شناسایی گونه‎های ستاره‎های دریایی و مارسانان در سواحل خلیج چابهار

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دورههفدهم، شماره سه، پاییز 94

شناسایی گونه‎های ستاره‎های دریاییو مارسانان در سواحل خلیج چابهار

متین خالقی[1]^*

matinkhaleghi@yahoo.com

علیرضا صفاهیه[2]

احمد‎‎ سواری[3]

 بابک دوست شناس[4]

فریدون عوفی[5]

چکیده

زمینه و هدف: این تحقیق با هدف شناسایی و معرفی گونه‎های غالب ستاره‎های دریایی و مارسانان در سواحل خلیج چابهار طی یک دوره زمانی از آبان ماه سال1387 تا شهریورماه سال1388 انجام گرفت.

روش بررسی: منطقه مورد مطالعه دارای 60 کیلومتر خط ساحلی است که در منتهی الیه جنوب شرقی ایران و سواحل دریای عمان- استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. نمونه‎برداری هر دو ماه یک بار به هنگام جزر کامل از 5 ایستگاه انتخابی به صورت تصادفی و به وسیله پرتاب کوادرات m1m×1 صورت گرفت. سپس نمونه‎های جمع آوری شده به وسیله عوامل شناسایی معتبر بررسی شدند.

یافته ها: نتایج حاصل از این بررسی، شناسایی 7‎گونه Aquilonastra burtonii، Astropecten phragmorus، Astropecten hemprichi، Macrophiothrix elongate، Macrophiothrix cheneyiاستکه متعلق به 2‎ردهAsteroidea  و Ophiuroidea، 3‎راسته Spinulosa، Paxillosida، Ophiurida و 3‎خانواده Asterinidae،Astropectinidae،  Ophiotrichidaeمی باشند.

بحث و نتیجه گیری: گونه Aquilonastra burtoniiدر همه ایستگاه ها به جز ایستگاه‎5 حضور داشت. گونه Astropecten phragmorusدر ایستگاه‎های 4 و 5 و گونه  Astropecten hemprichiدر ایستگاه‎های 2 و 4 یافت شد. گونه‎های  Macrophiothrix cheneyiو Macrophiothrix elongataدر ایستگاه‎های 2، 3 و 4 مشاهده شد.

واژه‎های کلیدی: ستاره‎های دریایی، مارسانان، شناسایی، خلیج چابهار.

مقدمه

سواحل چابهار دارای اکوسیستم‎های حساسی از قبیل جنگل‎های حرا و سنگفرش‎های مرجانی می باشد. در حال حاضر فعالیت‎های صنعتی چندانی در چابهار صورت نمی گیرد ولی طرح‎هایی مانند توسعه تأسیسات و زیرساخت‎های بندری و ساخت پالایشگاه فرآورده‎های نفتی برای این منطقه پیش بینی شده که در آینده نزدیک به تحقق خواهد پیوست. سواحل بندر چابهار دارای انواع تیپ‎های مختلف سواحل از قبیل ماسه ای، گلی و صخره‎ای می باشد. این تنوع ژئومورفولوژیک شرایط مساعدی را برای زیستگاه جانوران متعدد فراهم کرده و این تنوع زیستی خود نقاط حساس زیست محیطی را در طول خطوط ساحلی به وجود آورده است(1). خوشبختانه اکوسیستم‎های دریایی منطقه هنوز تحت تأثیر عوامل انسانی مانند آلودگی و تخریب قرار نگرفته‎اند، بنابراین انتظار می‎رود اکوسیستم‎های دریایی به صورت بکر و دست نخورده، موجود باشند(2). اما با توجه به برنامه‎های توسعه منطقه‎ای احتمال تحت تأثیر قرار گرفتن آن‎ها دور از انتظار نیست، زیرا تردد کشتی‎های تجاری مختلف یا فعالیت‎های صنایع نفتی سبب فشارهای متعدد زیست محیطی خواهد شد.

خارپوستان (Echinodermata) در همه قسمت‎های اقیانوس در یک گستره وسیعی از زیستگاه‎ها یافت می شوند و 5‎رده لاله‎وشان (Crinoidea)، ستاره‎آساها (Asteroidea)، مارسانان (Ophiuroidea)، خارداران (Echinoidea) و خیاران دریایی (Holothuroidea) را شامل می‎شوند. موجوداتی کفزی بوده و دارای یک اسکلت داخلی کربنات کلسیمی هستند که در بعضی موارد، در طول چرخه زندگی خود تقارن شعاعی دارند(3). این موجودات از اهمیت اقتصادی، اکولوژیکی و غذایی متنوعی برخوردار هستند(4). افزایش روزافزون جمعیت و لزوم بهره‎برداری از منابع پروتیینی دریا در پاسخ به نیازهای جمعیت، ضرورت استفاده از خارپوستان را بیشتر نمایان می سازد. از طرف دیگر، به علت اطلاعات اندکی که درباره فون خارپوستان آب‎های ایران در دست است، مطالعه در این خصوص اجتناب ناپذیر می باشد. خارپوستان دارای چندین نقش اساسی و عمده در جوامع آبزی می‎باشند که از آن جمله می توان به اهمیت تغذیه‎ای آن‎ها برای گونه‎های مختلف آبزیان، جابه‎جایی و چرخش مواد غذایی در اکوسیستم‎های آبی و نقش عمده آن‎ها در ساختار زنجیره غذایی یک اکوسیستم اشاره کرد. اسکلت خشک و پودر شده خارپوستان به دلیل غنی بودن از کلسیم و نیتروژن به عنوان کود و غذای ماکیان به‎کار می‎رود (5). ستاره‎های دریایی در کنترل جمعیت نرم‎تنان، به‎واسطه  مصرف آن‎ها نقش دارند.

گونه‎های با ارزشی از خارپوستان در دریای عمان حضور دارند، اما تا به حال مطالعه‎ای مستقل و جامع برای شناسایی این گونه‎ها به خصوص در مناطق ساحلی دریای عمان صورت نگرفته است. لذا انجام این قبیل تحقیقات می‎تواند اطلاعات جامعی در خصوص تنوع گونه‎ای و پراکنش این گروه از آبزیان در محدوده آب‎ها و سواحل ایرانی در اختیار قرار دهد. از طرفی، هر گونه بهره‎برداری و مدیریت برداشت از ذخایر، مستلزم شناخت و آگاهی از گونه‎های موجود، فراوانی و پراکنش این گروه از آبزیان می باشد که بدیهی است انجام این تحقیق می‎تواند نتایج کاربردی را به‎دنبال داشته باشد.

روش بررسی

ایستگاه‎های نمونه‎برداری با توجه به امکان دسترسی به سواحل، تفاوت‎های ژئومورفولوژیکی سواحل و تنوع زیستگاهی جهت نمونه‎برداری ‎انتخاب شدند که شامل بندر چابهار-‎‎‎دریا بزرگ(ایستگاه 1) با پوشش سنگی-صخره‎ا‎ی همراه با جلبک‎های متراکم و ناحیه شنی-ماسه‎ای پراکنده، بندر چابهار- پشت دانشگاه (ایستگاه2) با پوشش گلی همراه با قطعات سنگی پراکنده، بندر چابهار-کلبه غواصی(ایستگاه 3) با پوشش صخره‎ای-مرجانی، بندر تیس(ایستگاه 4) با بستر ماسه‎ای-قلوه سنگی و بندر کنارک(ایستگاه 5 ) با پوشش شنی-ماسه‎ای یکنواخت بودند(جدول1).

نمونه‎برداری در ایستگاه‎های ذکر شده، هر دو ماه یک بار توسط پرتاب تصادفی کوادرات 1×1 مترمربع در 2 ترانسکت عمود بر دریا، با عرض 30 متر و طول متناسب با میزان جزر و مد با فاصله تقریبی 100 متر از هم انجام گرفت و روی هر ترانسکت هم 2 بخش(میانی، پایین جزرومدی) مشخص شد و در هر بخش هم 10 تکرار صورت گرفت(6)(شکل1).

شکل 1- نقشه خلیج چابهار و موقعیت ایستگاه‎های نمونه‎برداری

جدول 1- مشخصات مناطق مورد بررسی جهت انتخاب ایستگاه‎های نمونه‎برداری

کلیه نمونه‎های خارپوست هر کوادرات شمارش و جمع‎آوری شدند. در صورت نیاز از بیلچه یا قلم و چکش جهت بیرون آوردن نمونه‎ها استفاده گردید. سپس نمونه‎های جمع‎آوری شده به ظروف پلاستیکی منتقل و سپس برچسب حاوی اطلاعات بر روی آن زده شد و جهت تثبیت در فرمالین 10 درصد قرار گرفتند و پس از انتقال به آزمایشگاه با استفاده از لوپ بررسی و شناسایی شدند. بررسی نمونه ها با استفاده از عوامل شناسایی منطقه‎ای(7 و 8) و بررسی‎های اینترنتی(9، 10، 11، 12، 13 و 14) صورت پذیرفت.

عکس نمونه‎ها جهت تأیید شناسایی برای کارشناسان چند موزه تاریخ طبیعی معتبر از جمله دکترGordon Hendler (موزه تاریخ طبیعی لس آنجلس)، دکتر  Christopher Mah (موزه تاریخ طبیعی واشنگتن دی سی)، دکترAndrew Price (استاد دانشگاه کمبریج انگلستان) و دکتر Frank Rowe (موزه تاریخ طبیعی استرالیا) ارسال شدند. آن‎ها برای شناسایی دقیق تر گونه‎ها نهایت همکاری را انجام دادند و در پایان صحت شناسایی‎های صورت گرفته را تأیید کردند.

 یافته ها

در این مطالعه 775 نمونه خارپوست(ستاره‌دریایی و مارسان) بررسی شد که نتایج حاصل از این بررسی به صورت زیر است: بر اساس نتایج مربوط به بررسی نمونه‎ها، 5گونه خارپوست متعلق به‎2رده، ‎3راسته و 3‎خانواده شناسایی شدند (جدول2). رده‎های مورد مطالعه شامل رده‎های ستاره‎های دریایی (Asteroidea) و مارسانان (Ophiuroidea) می‎باشند.

جدول 2-  سیستماتیک گونه‎های شناسایی شده در سواحل خلیج چابهار (1388-1387)

1.  رده ستاره‎های دریایی(Class Asteroidea)

از این رده نمونه‎های مربوط به دو خانواده، دو جنس و سه گونه شناسایی شد که در همه ایستگاه‎ها  و ماه‎ها حضور داشتند. دو خانواده شناسایی شده شامل Asterinidae و Astropectinidae می‎باشند که شناسایی آن‎ها با تأیید دکتر Rowe از موزه تاریخ طبیعی استرالیا و دکترMah  از موزه تاریخ طبیعی واشنگتن دی سی انجام شد.

1-1. گونه ستاره‎دریاییAquilonastra burtonii (Gray, 1840)

گونه‎ای کوچک، ستاره‎ای شکل و دارای صفحه مرکزی نسبتاً بزرگ است و معمولاً پنج بازوی کوتاه دارد که نوک تیز تا کند دارند و قسمت زیر آن‎ها مسطح است. اغلب به رنگ‎های کرم، خال‎دار و خاکی- قهوه‎ای خال‎دار هستند و پهنای آن‎ها دو برابر طول شان است. رنگ نمونه‎های زنده خاکی، قهوه‎ای خال‎دار، سبز و گاهی بنفش است که پس از تثبیت در الکل به رنگ نارنجی کم‎رنگ در می‎آیند(شکل2). این گونه در همه ایستگاه‎ها  به جزء ایستگاه5 و در تمامی ماه‎ها مشاهده شد.

شکل 2-گونه ستاره‎دریاییAquilonastra burtonii

1-2. گونه ستاره‎دریاییAstropecten hemprichi (Muller and Troschel, 1842)

گونه‎ای ستبر با دیسکی با اندازه متوسط و بازوهای مثلثی نسبتاً بلند که در مقطع عرضی مربع شکل بوده و نوک تیز نیستند. ظاهر کلی بدن نرم و رنگ نمونه‎ها در الکل قهوه‎ای مایل به صورتی است. صفحات سوپرومارژینال بسیار خوب توسعه یافته‎اند و مرزی مشخص با ناحیه پاکسیلا تشکیل می‎دهند و تا لبه بالایی بازو امتداد می‎یابند. صفحات اینفرومارژینال با یک خار بزرگ در لبه بالایی و تعدادی خار کوچک تر کمکی در زیر آن است (شکل3). این گونه تنها در ایستگاه4‌‎ ولی در همه ماه‎ها دیده شد.        

  1-3. گونه ستاره‎دریاییAstropecten  phragmorus (Fisher, 1913)

گونه‎ای با اندازه متوسط, بازوهای مثلثی نسبتاً بلند که تقریباً نوک تیز و در مقطع عرضی چهار گوشند. دیسک در سطح مقابل دهانی اندکی برآمده است. ظاهر کلی بدن نرم و رنگ نمونه‎های زنده قهوه‎ای مایل به نارنجی با علامت‎های سیاه متقارن بر روی بازوهاست که پس از تثبیت در الکل به رنگ قهوه‎ای مایل به صورتی در می‎آید. یک خار در نزدیکی لبه بالایی هر صفحه سوپرومارژینال وجود دارد. صفحات اینفرومارژینال خارچه‎های متعدد دارد که یک خار بزرگ در انتهای بالایی و معمولاً دو یا سه خار کوچک تر در زیر آن دارند (شکل4). این گونه در ایستگاه‎های  2، 4 و 5 و در تمامی ماه‎ها یافت شد. 

2. رده مارسانان(Class Ophiuroidea)

از این رده دو گونه متعلق به یک جنس شناسایی شدند که در ایستگاه‎های  2، 3 و 4 و در تمامی ماه‎ها حضور داشتند. تأیید شناسایی‎های انجام شده توسط دکتر‎‎ Gordon Hendlerاز موزه تاریخ طبیعی لس آنجلس صورت پذیرفت.

2-1. ستاره‎شکننده Macrophiothrix elongata (H.L.Clark, 1938) 

گونه ای از خانوادهOphiotrichidae  با دیسک نرم و پف کرده که شکل کلی اش پنج ضلعی است و با برجستگی های چند شاخه کوتاه پوشیده شده است که روی قسمت شکمی دیسک و بین صفحات شعاعی امتداد یافته است. رنگ نمونه‎های زنده بنفش است و یک خط طولی میانی کم رنگ دارد که به وسیله دو خط تیره‎تر در قسمت پشتی حاشیه‎دار شده است و در قسمت شکمی نیز یک خط گسترده کم‎رنگ دارد. رنگ پس از تثبیت در الکل نسبتاً ثابت باقی می‎ماند(شکل 5). این گونه در ایستگاه‎های  2، 3 و 4 و در تمامی ماه‎ها مشاهده شد.

2-2. ستاره‎شکننده cheneyi (Lyman, 1862)Macrophiothrix

یک گونه از خانواده Ophiotrichidae با دیسک نرم و پف  کرده که در طرح کلی پنج ضلعی-مدور است و با برجستگی‎های چند شاخه کوتاه پوشیده شده که روی بخش شکمی دیسک و بین صفحات شعاعی گسترده شده است. رنگ نمونه‏های زنده بنفش تیره است، بازوها در قسمت پشتی یک خط طولی میانی کم‎رنگ دارند که به وسیله دو خط تیره‎تر احاطه شده است و در قسمت شکمی یک خط میانی کم‎رنگ دارند. رنگ پس از تثبیت در الکل ثابت باقی می‎ماند. پاپیلای دهانی وجود ندارد. از نظر مورفولوژیکی بسیار شبیه M. elongate ولی طول بازوهای آن کوتاه‎تر می‎باشد(شکل 6). این گونه نیز در ایستگاه‎های  2، 3 و 4 و در تمامی ماه‎ها مشاهده گردید.

حضور و عدم حضور خارپوستان در ایستگاه‎های مختلف نمونه‎برداری و در ماه‎های مختلف نمونه‎برداری به صورت زیر است(جداول 3 و 4) :

جدول3- حضور گونه‎های خارپوستان در 5 ایستگاه نمونه‎برداری

حضور: +           عدم حضور: -

جدول 4-  حضور گونه‎های خارپوستان در ماه‎های مختلف نمونه‎برداری

از 962 نمونه بررسی شده در این تحقیق 677 نمونه ستاره‎دریایی و 98 نمونه مارسان بودند.

بحث و نتیجه گیری

در این بررسی سه گونه ستاره‎دریایی شامل Aquilonastra burtonii، Astropecten phragmorusو Astropecten hemprichi شناسایی شدند.

گونه Aquilonastra burtonii، همان گونه Asterina burtoniiاست که توسط ‎O’Loughlinو‎Rowe‎ در سال2004 (15) به این نام تغییر یافته است و در این تحقیق تنها گونه ستاره‎دریایی بود که در سواحل  صخره‎ای مشاهده شد و در همه ایستگاه‎ها به جز ایستگاه 5 (ماسه‎ای) حضور داشت. وجود این گونه در بندر بستانه(16)، بندر لنگه(17) و آب‎های اطراف جزایر خارک، خارکو و نایبند(18) نیز گزارش شده است. هم‎چنین در دریای سرخ، اقیانوس هند غربی به سوی شرق تا مالدیو، دریای عرب و کانال سوئز پراکنده است(19). گونه burtoniiAquilonastra برای اولین بار در سال 2004 به عنوان گونه جدید از ستاره‎های دریایی از دریای چین جنوبی (SCS) گزارش شده است(20) و در سال 2001 نیز در آب‎های سواحل کراچی در پاکستان به عنوان گونه‎های انگل مرجآن‎های Gorgonian معرفی شده است(21).

گونه Astropecten phragmorusدر سواحل ماسه‎ای ایستگاه 5 و ماسه‎ای-قلوه سنگی ایستگاه 4 مشاهده شد. وجود این گونه در سواحل جزیره قشم نیز گزارش شده است(22). هم‎چنینPrice  در هر دو گزارش خود در سال‎های1983و1986، زیستگاه این گونه را منطقه زیر جزرومدی گلی، ماسه‎ای، صخره‎ای، سواحل شنی و پهنه جزرومدی صخره‎ای ذکر کرده است(7 و 8). 

گونه  Astropecten hemprichiدر ساحل ماسه‎ای-سنگی ایستگاه‎های 2 و 4 و در تمامی ماه‎ها یافت شد. تنها Price در سال1983این گونه را در آب‎های عربستانی خلیج فارس گزارش کرده است(7). وی در گزارش خود زیستگاه این گونه را ماسه زیر جزرومدی ذکر کرده و این در حالی است که در این بررسی نمونه های مربوط به این گونه در ناحیه میانی ساحل تیس هم دیده شده است. در سواحل جزرومدی قشم نیز این گونه مشاهده شده است(22).

از رده مارسانان دو گونه Macrophiothrix elongataو Macrophiothrix cheneyi شناسایی شد. Tahera در سال2001 سه گونه متعلق به خانواده Ophiotrichidae را از آب های سواحل کراچی در پاکستان به عنوان گونه‎های انگل مرجآن‎های Gorgonian گزارش کرده است(21). از طرف دیگر، PriceوRowe در گزارش خود از اقیانوس هند، 44 گونه مارسان را معرفی کردند که از این میان 2 گونه مارسان (Ophiothrix savignyiوMacrophiothrix elongata) در آب های عمان ودر عمق 5/0 تا 3 متری بسترهای مرجانی و نواحی ماسه‎ای، مرجانی-صخره‎ای زیر جزرومدی مشاهده شده‎اند(23). گونه M. elongataدر سواحل ماسه‎ای-سنگی ایستگاه‎های 2 و 4 و صخره‎ای ایستگاه 3 مشاهده شد. این گونه توسط محققان داخلی گزارش نشده است.

گونه  M. cheneyiنیز مانند M. elongataدر سواحل ماسه‎ای–سنگی ایستگاه‎های 2 و 4 و صخره‎ای ایستگاه 3 مشاهده شد. گونه‎های مورد‎نظر به عنوان گونه‎های مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری در محدوده دریاهای حاشیه‎ای و وابسته به ناحیه هند-آرام از سایر مناطق نظیر خلیج تاروت، بحرین،کویت، چیتراپور، پاکستان، ابوظبی و . . . گزارش شده‎اند که مشخص می‎گردد دارای گسترش وسیعی بوده و به‎عنوان گونه‎های با گسترش جهانی شناخته شده‎اند.

منابع

1. شریفی. آ، 1383، طبقه بندی سواحل خلیج فارس و دریای عمان بر مبنای شاخص های حساسیت  زیست محیطی(ESI)، کارگاه آموزش ژئومورفولوژی سواحل حوضه‎های دریایی ایران، انتشارات مرکز ملی اقیانوس‎شناسی.
2.  خالقی. م، 1388، تراکم و پراکنش خارپوستان در مناطق بین جزرومدی خلیج چابهار، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، 103 صفحه.
3. Humann P., and Deloach N., 2002. Reef Creature Identification. Florida, Caribbean, Bahamas. New World Publications Inc, Jacksonville, Florida. pp. 350-399.
4. Grzimek, B., 2004. Grzimek’s Animal Life Encyclopedia. Volume1: Lower Metazoans and Lesser Deuterostomes. 2^nd edition. THOMSON-GALE. Xvii+514p.
5. Kotpal R. L., 2003. Zoology phylum 8, Echinodermata. 5^th edition, Rastogi publications. 219 p.
6. PERSGA, 2004. Standard survey methods for key habitats and key species in the Red Sea and Gulf of Aden. PERSGA Technical series No. 10. 310 p.
7. Price, A. G., 1983. Fauna of Saudi Arabia, Echinoderms of Saudi Arabia, Echinoderms of the Persian Gulf coast of Saudi Arabia. Pp: 29-109.
8. Price, A. G., 1986. A field guide to the seashores of Kuwait and the Persian Gulf, Phylum Echinodermata.  Blandfo press.Pp: 136-143.
9. Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, 2008. Checklist for  ECHINODERMATA, URL:<http://www.environment.gov.au/biodiversity/abrs/onlineresources/

fauna/afd/taxa/ECHINODERMATA/checklist>, Retrieved on Sep. 2008

1. Invertebrate Anatomy Online, 2008. Sclerodactyla briareus,

URL:<http://webs.lander.edu/rsfox/invertebrates/sclerodactyla.html>, Retrived on Dec.2008

1. Ophiuroids, URL:< http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-Bio02Tuat03-t1-bodyd7.html>, Retrieved on Aug. 2008
2. University of Michigan Geological Science, 2008. CORAL REEF MINI-COURSE, The Echinoderms,URL:<http://www.geo.lsa.umich.edu/~kacey/ugrad/coral3.html>, Retrieved on Dec.2008
3. Wikipedia, 2008. Persian Gulf, URL:<http://en.wikipedia.org/wiki.Persian_Gulf>, Retrieved on Dec. 2008
4. Wikispecies, 2008. Echinodermata, URL:<http://species.wikimedia.org/wiki/Echinodermata>,Retrieved on Dec. 2008
5. O'Loughlin, P.M. and Rowe, F.W.E., 2004. A systematic revision of the asterinid genus Aquilonastra O'Loughlin, 2004 (Echinodermata: Asteroidea).  Memoirs of Museum Victoria. 63(2): 257-287.
6. عزیز زاده. ع، 1376، اکولوژی سواحل جزرومدی بندر بستانه با تاکید بر نرمتنان و خارتنان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، 141 صفحه.
7. کریم زاده. م، 1385، شناسایی و پراکنش خارپوستان منطقه بین جزرومدی سواحل بندر لنگه. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، 55 صفحه.
8. بدری. س، 1386، مطالعه تنوع گونه‎ای و پراکنش شاخه خاپوستان در مناطق مرجانی نایبند، خارک و خارکو، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، 80 صفحه.
9. Barratt, L., Ormand, R.E.G., Campbell, A., Hiscock, S., Hogarth, P. and Taylor, J., 1990. Ecological study of rocky shores on the south coast of Oman. First ed. ROPME.Kuwait.
10. Purwati, P. and Lane, D.J.W., 2004. Aseroidea of the Anambas Expedition 2002. THE RAFFLES BULLETIN OF ZOOLOGY 2004 SUPPLEMENT. 11: 89-102.
11. Tahera, Q., 2001. Echinoderms Epizoic on Gorgonian Corals form karachi Coast. Pakistan Journal of Biological Scienses 4 (9): 1177-1179.
12. ایزدی. س، 1387، شناسایی و بررسی تغییرات زمانی تنوع گونه‎ای خارپوستان در مناطق بین جزرومدی سواحل جنوبی جزیره قشم، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، 102 صفحه .
13. Price, A.R.G. and Rowe, F.W.E., 1996. Indian Ocean echinoderms collected during The Sindbad Voyage (1980-81): 3. Ophiuroidea and Echinoidea. Bulletin natural history of museum London (zoology). 62 (2): 71-82.