علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههفدهم، شماره دو، تابستان 94

جایگاه فضای بینابین در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری در ایران

مطالعه موردی: شهر تبریز در دورۀ قاجار

لیدا بلیلان اصل [1]^*

lidabalilan@hotmail.com

داریوش ستارزاده[2]

چکیده

مقدمه: مطالعه سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهریِ بافت‏های تاریخی اغلب شهرهای قدیمی حکایت از نظم بسیار دقیق و حساب شده ای می‏نماید. نظمی که در طی سالیان و بر اساس تجارب در زمینه‏های مختلف حاصل شده و نشان دهنده این مطلب است که بافت تاریخی در ذات خود از هماهنگی برخوردار بوده و عناصر تشکیل دهنده آن هم پیوند و مکمل یکدیگر می‏باشند.

روش کار: نیل به هدف از طریق تحلیل محتوی متون با رویکردی پدیدارشناسانه و روش تحلیل تاریخی صورت پذیرفته است.

بحث و نتیجه گیری: بنا بر ادعای این مقاله در محدوده‏های تاریخی شهرهای سنتی ایران بین عناصر مختلف، فضاهای رابطی وجود داشته‏اند که از جمله عوامل مهم تأثیر گذار بر سازماندهی فضایی مجموعه‏های معماری و شهری در گذشته، و به عبارتی عامل مهم پیوند فضایی عناصر به یکدیگر با هویتی واحد محسوب می‏شده‏اند. بنابراین هدف این مقاله شناسایی و تعیین نقش فضاهای رابط و به عبارت دیگر فضاهای بینابین، در سازماندهی و پیوند فضایی عناصر معماری و شهریِ شهر تبریز می‏باشد. بر اساس تحقیقات انجام شده، فضای بینابین دربافت تاریخی تبریز به دلیل ویژگی پویایی و انعطاف‏پذیری بالای خود همچون غشاء سلول وظیفه دریافت، تفسیر، تغییر، تبدیل و تحول داده ها را داشته است. در حرکتی چرخشی، فضای بینابین با بهره‏گیری از مبانی و اصولِ حاکم بر روابط فضایی، بر چگونگی سازماندهی فضایی مجموعه‏ها در تبریزِ قاجاری مؤثر بوده و در ادامه مجموعه‏های سازماندهی شده از طریق ویژگی‏های فضایی شان، در توسعه و تکامل فضاهای بینابینی تأثیر گذار شده اند. این نتیجه بر جامعیت مفهوم فضای بینابین در مقیاس‏های متعدد شهری و معماری تبریزِ قاجاری بطور همزمان کمک نموده است.

واژه های کلیدی: فضا، فضای معماری، بینابینی، فضای بینابین، سازماندهی فضایی.

مقدمه

یکی از اصطلاحات مبنا در این پژوهش فضای بینابین است. در حالیکه به جرأت می‏توان ادعا نمود که         به استثنای تعاریفی کلی از سوی برخی منابع و بعضا اندک افراد متخصص، تعریف دقیقی از فضای بینابین در دست نیست. برخی منابع که از فضای بینابین به عنوان حدفاصل فضای داخل و خارج یاد می‏کنند. «فضای بینابین وجودی است که     در ابتدا ساخته می‌شود و بخش‏های مختلف فضاهای داخل از این طریق با فضاهای خارجی مرتبط می‌شوند.» (1) همچنین «فضای بینابین یعنی لحظه تغییر از فضایی به فضای دیگر، از عملکردی به عملکرد دیگر و... . این تغییر نیازمند آستانه‌ای است تا بروز کند. به عبارت دیگر آستانه، ابزار تغییر است. مثلاً تغییر بین خانه و فضای اطراف که آستانه آن حیاط می‌باشد.[3]» ویا منابعی که فضای بینابین را حدفاصل فضای نو و کهنه      می‏دانند؛ همانند برنارد چومی معمار معروف فرانسوی که آن را استراتژی بینابینی تلقی نموده و «منظور از فضای بینابین را فضایی می‏خواند که در آن بنایی از قبل موجود و آنچه خود جاسازی می‌کند، به هم می‌رسند. این کار، تلفیق بنای کهن و نو و محصول کلی بسیاری از طرح‏های اوست.» (2)

همان گونه که مشاهده می‏شود، کمبود منابع معتبر پژوهشی در این زمینه موجب گشته تا تعاریف متفاوت و بعضا متناقضی از فضای بینابین ارایه شود. به عبارت دیگر؛ باور      به وجود فضای سوم، چگونگی و کیفیات آن متناسب با زاویه دید تعریف و تفسیر می شود. ولی آنچه که به موضوع انسجام و قدرت می بخشد بررسی موضوع بینابینی در حیطه و گستره فضا است. چرا که "فضا همواره به عنوان مفهومی میان دانشی[4] مطرح بوده است و فضای معماری به عنوان بعدی از فضا که رابطه‏ای همه جانبه با سایر ابعاد آن دارد، شناخته می‏شود."(3). جامعیت شناخت فضای معماری، در گرو حداقل آشنایی و دسته بندی وجوه متعدد فضا و بررسی مشخصات هر دسته     می‏باشد. از این رو منابعی مورد مطالعه قرار گرفته که به بررسی وجوه مختلف فضای معماری پرداخته است. کاپن[5] در کتاب نظریه‏های معماری[6]، به معرفی سه ویژگی شکل[7]، کارکرد[8] و معنا[9] به عنوان اصلی‏ترین ویژگی‏های فضای معماری       پرداخته است. بدین ترتیب فضای واسط نیز علاوه بر مشخصه تمایز کالبدی و فیزیکی فضاهای مجاور دارای ویژگی‏های کارکردی و مفهومی متعددی خواهد شد.

گردآوری و تجزیه و تحلیل داده‏ها به روش توصیفی و تحلیل محتوی متون با رویکردی پدیدارشناسانه و تحلیل و تطبیق داده‏ها و مصادیق با رویکرد اسنادی- تاریخی انجام خواهد پذیرفت. منابع گردآوری اطلاعات عبارت از متون نوشتاری فارسی و لاتین شامل لغت نامه‏ها، کتب، مجلات تخصصی، رساله‏ها و نیز نمونه‏های موجود از معماری ایرانی      می‏باشند.

m     واژه‏شناسی فضای بینابین

واژه In-between معادل انگلیسی لغت بینابینی در فارسی است. در لغت‌نامه تخصصی معماری در تعریف این واژه چنین آمده است: «بینابین فضایی که دایما در حال حرکت است، مکانی در خودش، محدودیتی ساخته شده در حاشیه، فتح بین قلمرو دو جنگو، مبهم، سرگشته، دور رگه و نامعلوم. بینابین، لزوما یک فضایی خالی و یا یک فضای باقیمانده نیست. در یک هندسه با روابط پیچیده بینابینی به مکانی استوار تبدیل می‌شود، مکانی که هندسه آن را دم و بازدم می‌کند، یک مکان ابهام‏های همزمان. بنابراین بینابین جدا نمی‌کند، بلکه همواره ملحق می‌نماید. »(4) در ادامه مطلب همچنین تعاریفی           در رابطه با معماریِ فضای بینابین آورده شده است: «معماری روابط و تماس‏ها، معماری بدون محدودیت‏ها، معماری بی‌قید و بند، معماری اتصال‏های حداقل و بی‌علاقه، معماری که در موقعیت‏های سخت خودش را نیرومند می‌کند. حالت مماس، مکان مورد علاقه این نوع معماری است. معماری بینابین          هر چیزی را که بتواند برای ساختش استفاده کند را به طرف خودش جذب می‌کند.» (4) در لغت نامۀ دهخدا[10] واژه بَین از جمله لغات اضداد به معنی جدایی و پیوستگی، فرق و فصل میان دو چیز و جدایی آمده است. این واژه به معنی میان و وسط گاهی به عنوان اسم و زمانی ظرف زمان و یا ظرف مکان می آید. بدین ترتیب لغت بین بسته به تعریف و شرایط استفاده می‏تواند با لغاتی همچون وصل، پیوستگی، فصل، جدایی، مرز، حد، لبه، جداره، آستانه، و در نتیجه ربط هم معنی و مترادف شود. این لغات به همراه مفاهیمشان زمانی در گسترۀ فضای معماری اعتبار خواهند داشت، که همواره دو فضای همسان[11] و یا غیر همسان[12] حضور داشته باشند. ساده‏ترین حالت تحدیدِ فضا اتصال و یا انفصال دو فضای درون و بیرون از یکدیگر است. جدایی و یا پیوستگیِ دو فضای درونی و بیرونی دلالت بر جدایی و یا ارتباطِ دو فضای عمومی و خصوصی      می‏نماید. تفکیک فضای عمومی و خصوصی از یکدیگر زمانی نمود فضایی می‏یابد که مفاهیم معرف بینابینی در معماری و    به عبارتی بعد معنایی فضای بینابین مشخص گردد.ارتباط، اتصال و یا جدایی فضاهای مجاور نیز ماحصل چگونگی ارتباط فضایی آن‏ها با یکدیگر خواهد بود.

گام اول در تبیین ویژگی‏های فضای بینابین، مرزشناسی فضای سوم خواهد بود. 

m     مرزشناسی فضای بینابین

ساده‏ترین حالت تحدید فضا، اتصال و یا انفصال فضای درون از فضای بیرون است. «قدمت تقسیم‏بندی فضای درون از بیرون به زمانی برمیگردد که انسان برای نخستین بار اقدام به ساختن پناهگاه نمود. تفاوت میان این دو فضا زمانی آشکار شد که بشر به آرامی و از طریق توسعه الگوهای متفاوت رفتاری انواع فعالیت های خود را از خارج به فضای داخل منتقل نمود.» (1)

این تغییر رفتار فضایی و پیشرفت تدریجی و متداوم به صورت تصاعدی در طول تاریخی از طریق تغییر اسلوب‏های زندگی و شیوه‏های تولید ادامه یافت(1) بولنوف[13] در رابطه با جدایی فضای درون و بیرون می‏گوید: «این دوگانگی بین درون و بیرون مبنای هر گونه ادراک فضا است و حتی در تمام زندگی نیز قابل پیگیری می‏باشد.» «تنش موجود بین این دو قطب و ارتباط متقابل و تعادل بین آن دو ضروری است. سلامت درونی انسان حکم می‏کند که کار در بیرون و آرامش در فضاهای خانه انجام گیرد.»(5)هیلیر و هانسون روابط بین داخل و خارج را مبتنی بر کارکردهای اجتماعی می‏دانند: «مهم‏ترین نتیجه سلول اولیه در تمایز بین درون و بیرون جای دارد، یعنی در تمایز بین فضاهای داخلی بنا و فضاهای خارجی جمعی ... تمایز بین داخل و خارج حاصل از تفاوت نحوه ایجاد و کنترل جوامع بر برخوردهای فردی و اجتماعی است.» (6)در طول تاریخ همواره رابطۀ بین فضای درونی و فضای بیرونی انسان را درگیر حفظ رابطه با طبیعت و جامعه توأمان نموده است. «دیواری که دو فضا را از هم جدا می‏سازد،]علاوه بر تفکیک دو فضا [از طریق ورودی‏ها و بازشوها به عنوان واسط ارتباطی میان دو فضا رفتار می‏نماید. از سوی دیگر محدوده مقابل هر سرپناه عاملی جهت تجمع و مکانی برای فعالیت‏های متنوع می‏شود. این رابطه یک حقیقت غیرقابل اجتناب است زیرا که بدون آن تمامی کارکرد یک فضای محصور میسر نخواهد شد.» (1)

پس جدایی و یا اتصال دو فضا همواره نیازمند فضای سومی است تا بروز نماید. همان گونه که در بحث واژه شناسی آمد، شناخت ویژگی‏های فضایی، فضای بینابین نیازمند          بهره‏گیری از واژه‏هایی است که گویای وجوه متعدد شکلی، معنایی و ارتباطیِ این فضا باشند.از این رو اطلاق واژه آستانه[14] در حد فاصل دو فضای معماری- همسان و یا غیر همسان- مناسب‏تر می‏باشد. چرا که آستانه همانند یک حوزۀ انتقالی[15] عمل نموده و با ارایه اشکال مختلف موجب تلفیق و یا تفکیکِ حداقل دو فضا می‏گردد و از این نظر نسبت به مفهوم مرز یا دیواری که ونچوری[16] به عنوان برآیند نیروهای داخلی و خارجی طرح می‏نماید یا درگاه و پلی که سیمل[17] جهت ارتباط در فضا ارایه می‏نماید، جامع‏تر و کامل‏تر است. در طیف مشخصه‏های کالبدی تجلی یافته از ارتباط مطلق تا انفکاک مطلق، مفهوم دیوار و مرز نیز جای دارند. پل در یک قطب با مشخصۀ برقراری ارتباط، دیوار در قطب دیگر با ویژگی ایجاد انفکاک و آستانه     در حد فاصل این دو واقع شده است و دلالت بر امکان تعامل و تبادل متداوم فضاهای مجاور دارد. این امر نشان دهندۀ قابلیت این فضا در رویارویی با مفاهیم متعدد است.

m     مفاهیم معرف فضای بینابین

واژه شناسی فضای بینابین حاکی از آن می‏باشد که در ساده‏ترین حالت جدایی دو فضای درونی و بیرونی دلالت بر جدایی دو فضای عمومی و خصوصی می‏نماید. جدایی فضای عمومی و خصوصی از یکدیگر زمانی نمود می‏یابد که واژه‏هایی همچون همجواری[18]، خلوت و ازدحام تعریف شوند.

نوربرگ شولتز برای فضای خصوصی در چارچوب محدودۀ فردی، اصلیت و اهمیت قایل است و می‏نویسد: «فضای شخصی فضای امنی است که در آن انسان نزدیک‏ترین فاصله را با خودش دارد.» (7) تأمین فضای شخصی[19] یکی از              ساز و کارهای اصلی دست یافتن به خلوت است. راپاپورت خلوت را «توانایی کنترل اجتماعی، حق انتخاب و امکان تعامل اجتماعی دلخواه فرد» تعریف کرده است. (8) نوع و میزان خلوت مطلوب به الگوی جاری فعالیت، زمینه فرهنگی و شخصیت و انتظارات فردی وابسته است. استفاده از دیوار، پرده و نشانه‏گذاری نمادین و واقعی برای تأمین قلمرو مکانی و    فاصله‏ها، همگی روش‏هایی برای تأمین خلوت هستند(9). خلوت بیش از اندازه به احساس انزوای اجتماعی، و خلوتِ کم به احساس ذهنی ازدحام منجر می‏شود(10). تعریف فضای شخصی و خلوت در نهایت منجر به تعیین حریم و در نتیجه تأمین قلمرو می‏شود. «قلمرو مکانی فضای محدود شده‏ای است که افراد و گروه‏ها از آن به عنوان محدوده اختصاصی استفاده و دفاع می‏کنند. قلمرو با یک مکان هویت روانشناختی می‏یابد و با احساس مالکیت و ترکیب کالبدی به صورت نماد در          می‏آید.» (11) آلتمن قلمرو مکانی را نه تنها تأمین‏کننده خلوت بلکه تثبیت کننده روابط اجتماعی نیز می‏داند (10).

با توجه به مطالب مطرح شده،فضای بینابین با مفاهیمی همچون همجواری، خلوت، ازدحام و... همراه است. این لغات به لحاظ کارکرد؛ فضای شخصی، فضای اجتماعی، فضای عمومی و فضای خصوصی را می سازند. این فضاها نشان‏دهنده و نمایانگر میزان محرمیت و به عبارتی حریم و قلمروی میان عرصه‏های متعدد فضایی می‏باشند. چرا که «رعایت حریم نه تنها عامل تفکیک و تشخیص پدیده از حوزه‏های همجوار است بلکه بر چگونگی نحوه اتصال هم دلالت دارد.» بنابراین یکی از اصلی‏ترین وظایف فضای بینابین کنترل قلمرو و مالکیت می‏باشد. دریافت، تفسیر، تغییرو تجزیه و ترکیب اطلاعات و مفاهیم نیز از جمله کارایی‏های فضای بینابین به لحاظ معنایی می‏باشد. بنابراین فضای بینابین محل مواجهه کارکردهای درونی و برونی می گردد و به مثابه برآیند تأثیرگذاری نیروهای درونی و برونی، هم به تحدید شکلی که واجد معناست می‏پردازد و هم امکانِ تعامل و ارتباط آن شکل را با پیرامون فراهم می‏آورد.

m     ویژگی‏های ارتباطی فضای بینابین

مرز میان دو فضا علاوه بر آنکه مبین ویژگی‏هایی شکلی و معنایی است بر ویژگی‏های ارتباطی نیز دلالت        می‏نماید. چرا که «انسان هم به فضای درون و هم فضای بیرون و هم به امکان حرکت بین این دو فضا نیازمند است. از این رو، این دو قابل جدایی مطلق نیستند و همیشهارتباطی کم و بیش شدید بین آن‏ها وجود دارد. نوع ارتباط بیش از هر چیز تابع نوع روزنه‏های فضای داخلی از یک سو و رابطه فضایی بین جداره‏ها از سوی دیگر است. محل و فرم این ارتباطات بین داخل و خارج از تناقضی حاصل می‏شود که در ذات این ارتباطات وجود دارد. به این معنی که از طرفی بایستی فضای داخلی فضایی باشد محصور و بسته شده در مقابل محیط خارج و از طرفی دیگر بایستی قطعا بین دو فضا ارتباطی وجود داشته باشد. چرا که هر دو این فضاها جمعا محیط زندگی انسان را تشکیل می‏دهند و دارای ضرورت حیاتی می‏باشند.» (5)

نحوه ارتباط و اتصال دو عنصر همواره یکی از دغدغه‏های ذهن بشر بوده است. « یکی از خصوصیات بارز ذهن ِ انسانی، کاربرد فراوان نظام هایی متشکل از روابط       می‏باشد؛ کلیه زبان‏ها و نظام‏های نمادین، نظام‏های رابطه‏ای پیچیده‏ای هستند که به طور روزمره اساس تفکر و شناخت انسان محسوب می‏شوند. همین امر نیز به شناخت ما از بناها باز می‏گردد. بنیادی‏ترین خصوصیات آن‏ها، ساماندهی فضا به نظام‏های رابطه‏ای است.»  (6) روابط بین اشکال و عناصر، مجرد از ذات عناصر می‏باشد و ازموقعیت آن‏ها نسبت به هم حاصل می‏گردد. به تبع بحث از موقعیت، خواه ناخواه مفهوم فاصله و جایگیری عناصر در بستر فضایی جامع‏تری نیز طرح می‏گردد. بنابراین می‏توان این گونه استنتاج نمود که روابط مابینِ عناصر مجموعه معماری در بستر فضایی جای دارند. با این دیدگاه است که می‏توان «فضا را نظیر نظامی مجزا برشمرد که مبتنی بر روابط خاصی عمل می‏کند. ماهیت و شکل این نظام مرکب، محصول علیت زمانی- مکانی نیست، بلکه قاعده‏ای است که پیرو موجودیت‏های فضایی مجزا می‏باشد. هر چند ساختار کلی نظام(به صورت یک کلیت واحد) برخاسته از مجاورت اجزاء تشکیل دهنده آن می‏باشد، اما شکل نهایی آن، تنها حاصل این مجاورت نیست، بلکه حاصل قواعد فضایی نیز می‏باشد که مستقل از مجاورت اجزا عمل می‏کنند.» (6) بدین ترتیب انتخاب نوع اجزاء، روابط فی مابین آن‏ها و ساماندهی به آنان از نوعی نظم و الگویی تبعیت می‏کند که بنا بر نظریه گشتالت، متفاوت از جمع جبری تأثیر هریک از عناصر به تنهایی یا      تک تک روابط خواهد بود.

ملاحظات فوق از طریق محتوای روابط عناصر    همراه هم، به کمک ویژگی‏های فضای بینابین، نظمی هدفمند میان عرصه‏بندی‏ها را فراهم می‏کنند. کسب این نتیجه از آن‏رو مهم است که در واقع چگونگی ربط عناصر و کیفیت ارتباط شان شخصیت یک فضا را می‏سازد و درجریان ایجاد پیوند،     فرم‏های ارتباطِ بین فضایی سطوح را در درجات مختلف مرتب می‏نماید. این تأثیرگذاری به صورت یک سویه از روابط شکلی    به حوزه‏های کارکردی یا معنایی نمی‏باشد، بلکه، رابطه‏ای       دو سویه و یا چند سویه میان فضای بینابین از لحاظ شکلی، معنایی و ارتباطی با فضاهای اطراف برقرار می‏کند، بدین ترتیب نمود فضای بینابین با ویژگی ارتباطی‏اش، تفاوت‏های موجود در عرصه‏های مختلف را به دلیل تفاوت مفاهیمِ سازنده آن‏ها، به نسبت‏های مختلف مراتب فضایی تبدیل می‏نماید و این امر بواسطه تعیین الگوی ارتباط و نظم حاکم بر روابطی است که در نهایت منجر به سازماندهی فضایی می‏گردد.

m     تأثیر فضای بینابین در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری تبریزِ قاجاری

سرانجام ویژگی‏های فضای بینابین قابل جمع‏بندی در سه قالب 1. تقابل؛ ویژگی های کالبدی- شکلی، 2. تفاهم؛ ویژگی‏های معنایی و 3. تعامل؛ ویژگی‏های کارکردی- ارتباطی خواهد بود، که در نهایت مجموع مشخصات و ویژگی‏های فضای بینابین در قالب الگوی نظریِ تحقیق مبین نقش فضای بینابین در هویت بخشی گستره فضای معماری از طریق تأثیر مستقیم این فضا در سازماندهی فضایی می‏باشد..

در این الگو تمرکز معنا، تعامل کارکردی و تمایز شکلی بر محصوریت فضای درون توسط آستانه‏ای که امکان ارتباط و اتصال با بیرون را می‏دهد، دلالت دارند. فضای بینابین با هدف اتصال و ارتباط و دارا بودن مفاهیم و معانی متعدد، ماهیتی دو وجهی می‏یابد، هم فرایند و هم محصولِ فرآیند     می‏شود. بدین سان علاوه بر آن‏که به فرایند شکل دادن فضاهای اطراف کمک می‏نماید، به درجه‏بندی و جهت‏گیری مفاهیم تقابل، تعامل وتفاهم بطور هم‏زمان کمک می‏نماید. بدین ترتیب آستانه علاوه بر تعیین و کنترل قلمرو و مالکیت؛ دریافت، تفسیر، تغییر و تبدیل اطلاعات را نیز به عهده داشته و به عنوان عامل تفکیک‏کننده، ارتباط‏دهنده، اتصال‏دهنده از طریق حوزه انتقالی در سازماندهی فضایی دخالت می‏کند. این تأثیر از طریق تعیین اجزا و عناصر سازنده، الگوی ارتباط و نظم حاکم بر روابط در قالب برخی اصول سازمان‏دهنده از جمله سلسله مراتب فضایی انجام می‏پذیرد. همچنین از دیدگاه اندیشه و عرفان اسلامی، وجود سلسله مراتب میان عالمهای متعدد امری بدیهی بوده و ارتباط میان عوالم مختلف از طریق واسطها صورت می پذیرد.این واسط‏ها علاوه بر وظیفه ارتباط، نقش تکاملی خود را پس از دریافت از طریق تفسیر، تغییر و تبدیل ایفا می‏نمایند. نمود این تفکر در مجموعه‏های معماری و شهری ِ ایران در قالب عناصر بینابین در مقیاس‏های متعدد قابل مشاهده و بررسی است.

شهر تبریِ قاجاری مبین ساخت ویژه‏ای است و آن پیوستگی مجموعه مرکز شهر و محلات از طریق گذرهای اصلی و بازار می‏باشد که وظیفه پیوند میان عناصر مهم شهر را  بر عهده داشته‏اند. در بافت‏های کهن شهر تبریز ، مرکز شهر و مراکز محلات از طریق گذرهای اصلی به هم ارتباط پیدا می‏کنند. مجموعه مرکز شهر متشکل از عناصر مختلف از نزدیک دروازه‏ها شروع شده و تا محله‏ها ادامه داشته است. عناصر اصلی مجموعه مرکز شهر را مسجد، راسته بازارهای مختلف، کاروانسرا، مدرسه، حمام و غیره تشکیل می‏‏داده است (17).

شکل 1- شناسایی فضاهای بینابین در مقیاس کلان شهر تبریز در سال 1297 ه.ق (18)

با توجه به ساختار الگوی نظری پژوهش، یکی دیگر از موارد مهم تأثیرگذار در سازماندهی فضایی، انتخاب نوع الگوی رابطه و نیز نظم حاکم بر روابط فضاهای همجوار است. مطالعه سازماندهی های فضایی مجموعه‏های معماری و شهری تبریزِ قاجاری، حاکی از آن است که «همجواری‏های هدفمند، ملزم به رعایت برخی از اصولِ معماری برگرفته از مفاهیم حاکم بر سازماندهی‏های فضایی همانند سلسله مراتب، پیوستگی، تمرکز، تعادل، تناسب، استمرار، مرکزیت، وحدت در کثرت و ...        می‏شوند»[20](3).این اصول کمک زیادی در شکل گیری ساختار فضایی مجموعه‏ها از مقیاس کلان شهری  تا مقیاس خرد تک بناها نموده است(شکل 2 و جدول 1).

اردلان از اصطلاح سلسله مراتب هم­بندی فضایی استفاده      می‏نماید تا چگونگی ارتباط فضایی عناصر شهری را توضیح دهد. در این راستا دو نوع نظام فضایی اولیه و نظام فضایی ثانویه را در اندام شهری معرفی می‏نماید. «نظام فضایی اولیه با راسته بازار شکل می‏گیرد. مسجد، مدرسه، قصر و دیگر فضاها و یا دروازه‏های اصلی به راسته اصلی بازار وصل می شوند. نظام فضایی ثانویه از نظام فضایی اولیه شاخه می‏گیرد. کوچه‏ها، دکان‏ها، مدارس، مساجد، کاروانسراها و حتی بعضی خانه‏ها     به راسته اصلی وصل می‏شوند.» (16)اردلان برای توضیح نحوه اتصال از الگوی همبندی فضا بهره‏گرفته است. همبندی یک فضا به فضای دیگر ناگزیر از الگوی بنیادی اتصال، انتقال و وصول پیروی می‏کند.

جدول 1-نحوۀ تأثیر فضاهای بینابین در سازماندهی فضائی بافت در مقیاس کلان شهر تبریز از طریق تأثیر در اصل سلسه مراتب ، اتصال و استمرار، توازن وترکیب ، وحدت و قلمرو (3)

مراکز محله و میدانچه­های مرتبط با این فضاها نقش مهمی در تعریف بخش عمومی هر محله ایفا مینماید. این فضاها به وسیله بناهای عمومی همچون مسجد، حمام، دکان و ... در بدنه آن، به عنوان مراکز تجمع و داد و ستد­های مادی و معنوی هر محله تعریف می­شود(اصل تجمع). به واقع استقرار این فضا در کنار معابر اصلی محله ها موجب احداث عناصری از این دست در امتداد یا بدنه آن ها می شود. مطالعه میادین محله­ای شهر تبریز حاکی این مورد است که این فضاها معمولا به صورت ارگانیک و بدون طرح مشخص هندسی شکل گرفته­اند و عمل موثری در کنترل رفت و آمد افراد بیگانه به محل به شمار میروند.( شکل 3 و 4)

شکل 3-شناسایی فضاهای بینابین در مقیاس میانی در محله شتربان – میدان صاحب الامر(3)

تمامی کیفیت­های فضایی مذکور در درون واحد مسکونی نیز توسط عناصر بینابینی شکل می­گیرد. سیر حرکت از در ورودی به هشتی، دالان، حیاط، ایوان­ها تا اتاق­های اندرونی خانه در عین رعایت سلسله مراتب دارای پیوستگی و کیفیت سیالیت فضایی می­باشد که با وجود رعایت حرمت­ها هرگز در ناظر حس انقطاع و عدم ترکیب را به وجود نمیاورد. (شکل 5)

شکل 5- شناسایی انواع فضاهای بینابین و بررسی نقش آن­ها در سازماندهی فضایی مجموعه معماری در مقیاس خرد از طریق تأثیر در اصل سلسله مراتب فضائی در شهر تبربز، خانه حیدرزاده (3)

مصادیق مذکور در مقیاس های مختلف حاکی از آن است که: فضای بینابین (فضای سوم) یکی از عوامل اصلی پیوستگی، توالی، سلسله مراتب و عرصه بندی فضایی عناصر معماری و شهری در تبریز قاجاری بوده و از این طریق نقش مؤثری در سازماندهی فضایی آن دارد. (نمودار 1)

نتیجه گیری

فضای بینابین به دلیل ویژگی پویایی و          انعطاف‏پذیری بالای خود همچون غشاء سلول وظیفه دریافت، تفسیر، تغییر، تبدیل و تحول داده ها را دارد. در حرکتی چرخشی، فضای بینابین با بهره‏گیری از مبانی و اصولِ حاکم    بر روابط فضایی، بر چگونگی سازماندهی فضایی مجموعه‏ها مؤثر می‏باشد و در ادامه مجموعه‏های سازماندهی شده از طریق ویژگی‏های فضایی شان، در توسعه و تکامل فضاهای بینابینی تأثیر گذار می‏شوند. این نتیجه بر جامعیت مفهوم فضای بینابین در مقیاس‏های متعدد شهری و معماری و در نتیجه اهمیت توجه به فضاهای بینابین به عنوان عامل مهم تأثیرگذار          بر سازماندهی فضایی تأکید می‏نماید. نتیجه‏گیری کلی از مباحث مذکور را در دیاگرام زیر می‏توان مشاهده نمود.

نمودار 2- رابطۀ فضای بینابین با سازماندهی فضایی

در پایان باید بیان نمود که روال پیوسته و مستمر شکل‏گیری فضاهای بینابین در ساخت و سازمانِ فضاهای معماری و شهری تبریز، امروزه همانند سایر موارد اجتماعی و فرهنگی در کشور ما  با قدری تقدم و تاخر دچار تحول گردیده است. این تحول نه تنهادر جهت روند تکاملی شکل گیری فضاهای بینابین نبود، بلکه بر اساس ناآگاهی و برخی اقدامات عجولانه موجب تخریب و در اکثر موارد ویرانی و از بین رفتن این فضاها شده است. بنابراین فضای بینابین به عنوان یک علت پنهان ولی بسیار مهم؛ نقشی کلیدی در وجود یا عدم وجود بحران در بافت تاریخی شهر تبریز خواهد داشت. چرا که فضاهای بینابین در کلیه مقیاسها از خرد تا کلان با یکدیگر مرتبط می باشند. این موضوع بدین معنی است که از بین رفتن و یا نادیده گرفتن این فضاها در مقیاس خرد موجبات            نا به هنجاری‏های سازماندهی را در مقیاس کلان فراهم آورده است. این امر از طریق تأثیر در اصول حاکم بر سازماندهی فضایی  بر پیکرۀ مجموعه‏های معماری و شهریِ شهر تبریز اعمال می شود و در نهایت با توجه به حرکت چرخشی، تغییرات در مقیاس کلان پیامدهای شدیدی را در مقیاس خرد دربر خواهد داشت.

منابع

1. Nooraddin, Hoshiar (1996), Al Fina' A study of " in-between" spaces along streets as an urban concept in Islamic cities of the middle east with a case study in Cairo, Department of Town and Regional planning, Faculty of Architecture, Trondheim – Norway.
2. رضایی، رضا ( 1377)، معماری در  فضای بینابین، مجله معمار، شماره 2، پاییز 1377.
3. بلیلان، لیدا (1387)، تأثیر فضای بینابین بر پیوستگی فضائی عناصر معماری و شهری در ایران، پایان نامۀ دکتری معماری، دانشگاه آزاد علوم و تحقیقات، واحد تهران، استاد راهنما؛ دکتر ایرج اعتصام، استاد مشاور؛ دکتر سید غلامرضا اسلامی.
   1. The Metapolis dictionary of advanced architecture (City, technology and society in the information age), (2003), Printed and assembled in European Union, Barcelona.
   2. گروتر، یورگ کورت (1383)، زیبایی شناسی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد؛ عبدالرضا همایون، تهران؛ دانشگاه شهید بهشتی، چاپ دوم.
      1. Hillier, Bill and Hanson, Julienne (1984), The Social Logic of Space, Cambridge: Cambridge University Press.
      2. سید صدر، ابوالقاسم( 1377)، فلسفه فضاهای معماری، تألیف و ترجمه ابوالقاسم صدر، تهران، بیابانی.
         1. Rapaport, Amos (1977), Human Aspects of Urban Form, New York: Pergamon.
         2. لنگ، جان (1386)، آفرینش نظریۀ معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمۀ دکتر علیرضا عینی فر، تهران، دانشگاه تهران؛ مؤسسه انتشارات و چاپ، چاپ اول 1381.
            1. Altman, Irwin (1975), Environment and Social Behavior, Monterey, Ca: Brooks/Cole.
            2. Pastalan, Leon (1970) Privacy as an Expression of  Human Territoriality, in Leon A. Pastalan and Daniel H. Carson, eds, Spatial Behavior of Older People,
            3. همایی، جلال الدین (1369)، مقالات ادبی، تهران؛ انتشارات هما.
            4. مجتبوی، سید جلال الدین (1375)، مراتب و درجات وجود، مؤلف؛ محمد نقیب عطاس، مترجم؛ جلال الدین مجتبوی، تهران؛ انتشارات مطالعات اسلامی.
            5. نصر، سید حسین (1365)، صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، گردآورنده م.م.شریف، تاریخ فلسفه اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
            6. مکارم شیرازی، ناصر (1386)، تفسیر نمونه، تهیه و تنظیم؛ احمد علی بابائی و علی رضا داورزنیزیر نظر آیت ا... مکارم شیرازی، تهران؛ دارالکتاب الاسلامیه، ج 14 و 20.
            7. اردلان، نادر و بختیار، لاله (1380)، حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان، نشر خاک.
            8. توسلی، محمود؛ بنیادی، ناصر (1369)، طراحی فضای شهری2- فضای شهری و جایگاه آن در زندگی و سیمای شهری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی.
            9. بلیلان، لیدا (1386)، بررسی عوامل تأثیر گذار در سازماندهی فضائی عناصر معماری و شهری تبریز با تأکید بر نقشه دارالسلطنه قراجه داغی 1297 ه.ق، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز.
            10. حکمتی، شیوا (1381)، تحقق معنا، کیفیت فضایی رابطه شکل/ زمینه در معماری، به راهنمایی دکتر علی غفاری و مشاوره دکتر مهدی حجت، پایان نامه دکتری معماری، دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای زیبا.
                1. Venturi, Robert (1966), Complexity and Contradiction in Architecture, New York: Museum of Modern Art.
                2. Simmel, George (1994), Bridg and door, In leach, Neil. ed. Rethinking Architecture, London: Routledge, 1997.
                3. تی. هال، ادوارد (1385)، بعد پنهان، ترجمه منوچهر طبیبیان، تهران؛ دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، 1376.
                4. نوربرگ شولتز، کریستیان (1353)، هستی، فضا و معماری، ترجمۀ محمد حسن حافظی، انتشارات و کتابفروشی تهران.