هر یک از انواع پارک ها مشخص شده است. شعاع عملکردی پارک های در مقیاس محله ای 375 متر و در مقیاس ناحیه 750 متر تعیین شده است. بر اساس این معیارها شعاع مورد نظر ترسیم شده است که نمایش فضایی آن در سطح منطقه مشخص گردیده است. در نتیجه این نمایش فضای بخش هایی از منطقه فاقد دسترسی به پارک ها و فضای سبز بوده است. لذا به منظور تعادل بیشتر توزیع فضایی پارک ها و تعادل دسترسی در سطح منطقه نقاطی پیشنهاد شده است که پوشش آنها با توجه به عملکرد ناحیه ای مناسب بوده و تا حد بالایی می توان پوشش متعادل فضایی پارک ها در سطح منطقه دست یافت. لازم بذکر است که در سطح منطقه با توجه به فشردگی بافت در بیشتر محلات توریع فضایی را می توان بسسیار خوب ارزیابی کرد اما مساله تراکم جمعیت را نیز بایستی در نظر داشته که کمبودهای آن در قسمت تحلیل های سرانه ای به تفصیل آمده است(24).

بحث ونتیجه گیری

برای رسیدن به هدف مورد نظر در این تحقیق که همان تعیین مکان مناسب برای احداث پارک های جدید است اقدامات زیر انجام شد. در ابتدا مشخصات منطقه سه شهرداری مشهد از

طریق پرسشنامه و مطالعات اسنادی برداشت شده واین اطلاعات وارد محیط نرم افزار GISشد وبر اساس شاخص های مورد نظر (مراکز مسکونی، مراکز آموزشی، شبکه های ارتباطی درجه 2، تأسیسات و تجهیزات، مراکز فرهنگی، شبکه های ارتباطی اصلی، پارک های موجود) نقشه های جداگانه ای تهیه شد. در ادامه کار نقشه­ها به دست آمده از هر شاخص را به نقشه های رستری تبدیل شد وبه دلیل اینکه شاخص های مورد استفاده از دونوع کمی و پیوسته وکیفی وگسسته بودند و هریک از لایه های به دست آمده از شاخص های مختلف را به طبقاتی تقسیم شد و به هریک از طبقات امتیازی داده شد. ارزش گذاری لایه های اطلاعاتی بر اساس فاصله از عوامل تأثیر گذار صورت گرفته و طبقه بندی شد و این طبقه بندی بر اساس صد متر به صد متر در نظر گرفته شده است و برای هریک از طبقات براساس میزان فاصله از فضای سبز انجام شد که در این حالت کاربری های متناسب با فضای سبز هر چه فاصله کمتری داشته باشند امتیاز بیشتر و برعکس. این ارزش گذاری بر اساس یک مقیاس عمومی در نظر گرفته شده است. در این مرحله مقیاس را از 1 تا 10 در نظر گرفته ایم. امتیاز بندی ها بر اساس استفاده از نظر کارشناسان متخصص در زمینه امور شهری از طریق پرسشنامه انجام شده است. برای تعیین وزن نهایی هر یک از شاخص ها با استفاده از روش وزن دهی درجه بندی شده و وزن نهایی هریک لایه ها تعیین شد. در ادامه لا یه های تهیه شده را در احتمال تأثیر آنها (وزن نرمال شده) ضرب کرده و با هم ادغام می نماییم. در نهایت بهترین مکان ها بر حسب درجه بندی( خیلی خوب، خوب، متوسط، ضعیف، نامناسب) تعیین می شود.که در نقشه 8  مشخص شده است.

طبقه بندی مکان ها موجود در سطح منطقه سه برای ایجاد فضای سبز به صورت خیلی خوب، خوب، متوسط، ضعیف، خیلی ضعیف انجام گرفته است. در این طبقه بندی زمین هایی که در جمع بندی تناسب آنها خوب و خیلی خوب بوده­اند را برای ایجاد فضای سبز انتخاب و سپس مکان ها انتخاب شده را با نقشه ی کاربری اراضی شهری موجود در منطقه سه شهرداری مشهد مقایسه نموده­ایم. پس از مقایسه مکان های انتخاب شده با کاربری اراضی شهری مشخص شد که زمین های مناسب برای ایجاد فضا های سبز تناسب زیادی با کاربری اراضی موجود دارند، این مکان ها در حواشی رودخانه، نزدیک به مراکز مسکونی، آموزشی، فرهنگی، تأسیسات شهری و شبکه ارتباطات هستند و از پارامترهای دیگر مانند پارک های موجود فاصله مناسبی دارند و این نوع مکان ها همچنین دور از لایه های پر تراکم شهری واقع شده و برخی از آن ها زمین هایی هستند که مالکیت دولتی دارند وتغییر کاربری و تبدیل آن ها به فضای سبز به راحتی صورت خواهد گرفت(26-25). از آن جایی که در این پژوهش با پارمترهای متفاوتی روبرو هستیم و ارزش­گذاری هر یک از پارمترها بر حسب فاصله؛ همچنینی تعیین میزان تناسب کاربری­های موجود در سطح منطقه سه شهرداری مشهد برای ایجاد فضای سبز؛ نیاز به زمان طولانی و دقت فراوان دارد و با توجه به این که خاصیت اصلی GIS در ارزشیابی چند منظوره و تحلیل های جامع نگر این است که در کمترین زمان و دقیق ترین شکل با پردازش پارمترهای بی شمار تصمیم­گیری قطعی را ممکن می سازد؛ بنابراین استفاده از این سیستم می­تواند در مکانیابی دقیق و جامع نگر پارک ها و فضا های سبز شهری به ما کمک فراوانی نماید(27). در منطقه مورد مطالعه با تجزیه و تحلیل پارمترهای ذکر شده توانسته ایم مکان های مناسبی را برای ایجاد فضای سبز انتخاب کنیم بنابراین فرضیه تحقیق تایید شده است. در پایان می توان پیشنهاد زیر را جهت استفاده توسط مسئولان و مدیران شهری را ارایه داد :

1-      اهمیت دادن به توزیع عادلانه ی فضای سبز در سطح شهر به گونه ای که همه شهروندان بتوانند از فضای سبز در کمترین زمان و حداقل هزینه استفاده نمایند.

2-      توجه به جمعیت، فرهنگ، مسائل اجتماعی و اقتصادی منطقه ی مورد مطالعه از عوامل اصلی در مکان گزینی پارک های شهر می باشد.

3-      توجه مدیران شهری به پتانسیل ها و محدودیت های موجود در منطقه جهت ارایه خدمات بهتر به شهروندان.

4-       برای بالا بردن ضریب تصمیم گیری درست مدیران شهری و برنامه ریزان شهری می توانند از سیستم اطلاعات جغرافیایی نهایت استفاده را ببرند.

منابع

1.  حاجی ابادی، جواد و لطیفی، هومن،تحلیل فضایی در GIS»، ناشر علم معماری1388، 281.
2. خلیل نژاد، سید محمد رضا،«مبانی الگوی مصرف در بخش فضای سبز شهری»، فصلنامه محیط زیست و توسعه، 1389، شماره 2، 11
3. کامل نیا، حامد و حقیر، سعید، الگوی های طراحی فضای سبز در شهر دوستدار کودک نمونه مورذی شهر بم، باغ نظر، 1388، شماره6، ص 55-63.
4. پاگ-سدریک پیو. شهرهای پایدار در کشورهای در حال توسعه. مترجم محرو نژاد، چاپ اول، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری،1383،375.
5. زیاری، کرامت ا...، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، چاپ اول، انتشارات دانشگاه یزد، 1388.
6. جهاد دانشگاهی مشهد. (1390): طرح امکانسنجی ایجاد و مدیریت پایگاه اطلاعات جغرافیایی در منطقه سه شهرداری مشهد.
7. حسین، سید باقر و رضا زاده، راضیه و باقری، محمد و عظمتی، حمیدرضا و قنبران- عبدالحمید، پایداری زیست محیطی در فضای شهری ،ارزیابی کیفی محلات مسکونی در تبریز، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1388، شماره4، 172.
8. سلطان زاده، حسین، پیشنهاد در روش محاسبه فضای سبز شهری، آبادی ها،1374، شماره17، 221.
9. کیانی، واحد و خلیل نژاد، محمد رضا،1389،«توسعه فضای سبز برمبنای اصول امایش سرزمین»،محیط زیست و توسعه، شماره1، 19.
10. حاتمی نژاد، حسین و عمران زاده، بهزاد، «بررسی، ارزیابی و پیشنهاد سرانه فضاس سبز شهری : نمونه موردی کلان شهر مشهد»، انجمن جغرافیا، 1389،65.
11. میرزایی، شاهین و ماجدی، حامد، بازنده سازی پارک های شهری با نگرش توسعه پایدار،علوم وتکنولوژی محیط زیست، 1388، شماره 4، 227
12. لاهیجانیان، اکرم الملوک و شیعه بیگی، شادی،«رویکرد تحلیلی به طراحی و مدیریت پارک های شهری و رابطه ان با سلامت شهروندان»، هویت شهری، 1389، شماره7، 14-23.
13. محرم نژاد- ناصر و بهمن پور- هومن،1388، «بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز شهر تهران و ارایه راهکارهای مدیریتی»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 43، 525.
14.  مهدی نژاد، مهدی، فضای سبز و اثرات ان بر الودگی هوا و تحلیل بروضعیت فضای سبز شهر مشهد، رشد اموزش جغرافیا،1372، شماره14،21-29.
15. صالحی فرد، محمد و خاکپور، براتعلی و رفیعی، هادی و توانگر- معصومه، 1389، تحلیل بر ابعاد اجتماعی فضای سبز شهری با تاکید بر دیدگاه شهروندان، فضای جغرافیای، شماره29، 51.
16. وارثی، حمیدرضا ومحمدی، جمال و شاهیوندی، احمد، مکانیابی فضای سبز شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، جفرافیا و توسعه ناحیه ای،1387، شماره 10، 84-102.
    1. Scottish, R,1987,information natural eritage trends,London.Vol 39,pp 63
    2. Giraret,B,1992,third of all Europeans now reside in towns or cities bostonVol 23,pp 26
    3. تیموری، راضیه و روستایی، شهریور و اکبری زمانی، اصغر و احدنژاد محسن، «ارزیابی تناسب فضایی – مکانی پارک های شهری با استفاده از GIS»، فضای جغرافیای، 1389، شماره 30، 1370.
    4. خلیل نژاد، سید محمد رضا ، تلفیق توابع تحلیلی GIS در طراحی مکان های بهینه فضای سبز شهری، فضای شهری،1390، شماره33، 11-44.
    5. سالنمامه آماری شهر مشهد،1389.
    6. ابراهیم زاده، عیسی و عبادی جوکندان، اسماعیل،«تحلیل بر توزیع فضایی – مکانی فضای سبز در منطقه سه شهری زاهدان»، مجله جغرافیا و توسعه، بهار و تابستان 1387، شماره11، 39-58.
    7. کافی، محسن و هاشمی، سید محمود و هاشمی، سید ابراهیم، تجزیه تحلیل روند تغییرات فضای سبز شهری مطالعه موردی مطقه دو شهر تهران، علوم محیطی، 1386، شماره3، 73-86
    8. محرم نژاد- ناصر و بهمن پور- هومن،1388، «بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز شهر تهران و ارایه راهکارهای مدیریتی»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 43، 525.
    9. ستارزاده، داریوش و نقی زاده، محمد وحبیب ، فرح، فضای شهری و اندیشه های اجتماعی، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1389، شماره4، 173.
    10. پوراحمد، احمد و اکبر پور سراسکانرودی،محمد و ستوده، سمانه، «مدیریت فضای سبز شهری منطقه 9 شهرداری مشهد»، پژوهش های جغرافیای انسانی،1387، شماره69، 5-29
    11. رابرت.ب، پاتر و سلی لوید، ایونز، «شهر در جهان در حال توسعه»، مترجم ایران دوست، چاپ اول، انتشارات سازمان شهرداری ودهداری های کشور، 1384،340.