خواص تغذیه‌ای خاک و برگ درختان کاج تهران آبیاری شده با فاضلاب شهری

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره شانزدهم،  شماره ویژه 93

خواص تغذیه­ای خاک و برگ درختان کاج تهران آبیاری شده با فاضلاب شهری

آزاده صالحی[1]

مسعود طبری کوچکسرایی*[2]

mtabari@modares.ac.ir

چکیده

محدودیت منابع آبی و ضرورت استفاده بهینه از این منابع، اهمیت کاربرد فاضلاب های شهری را در مواردی که به کیفیت پایین ­تری از آب آشامیدنی نیاز است (آبیاری پارک­ها و فضای سبز)، مشخص می سازد. فاضلاب غیر از تامین آب به عنوان یک منبع سرشار از عناصر              تغذیه­ای مورد نیاز گیاه نیز مطرح می باشد. در تحقیق حاضر، تاثیر کاربرد طولانی مدت آبیاری با فاضلاب شهری روی غلظت عناصر غذایی ماکرو و میکرو (N، P، K، Ca، Mg، Na، Fe، Mn، Zn و Cu) خاک و برگ درختان کاج تهران (Pinus eldarica Medw..) در اراضی جنگل کاری جنوب تهران بررسی شد.

بدین منظور، چهار پلات 30×30 متر در یک طرح تصادفی- سیستماتیک در دو توده 15 ساله دست کاشت کاج تهران 1) آبیاری شده با فاضلاب شهری و 2) آبیاری شده با آب چاه پیاده و نمونه های برگ و خاک جمع آوری گردید. نمونه های آب (فاضلاب شهری و آب چاه) نیز در طول 6 ماه (از ابتدای تیر تا پایان آذرماه) با 3 تکرار در هر ماه برداشت شد. 

نتایج نشان داد که غلظت عناصر غذایی نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، کلسیم (Ca)، منیزیم (Mg)، سدیم (Na)، آهن (Fe)، منگنز (Mn)، روی (Zn) و مس (Cu) در فاضلاب شهری و برگ درختان تحت تیمار با فاضلاب شهری به طور معنی داری بیشتر از غلظت آن ها در عرصه آبیاری شده با آب چاه است. کاربرد فاضلاب شهری افزایش 5/1 واحدی عناصر غذایی خاک را به همراه داشت که در هر دو تیمار آبیاری غلظت این عناصر در لایه سطحی خاک (عمق 15-0 سانتی متری) بیش‌تر از لایه های زیرین بود. آبیاری با فاضلاب شهری موجب سمیت عناصر غذایی خاک و برگ نشد. بررسی ارتباط بین عناصر غذایی خاک و برگ درختان همبستگی خطی مثبت و معنی داری را نشان داد.

نتایج حاصل از این تحقیق می تواند ایده بهره­برداری از فاضلاب شهری را به عنوان یک منبع آبی و کودی مورد نیاز جنگل­کاری­ها و فضای سبز بیش از پیش تقویت کند.

واژه های کلیدی: آبیاری، فاضلاب شهری، عناصر غذایی، کاج تهران، خاک

مقدمه

استفاده از آب­هایی با کیفیت پایین در شرایط مناسب و مدیریت آگاه، قابل برنامه­ریزی و بهره­برداری اقتصادی است (1). با توجه به توسعه اقتصادی جوامع به سمت شهرنشینی و صنعتی شدن و به دنبال آن تولید حجم انبوهی از فاضلاب­ها (2)، استفاده مجدد از فاضلاب­های تولیدی در امر آبیاری          می ­تواند یک استراتژی مهم برای کاهش فشار روی منابع آب شیرین، توسعه فضای سبز و هم چنین دفع سالم زیست محیطی و اقتصادی فاضلاب باشد (3). انواع مختلف فاضلاب­ها شامل فاضلاب تصفیه شده و تصفیه نشده، فاضلاب­های خانگی و صنعتی می­توانند به عنوان آب مورد نیاز پارک­های شهری و جنگلی حاشیه شهرها و مجتمع­های صنعتی در جهت توسعه فضای سبز به­کار ­روند (4، 5).

فاضلاب­­های شهری غیر از تامین آب آبیاری، به دلیل دارا بودن مواد آلی و مقادیر قابل توجهی از عناصر غذایی ماکرو و میکرو مورد نیاز گیاه، به عنوان یک منبع کودی نیز به حساب می­آیند (6، 7). در نتیجه با کاربرد فاضلاب شهری به عنوان آب آبیاری انتظار می­رود کیفیت عناصر غذایی خاک نیز بهبود یابد (8، 9). از طرفی، با کاربرد فاضلاب در عرصه­های درخت‌کاری و فضای سبز، نه تنها فرصت­هایی برای تولید بیوماس تجاری و تثبیت و ذخیره عناصر غذایی در سیستم گیاه ایجاد می­شود (10)، بلکه جذب فلزات سنگین مضر از خاک توسط یک سیستم ریشه­ای توسعه یافته حاصل از جنگل­کاری (11) نیز فراهم می‌شود و  در نتیجه تخریب اکولوژیکی به وسیله آلاینده­های خاک به تاخیر می­افتد (12).

فاضلاب­های شهری علاوه بر دارا بودن مواد آلی و عناصر غذایی گیاهی، گاهی مواد سمی همانند برخی فلزات سنگین را نیز شامل می­شوند (13) که حضور آن ها می­تواند به عنوان یک منبع آلودگی برای خاک (14) و گیاه (15) باشد. بنابراین در صورت کاربرد فاضلاب به عنوان آب آبیاری، تاثیرات متعاقب آن روی خاک و گیاه باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد (16).

در مطالعات متعددی از کشورهای مختلف، تاثیر آبیاری با فاضلاب شهری بر خواص تغذیه ­ای خاک و گیاه بررسی شده است که می­توان به تحقیقات انجام شده توسط Toze (3)، Sharma و Ashwath (10)، Ramirez-Fuentes و همکاران (6)، Meli و همکاران (7)، Stewart و همکاران (8)، Singh و Bhati (11) اشاره کرد که نتایج به دست آمده همگی بر افزایش غلظت عناصر غذایی خاک و در نتیجه ازدیاد              حاصل خیزی آن همراه با آبیاری فاضلاب تاکید دارند. با توجه به این­ که مطالعات کمی از ایران در رابطه با تاثیر آبیاری با فاضلاب شهری روی وضعیت عناصر تغذیه­ای خاک و درختان (به عنوان منبعی کودی) وجود دارد، تحقیق حاضر به منظور ارزیابی تاثیر 15 سال آبیاری با فاضلاب شهری روی خواص تغذیه‌ای خاک و برگ درختان کاج تهران (Pinus eldarica Medw.) در اراضی جنگل­کاری شده جنوب تهران انجام شد. کاج تهران درختی است که رویشگاه اصلی آن در جنوب قفقاز و جنوب شرقی تفلیس قرار دارد و از سالیان گذشته، مبادرت به کاشت نهال آن در مناطق مرکزی، شرقی، غربی و سایر مناطق مستعد کشور به­ویژه برای فضای سبز شهری شده است (17). استفاده از فاضلاب شهری در رشد کاج تهران در مناطق شهری می­تواند برای دفع اقتصادی فاضلاب، تولید چوب و ایجاد فواید زیست محیطی سودمند باشد.

مواد و روش­ها

مکان تحقیق در 5 کیلومتری جنوب شهر تهران (شهر ری) در 51 درجه و 23 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 37 دقیقه عرض شمالی و 1005 متر ارتفاع از سطح دریا واقع شده است. اطلاعات هواشناسی منطقه مورد مطالعه براساس نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی سینوپتیک (تهران- مهرآباد) به شرح جدول 1 می­باشد. با استفاده از تقسیمات اقلیمی خلیلی مبتنی بر شاخص گسترش یافته دومارتن (18)، منطقه دارای اقلیم خشک سرد است.

جدول 1- برخی اطلاعات هواشناسی مکان مورد مطالعه

تحقیق حاضر در سال 1385 در دو توده دست کاشت (15 ساله) کاج تهران (Pinus eldarica) 1) آبیاری شده با فاضلاب شهری و 2) آبیاری شده با آب چاه انجام شد. میزان آبیاری، بر اساس نیاز آبی درختان و پتانسیل تبخیر- تعرق انجام شد که به طور فصلی در پاسخ به اقلیم متفاوت بوده است. در هر توده مورد مطالعه، چهار قطعه نمونه 30×30 متر به صورت تصادفی- سیستماتیک پیاده شد. در اواخر فصل رویش (19) در هر یک از قطعات نمونه، 4 درخت به صورت تصادفی انتخاب و از قسمت نزدیک به انتهای تاج و قسمتی که در مجاورت روشنایی قرار داشت (20) نمونه­های برگ جمع­آوری گردید (در کل، از هر تیمار آبیاری 16 نمونه برگ). در انتهای نمونه­برداری، یک نمونه نماینده از هر قطعه نمونه (به وسیله مخلوط کردن 4 نمونه برگ هر قطعه نمونه) به منظور کاهش تعداد نمونه­ها برای آنالیزهای شیمیایی به دست آمد.

نمونه­های خاک از پای هر درخت انتخابی با حفر پروفیل از عمق‌های 15-0، 30-15 و 60-30 سانتی­متری برداشت شد (در کل از هر تیمار، 48 نمونه از سه عمق ذکر شده). نمونه­های خاک هم افق هر قطعه نمونه نیز جهت تقلیل تعداد نمونه­ها برای آنالیزهای شیمیایی با هم مخلوط شدند (20)؛ بنابراین، 3 نمونه نماینده از 3 عمق در هر قطعه نمونه به دست آمد.

نمونه­برداری از فاضلاب شهری و آب چاه از ابتدای تیر تا اواخر آذر به مدت 6 ماه به صورت روزانه (با انتخاب 3 روز در هر ماه) و 3 بار در روز (ایجاد یک نمونه همگن در طول روز) انجام شد. در کل، 18 نمونه از فاضلاب شهری و آب چاه به دست آمد.

نمونه­های آب موجود در بطری­های پلاستیکی به آزمایشگاه منتقل و از کاغذ صافی 42 میلی­متری عبور داده شدند و سپس در دمای 4 درجه سانتی ­گراد نگه داری شدند (21). آنگاه، غلظت عناصر غذایی ماکرو شامل NH₄-N، NO₃-N، PO₄-P، K، Ca، Mg و Na (روش ارایه شده توسط APHA، 22) و میکرو شامل Fe، Mn، Zn و Cu (روش تیزاب سلطانی Jackson، 23) نمونه­های آب در آزمایشگاه اندازه­گیری گردید. نمونه­های خاک در هوای آزاد خشک، خرد و از الک 2              میلی­ متری عبور داده شدند. غلظت کل عناصر غذایی ماکرو و  میکرو نمونه­های خاک (به جز فسفر و نیتروژن) پس از هضم اسیدی با تیزاب سلطانی (محلول 3:1، HCl: HNO₃) با استفاده از دستگاه جذب اتمی (15)، فسفر قابل جذب و ازت کل به ترتیب از روش­های Olsen (24) و کجلدال (25) و غلظت تبادلی عناصر منیزیم، کلسیم، پتاسیم و سدیم پس از عصاره­گیری با آب مقطر با استفاده از دستگاه جذب اتمی (26) اندازه­گیری شد. نمونه­های برگ نیز پس از انتقال به آزمایشگاه، با آب شیر و سپس آب مقطر شسته، در دمای 80 درجه سانتی­گراد به مدت 48 ساعت در آون خشک (11)، سپس آسیاب و برای آنالیز عناصر غذایی نگه­داری شدند. اندازه­گیری غلظت عناصر غذایی ماکرو و میکرو نمونه­های برگ (به غیر از فسفر و نیتروژن) توسط روش ارایه شده Jackson (23) با استفاده از دستگاه جذب اتمی (با شعله مدل PU9400 فیلیپس، ساخت آمریکا) انجام شد. غلظت فسفر و ازت نمونه­های برگ نیز به ترتیب با استفاده از روش­های اسپکتروفتومتری و کجلدال تعیین گردید (27). برای تجزیه و تحلیل داده­ها از نرم افزار آماری SPSS (12Ver.) استفاده شد. در ابتدا توزیع داده‌ها با استفاده از آزمون Shapiro-Wilk بررسی گردید. با توجه به نرمال بودن داده­ها، برای مقایسه غلظت عناصر غذایی ماکرو و میکرو آب (چاه و فاضلاب)، خاک و برگ دو تیمار آبیاری از آزمون تی غیر جفتی (Independent-Sample T test)، برای بررسی تغییرات عمقی عناصر غذایی در پروفیل خاک در هر یک از تیمارهای آبیاری از آزمون دانکن (Duncan) و تعیین رابطه بین عناصر غذایی خاک و برگ از رگرسیون حداقل مربعات (A Least Squares Linear Regression) استفاده شد (28).

نتایج و بحث

آب: نتایج نشان می­دهد که غلظت عناصر غذایی ماکرو

و میکرو (N، P، K، Ca، Mg، Na، Fe، Mn، Zn و Cu) فاضلاب شهری به طور معنی­داری (01/0P <) بیشتر از آب چاه است (جدول 2). به طوری­که غلظت آمونیوم 2/4، نیترات 8/6، فسفات، پتاسیم، کلسیم و منیزیم 5/2، آهن 5/8، روی 6/7، مس 14 و منگنز 8/9 برابر غلظت آن ها در آب چاه بود. غلظت عناصر غذایی نمونه­های آب در فصل پاییز کاهش و در فصل تابستان افزایش یافت که بر درجه حرارت بالا و تبخیر آب دلالت دارد (11). با وجود افزایش معنی دار غلظت عناصر غذایی فاضلاب شهری نسبت به آب چاه، تنها مقدار آمونیوم و کلسیم فاضلاب شهری و آب چاه، و منیزیم، روی و آهن فاضلاب شهری بیش از حد استاندارد WHO (29) و غلظت سایر عناصر غذایی در محدوده­های مجاز ارایه شده برای آبیاری اراضی بود. با توجه به غلظت بالای برخی عناصر در آب آبیاری، این عناصر می­توانند برای خاک و گیاه سمی و پرخطر باشند.

جدول 2- مقایسه عناصر غذایی ماکرو و میکرو فاضلاب شهری و آب چاه

غلظت عناصر برحسب میلی­گرم بر لیـتر (mg/l) است؛ حروف انگلیسی متفاوت در هر ردیف نشان دهنده تفاوت معنی‌دار آماری بین میانگین گروه­های مورد بررسی می­باشد؛  World Health Organization^*(سازمان بهداشت جهانی) (29).

خاک: در مطالعه حاضر، خاک هر دو توده مورد بررسی لومی- رسی با 5/32 درصد رس، 12/34 درصد لای و 38/33 درصد شن در عرصه آبیاری شده با فاضلاب شهری و 52/28 درصد رس، 36 درصد لای و 48/355 درصد شن در عرصه آبیاری شده با آب چاه بود. نتایج آزمون تی غیر جفتی نشان داد که 15 سال کاربرد فاضلاب شهری حدودا" 5/1 واحد افزایش در غلظت عناصر غذایی ماکرو و میکرو خاک ایجاد کرده است. با وجود این، سطح عناصر غذایی خاک از محدوده­های مجاز گزارش شده توسط سالاردینی (30) تجاوز نکرده است. این روند نشان می­دهد که کاربرد مداوم فاضلاب شهری سطح عناصر غذایی خاک را تحت تاثیر قرار می­دهد (31) که تغییرات ایجاد شده اهمیت قابل توجهی برای تحقیق در زمینه استفاده پایدار اراضی و تاثیر کاربرد مداوم فاضلاب در خواص تغذیه­ای خاک دارند (16).

افزایش غلظت عناصر غذایی خاک در تیمار آبیاری با فاضلاب می­تواند به دلیل اضافه شدن این عناصر از طریق فاضلاب شهری به‌رغم جذب آن­ها از طریق رشد درختان تحت کشت باشد (32). در واقع استفاده از فاضلاب شهری به دلیل بالا بودن غلظت عناصر غذایی آن، افزایش غلظت عناصر غذایی خاک و در نتیجه ازدیاد حاصل خیزی خاک را به همراه دارد (7، 8). نظر به کمبود عناصر غذایی خاک در نواحی خشک، عناصر غذایی فاضلاب جهت افزایش حاصلخیزی خاک سودمند بوده و می­توانند به عنوان کود برای اصلاح خاک مورد استفاده قرار گیرند (33، 34). از طرفی، تجمع زیاد عناصر غذایی در خاک می­تواند آسیب­پذیری گیاهان را نسبت به پاتوژن­ها (عوامل بیماریزا از قبیل قارچ­، ویروس، انگل، باکتری و ... ) افزایش دهد؛ در نتیجه کنترل و کاهش این عناصر نیز اهمیت دارد (3، 35).

با توجه به تغییرات ایجاد شده در میزان کربن آلی خاک (میزان ماده آلی خاک توده تحت تیمار فاضلاب از 17/1 تا 29/1 درصد نوسان داشت، در حالی که این مقدار در تیمار آبیاری با آب چاه بین 88/0 تا 14/1 درصد در تغییر بود)، مشاهده می­شود که استفاده از فاضلاب شهری به عنوان آب آبیاری حدودا" 5/1 واحد افزایش در محتوای کربن آلی خاک ایجاد کرده است. ماده آلی یکی از مهم ترین شاخص­های کیفیت خاک است که نقش مهمی در چرخه عناصر غذایی خاک ایفا می­کند (13) و افزایش آن در خاک  می­تواند به علت کاربرد فاضلاب شهری باشد (6، 33). 

مطابق با نتایج تحقیقات Yadav و همکاران (21) و Bansal و همکاران (36)، نتایج ما نیز کاهش غلظت عناصر غذایی خاک را با افزایش عمق در هر تیمار آبیاری نشان داد،         ­به ­طوری­که بیشترین غلظت عناصر غذایی در عمق 15-0 سانتی متری خاک مشاهده شد. از آن جایی که لایه سطحی، غلظت بیشتری از عناصر غذایی را در مقایسه با لایه­های زیرین دارا می­باشد (جدول 4)، این امر می­تواند به دلیل کاربرد سطحی فاضلاب شهری (32)، تبخیر زیاد رطوبت از سطح خاک، وجود بافت لومی رسی (بافت نیمه سنگین) و در نتیجه کاهش نفوذپذیری عناصر به لایه­های زیرین خاک باشد. با وجود این، روند معکوسی توسط Singh و Bhati (11) در مورد عناصر غذایی میکرو گزارش شده است که می­تواند به علت طبیعت شنی و پایین بودن میزان کربن آلی خاک باشد.

[b1] 

برگ: غلظت عناصر غذایی ماکرو برگ درختان کاج تهران در تیمار فاضلاب شهری بدون رسیدن به مقادیر بحرانی به طور معنی­داری بیشتر از تیمار آب چاه بود (جدول 5). تغییرات ایجاد شده در غلظت عناصر غذایی ماکرو برگ می­تواند به دلیل کاربرد فاضلاب شهری به عنوان آب آبیاری باشد (11). در واقع، بالا بودن غلظت عناصر غذایی در فاضلاب نسبت به آب چاه سبب افزایش غلظت این عناصر در خاک و در نهایت افزایش غلظت عناصر غذایی در اندام‌های گیاهی می­شود (37، 38و 39). نتایج تحقیقات Singh و Bhati (11) و Guo و Sims (40) به ترتیب روی برگ گونه­های Dalbergia sissoo وEucalyptus globules نیز منطبق با نتایج ما در این زمینه می­باشد. با وجود این، Guo و همکاران (41) عدم اختلاف غلظت عناصر منیزیم و کلسیم برگ درختان اکالیپتوس آبیاری شده با فاضلاب شهری را در مقایسه با عرصه کنترل گزارش کردند. در واقع کمیت جذب عناصر غذایی توسط گیاه، به غلظت عناصر غذایی موجود در فاضلاب، ویژگی­های خاک و نوع گونه گیاهی وابسته است (27).

بررسی عناصر غذایی میکرو (Fe، Mn، Zn و Cu) برگ نیز افزایش 5/1 واحدی غلظت این عناصر را در برگ درختان آبیاری شده با فاضلاب شهری نسبت به تیمار آب چاه نشان داد. به طور مشابه، Madejo´n و همکاران (12) و Singh و Bhati (11) نیز افزایش غلظت عناصر غذایی میکرو در گیاهان آبیاری شده با فاضلاب شهری را گزارش کردند. به­طور­ کلی، میزان بسیار کم عناصر غذایی میکرو (آهن، روی، مس، منگنز و ...) برای رشد گیاهان ضروری است، اما در صورت افزایش جذب و تجمع آن­ها در خاک و گیاه، ممکن است اختلالاتی در تغذیه گیاه به­وجود آید (3، 42). در تحقیق ما، با وجود افزایش غلظت عناصر غذایی میکرو در برگ درختان آبیاری شده با فاضلاب شهری، سطح آنها با توجه به مقادیر متوسط ذکر شده توسط سالاردینی (30)، در گیاه به مرز زیان­آور نرسید.

جدول5- مقایسه غلظت عناصرغذایی برگ درختان کاج تهران تحت تیمار فاضلاب شهری و آب چاه (میانگین ± انحراف معیار)

حروف انگلیسی متفاوت در هر ردیف نشان دهنده تفاوت معنی‌دار آماری بین میانگین گروه های مورد بررسی است. ¹سالاردینی (30) ^**تفاوت معنی دار در سطح احتمال 01/0،^* تفاوت معنی دار در سطح احتمال 05/0.

ارتباط عناصر غذایی برگ و خاک: همبستگی­های مثبت و معنی­دار بین غلظت عناصر غذایی ماکرو و میکرو خاک و برگ درختان کاج تهران (نمودار 1و2)، حاکی از آن است که غلظت عناصر در اندام­های گیاه تابع غلظت آن ها در خاک و میزان جذب شان توسط گیاه است (37و 38)، به طوری که می‌توان اظهار داشت عامل تعیین کننده غلظت عناصر غذایی در گیاه، محتوای عناصر موجود و قابل دسترس خاک است (13و 43). نتایج مشابه در این زمینه توسط Wang و  Klinka (44) و Gasco و Lobo (15) به ترتیب روی گونه­های درختی Picea glaucaوOlea europaeaگزارش شده است. با وجود این، نتایج مطالعه Sharma و همکاران (5) نشان می‌دهد که ضریب همبستگی عناصر خاک و گیاه در فصول مختلف سال متفاوت می­باشد.

نمودار 1- ارتباط بین عناصر غذایی ماکرو خاک و برگ درختان کاج تهران. L: غلظت عناصر غذایی ماکرو در برگ، S: غلظت عناصر غذایی ماکرو در خاک

نمودار2- ارتباط بین عناصر غذایی میکرو خاک و برگ درختان کاج تهران. L: غلظت عناصر غذایی میکرو در برگ،                 S: غلظت عناصر غذایی میکرو در خاک

نتیجه­گیری

با توجه به نتایج مطالعه حاضر می­توان چنین               نتیجه­­گیری کرد که فاضلاب شهری علاوه بر تامین آب آبیاری می­ تواند دارای پتانسیل کودی قابل توجهی باشد. در واقع کاربرد فاضلاب شهری با افزایش غلظت عناصر غذایی و در نتیجه ازدیاد حاصل خیزی خاک، دسترسی راحت‌تر گیاه به غلظت بالای عناصر مغذی و افزایش رشد و تولید بیوماس گیاهان تحت کشت را به همراه خواهد داشت (45). با وجود این، باید اظهار کرد که استفاده از فاضلاب شهری در امر آبیاری باید براساس ویژگی­های آب، خاک، گیاه و محیط هر محل و در نهایت بر پایه یک مدیریت صحیح صورت گیرد. چون بی­توجهی به مسایل زیست­محیطی استفاده از فاضلاب، به وی‍ژه وقتی که فاضلاب، غلظت­های بالایی از فلزات سنگین و حتی عناصر غذایی را شامل می شود، تخریب محیط خاک و منابع آبی را سبب می گردد. در حقیقت، با ممانعت از ورود پساب­های صنعتی حاوی فلزات سنگین و سمی به فاضلاب­ شهری، انجام عمل پیش تصفیه و نظارت بر ویژگی­های فیزیکی- شیمیایی فاضلاب، می­توان خطرات ناشی استفاده از آن را کاهش داد و از آن با خاطری آسوده­تر، جهت انجام پروژه‌های جنگل­کاری و فضای سبز در حاشیه شهرها استفاده نمود.

منابع

1. حسن لی، ع. و جوان، م. 1384. ارزیابی پساب تصفیه شده شهری و کاربرد آن در آبیاری فضای سبز. مطالعه موردی (تصفیه خانه فاضلاب شهر مرودشت). مجله محیط شناسی، شماره 31، ص 30-23.
   1. Singh, R.P., Agrawal, M., 2008. Potential benefits and risks of land application of sewage sludge. Waste Management, 28 (2): 347-358.
   2. Toze, S., 2006. Reuse of effluent water-benefits and risks. Agricultural Water Management, 80: 147-159.
   3. Al-Jamal, M.S., Sammis, T.W., Mexal, J.G., Picchioni, G.A., Zachritz, W.H., 2000. A growth irrigation scheduling model for wastewater use in forest production. Agricultural Water Management, 56: 57-79.
   4. Sharma, R.K., Agrawal, M., Marshall, F., 2007. Heavy metal contamination of soil and vegetables in suburban areas of Varanasi, India. Ecotoxicology and Environmental Safety, 66 (2): 258-266.
   5. Ramirez-Fuentes, E., Lucho-Constantino, C., Escamilla-Silva, E., Dendooven, L., 2002. Characteristics and carbon and nitrogen dynamics in soil irrigated with waste water for different lengths of time. Bioresource Technology, 85: 179-187.
   6. Meli, S., Porto, M., Belligno, A., Bufo, S.A., Mazzatura, A., Scopa, A., 2002. Influence of irrigation with lagooned urban wastewater on chemical and microbiological soil parameters in a citrus orchard under Mediterranean condition. The Science of the Total Environment, 285: 69-77.
   7. Stewart, H.T.L., Hopmans, P., Flinn, D.W., Hillman, T.J., 1990. Nutrient accumulation in trees and soil following irrigation with municipal effluent in Australia. Environmental Pollution, 63: 155-177.
   8. Selivanovskaya, S.Y., Latypova, V.Z., Kiyamova, S.N., Alimova, F.K., 2001. Use of microbial parameters to access treatment methods of municipal sewage sludge applied to grey forest soils of Tatarstan. Agriculture, Ecosystem and Environment, 86: 145-153.
   9. Sharma, A., Ashwath, N., 2006. Land disposal of municipal effluents: importance of choosing agro forestry systems. Desalination, 187: 361-374.
   10. Singh, G., Bhati, M., 2005. Growth of Dalbergia sissoo in desert regions of western India using municipal effluent and the subsequent changes in soil and plant chemistry. Bioresource Technology, 96: 1019-1028.
   11. Madejo´n, P., Maran˜o´n, T., Murillo, J.M. Biomonitoring of trace elements in the leaves and fruits of wild olive and holm oak trees. Science of the Total Environment, 355: 187-203.
   12. Rattan, R.K., Datta, S.P., Chhonkar, P.K., Suribabu, K., Singh, A.K., 2005. Long-term impact of irrigation with sewage effluents on heavy metal content in soils, crops and groundwater-A case study. Agriculture, Ecosystems and Environment, 109: 310-322.
   13. Sharma, R.K., Agrawal, M., Marshall, F., 2007. Heavy metal contamination of soil and vegetables in suburban areas of Varanasi. India. Ecotoxicology and Environmental Safety, 66: 258-266.
   14. Gasco´, G., Lobo, M.C., 2007. Composition of Spanish sewage sludge and effects on treated soil and olive trees. Waste Management, 27 (11): 1494-1500.
   15. Emongor, V.E., Ramolemana, G.M., 2004. Treated sewage effluent (water) potential to be used for horticultural production in Botswana. Physics and Chemistry of the Earth, 29: 1101-1108.
   16. طبری، م.، عبدالله زاده، ب.، ثاقب طالبی، خ. و زبیری، م. 1383. تاثیر برخی عوامل محیطی روی بهبود ویژگی­های کیفی کاج الدار در فضای سبز شهری تهران. مجله محیط شناسی، شماره 33، ص 73-68.
   17. جزیره‌ای، م.ح. 1381. جنگل­کاری در خشکبوم. انتشارات دانشگاه تهران، 458 ص.
       1. Letacon, F., 1969. Une methode originale de prelevemennts foliaires R.F.F., 3: 196- 197.
       2. حبیبی کاسب، ح. 1371. مبانی خاکشناسی جنگل. انتشارات دانشگاه تهران، 424 ص.
          1. Yadav, R.K., Goyal, B., Sharma, R.K., Dubey, S.K., Minhas, P.S., 2002. Post-irrigation impact of domestic sewage effluent on composition of soils, crops and ground water-A case study. Environment International, 28:481-486.
          2. APHA, 1992. Standard methods for the examination of water and wastewater. APHA, AWWA and WPCF. 16^th ed.
          3. Jackson, M.L., 1973. Soil chemical analysis. Prentice Hall of India Private Ltd, New Delhi.
          4. Olsen, S.R., Cola, C.V., Watanabe, F.S., Dean, L.A., 1954. Estimation of available phosphorus in soils by extraction with sodium bicarbonate, In: USDA Circ. 939, USDA, Washington, DC.
          5. Bremner, J.M., 1996. Nitrogen-total. In: Bigham, J.M. (Ed.), Methods of Soil Analysis: Part 3. Chemical Methods. SSSA, pp. 1085-1121.
          6. زرین کفش، م. 1372. حاصلخیزی خاک و تولید. انتشارات دانشگاه تهران، 320 ص.
             1. Bozkurt, M.A., Yarilga, T., 2003. The effects of sewage sludge applications on the yield, growth, nutrition and heavy metal accumulation in apple trees growing in dry conditions. Turkish Journal of Agricultural and forestry, 27: 285-292.
             2. Lindaman, H.R., 1992. Analysis of variance in experimental design. Springer-Verlag, New York.
             3. Hach, 2002. Water Analysis Handbook, Loveland, Colorado, USA, 61-62.
             4. سالاردینی، ع. 1371. حاصلخیزی خاک. انتشارات دانشگاه تهران، 440 ص.
                1. Mathan, K.K., 1994. Studies on the influence of long-term municipal sewage-effluent irrigation on soil physical properties. Bioresource Technology, 48: 275-276.
                2. Bhati, M., Singh, G., 2003. Growth and mineral accumulation in Eucalyptus camaldulensis seedlings irrigated with mixed industrial effluents. Bioresource Technology, 88: 221-228.
                3. Hati, K.M., Biswas, A.K., Bandyopadhyay, K.K., Misra, A.K., 2007. Soil properties and crop yields on a vertisol in India with application of distillery effluent. Soil & Tillage Research, 92: 60-68.
                4. Egiarte, G., Camps Arbestain, M., Alonso, A., Ruı´z-Romera, E., Pinto, M., 2005. Effect of repeated applications of sewage sludge on the fate of N in soils under Monterey pine stands. Forest Ecology and Management, 216: 257-269.
                5. Arora, B.R., Azad, A.S., Singh, B., Sekhon, G.S., 1985. Pollution potential of municipal wastewater of Ludhina, Punjab. Environmental Journal and Ecology, 12: 1-7.
                6. Bansal, R.L., Nayyar, V.K., Takkar, P.N., 1992. Accumulation and bioavailability of Zn, Cu, Mn and Fe in soils polluted with industrial waste water. J. Indian Soc. Soil Sci., 40: 796-799.
                7. Singh, K.P., Mohon, D., Sinha, S., Dalwani, R., 2004. Impact assessment of treated/untreated waste water toxicants discharge by sewage treatment plants on health, agricultural, and environmental quality in waste water disposal area. Chemosphere, 55: 227-255.
                8. Nan, Z.Li., Zhang, J., Cheng, G., 2002. Cadmium and zinc interaction and their transfer in soil-Crop system under actual field conditions. Science of the Total Environment, 285 (1-3): 187-195.
                9. باقری، م. 1379. اثرات پساب و سیستم­های آبیاری بر برخی خواص فیزیکی، شیمیایی و آلودگی خاک تحت کشت چند محصول زراعی. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشکده کشاورزی، 166 ص.
                   1. Guo, L.B., Sims, R.E.H., 2000. Effect of meatworks effluent irrigation on soil, tree biomass production and nutrient uptake in Eucalyptus globulus seedlings in growth cabinets. Bioresource Technology, 72 (3): 243-251.
                   2. Guo, L.B., Sims, R.E.H., Horne, D.J., 2002. Biomass production and nutrient cycling in Eucalyptus short rotation energy forests in New Zealand: I. Biomass and Nutrient Accumulation. Bioresource Technology, 85(3): 273-283.
                   3. Clarkson, D.T., Luttge, U., 1989. Mineral Nutrition: Divalent Cations, Transport and Compartmentation. Prog. Botany, 51: 93-112.
                   4. Howe, J., Wagner, M., 1999. Effects of pulp mill effluent irrigation on the distribution of elements in the profile of an arid region soil. Environmental Pollution, 105: 129-135.
                   5. Wang, J.R., Klinka, K., 1997. White spruce foliar nutrient concentration in relation to tree growth and soil nutrient amounts. Forest Ecology and Management, Canada, Department of Biology, I.1, 89-99.
                   6. Keller, C., Grath, S.P., Dunham, S.J., 2002. Trace metal leaching through a soil grassland system after sewage sludge application. Journal of Environmental Quality, 31: 1550-1560.