آمار
| تعداد نشریات | 50 |
| تعداد شمارهها | 2,232 |
| تعداد مقالات | 20,475 |
| تعداد مشاهده مقاله | 25,231,893 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 22,864,826 |
تحلیلی بر نقش برنامه ریزی راهبردی در آموزش توسعه پایدار با تاکید بر ابعاد زیست محیطی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| علوم و تکنولوژی محیط زیست | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 38، دوره 16، ویژه نامه شماره 1، دی 1393، صفحه 471-483 اصل مقاله (714.54 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مهدیه رضائی  1؛ سید محمد شبیری2
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1مربی گروه منابعطبیعی و محیطزیست و دانشجوی دکتری آموزش محیطزیست دانشگاه پیامنور*(مسوول مکاتبات | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشیار گروه آموزش محیطزیست دانشگاه پیامنور. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| زمینه و هدف: درجهان رقابتی امروز، بیتردید یکی از ابزارهای مهم در ایجاد، تحول و بقای یک نظام و رسیدن به اهداف و رسالتهای موردنظر، برنامهها و رویکردهای نوین آموزش است. هدف از این تحقیق، بررسی نقش برنامهریزی راهبردی در تحقق توسعه پایدار و معرفی راهبردهای کلیدی آموزش توسعه پایدار در راستای پاسخگویی به چالش های زیستمحیطی در ایران با عنایت به نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدهای موجود است. روش بررسی: با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و صورتبندی مطالعات بر اساس تجزیه و تحلیل SWOT، با برشماری مراحل و گامهای برنامهریزی راهبردی برای آموزش توسعه پایدار با تاکید بر محیطزیست، ویژگیهای لازم برای راهبردهای طراحیشده و اصول ضروری برای برنامهریزی راهبردی در سطوح مختلف ذکر گردید. یافتهها: در مقاله حاضر فرآیند انجام کار برای دستیابی به نتیجه در مدل راهبردی، در پنج گام برشمرده شده و نمونه تدوین شدهای از تحلیل SWOT در مورد آموزش زیستمحیطی توسعه پایدار در 4 بخش قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها وراهبردهایی درباره اولویتهای آموزشی توسعه پایدار در قالب چهار بخش راهبردهای رقابتی/تهاجمی، تنوع بخشی، بازسازی و تدافعی ارایه گردید. نتیجه گیری: آموزش برای توسعه پایدار باید به روش برنامهریزی راهبردی صورت پذیرد تا با درنظرگیری نقاط قوت و ملاحظه نقاط منفی از دل تهدیدهای موجود به بازسازی فرصت هایی امکان دهد که از دل همین تهدیدها بیرون میآید. راهبردهای انتخابی طی فرآیند مورد مطالعه باید با برنامه زمانی مشخص توسط نهادهای محلی و مردم و با تقویت سیاستها، قوانین، رویهها و مقررات از طرف مدیران دولتی به ترتیب اولویت مورد توجه قرار گیرند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| برنامهریزی راهبردی؛ آموزش توسعه پایدار؛ آموزش محیطزیست؛ تفکر راهبردی؛ تجزیه و تحلیل SWOT | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورهشانزدهم، شماره ویژه 93
تحلیلی بر نقش برنامه ریزی راهبردی در آموزش توسعه پایدار با تاکید بر ابعاد زیست محیطی
مهدیه رضائی[1]* سید محمد شبیری[2]
چکیده زمینه و هدف: درجهان رقابتی امروز، بیتردید یکی از ابزارهای مهم در ایجاد، تحول و بقای یک نظام و رسیدن به اهداف و رسالتهای موردنظر، برنامهها و رویکردهای نوین آموزش است. هدف از این تحقیق، بررسی نقش برنامهریزی راهبردی در تحقق توسعه پایدار و معرفی راهبردهای کلیدی آموزش توسعه پایدار در راستای پاسخگویی به چالش های زیستمحیطی در ایران با عنایت به نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدهای موجود است. روش بررسی: با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و صورتبندی مطالعات بر اساس تجزیه و تحلیل SWOT، با برشماری مراحل و گامهای برنامهریزی راهبردی برای آموزش توسعه پایدار با تاکید بر محیطزیست، ویژگیهای لازم برای راهبردهای طراحیشده و اصول ضروری برای برنامهریزی راهبردی در سطوح مختلف ذکر گردید. یافتهها: در مقاله حاضر فرآیند انجام کار برای دستیابی به نتیجه در مدل راهبردی، در پنج گام برشمرده شده و نمونه تدوین شدهای از تحلیل SWOT در مورد آموزش زیستمحیطی توسعه پایدار در 4 بخش قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها وراهبردهایی درباره اولویتهای آموزشی توسعه پایدار در قالب چهار بخش راهبردهای رقابتی/تهاجمی، تنوع بخشی، بازسازی و تدافعی ارایه گردید. نتیجه گیری: آموزش برای توسعه پایدار باید به روش برنامهریزی راهبردی صورت پذیرد تا با درنظرگیری نقاط قوت و ملاحظه نقاط منفی از دل تهدیدهای موجود به بازسازی فرصت هایی امکان دهد که از دل همین تهدیدها بیرون میآید. راهبردهای انتخابی طی فرآیند مورد مطالعه باید با برنامه زمانی مشخص توسط نهادهای محلی و مردم و با تقویت سیاستها، قوانین، رویهها و مقررات از طرف مدیران دولتی به ترتیب اولویت مورد توجه قرار گیرند. واژه های کلیدی: برنامهریزی راهبردی، آموزش توسعه پایدار، آموزش محیطزیست، تفکر راهبردی، تجزیه و تحلیل SWOT.
مقدمه
با تغییر پارادایم توسعه از کلاسیک به نوین، توسعة پایدار و به تبع آن مسایل زیستمحیطی،به عنوان یکی از مولفههای اصلی توسعه پایدار، تبدیل به دغدغة اصلی سازمانهای بینالمللی و اندیشمندان و مراکز علمی و تحقیقاتی شده است. در این میان افزایش آگاهی مردم جامعه نسبت به اهمیت مسایل زیستمحیطی در قالب توسعة پایدار در جهان از اهمیت بالایی برخوردار است . مطالعات و تجربیات موجود، جملگی براین نکته صحه گذاشته است که توسعه پایدارالزاما باید از مجرای نیروی انسانی بگذرد، از سوی دیگر یکی از مهمترین ارکان مربوط به منابع انسانی که نقش اساسی در توسعه متوازن اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و زیستمحیطی دارد، آموزش می باشد(1). در دهههای اخیر برنامهریزی راهبردی در نظامهای آموزشی کشورهای گوناگون به عنوان رویکردی موفق شناخته شده است. کاربرد برنامهریزی راهبردی در نظامهای آموزشی امکان میدهد که برنامهریزان به صورت فراکنشی(Proactive) و نه واکنشی) (Reactiveبه استقبال آینده بروند، و در این رهگذر، انسان، فنآوری و محیط زیست را به صورت یک مجموعه در نظر گیرند. بنابراین برای پیریزی اصول توسعة پایدارنیز مبنا قرار دادن دیدگاه راهبردی به عنوان قلب تپنده و پایة دیدگاه آموزش محیط زیست در قالب فرآیند برنامهریزی «توسعة سرزمینی»، برای نیل به جامعة انسانی «خود سازماندهنده»که توان بالایی از سازگاری و انطباق با محیط زیست به جهت درک و آگاهی از اهمیت راهبردی آن در فرآیند توسعه را دارند، ضروری میباشد(2). برنامهریزی راهبردی مستلزم برخورداری از تفکر راهبردی است. منظور از تفکر راهبردی ژرفنگری بخردانه در سه سطح فراسوی کلان، کلان و خرد است.بنابراین دستیابی به فرآیند تفکر راهبردی مهمترین تجربهای است که برای دستاندرکاران برنامهریزی حاصل میشود. بهبود آیندة جامعه، مستلزم انتخاب این شیوة تفکر و برنامهریزی است(3). با این شیوة تفکر، حتی اگر عمل ما در سطح خرد(کلاس درس یا مدیریت یک نهاد آموزشی) انجام پذیرد، تفکر و اندیشة ما (در سطح فراسوی کلان) به شهروندانی معطوف خواهد بود که در نهایت به جامعه وارد میشوند. برای مثال، در برنامهریزی راهبردی هنگام تعریف نتایج نظام آموزشی(مقصد) با در نظر گرفتن سطوح سهگانه یادشده ابتدا، سیمای شهروند مطلوب از منظردیدگاههای توسعه پایدار و محیطزیست در سطح فراسوی کلان(جامعه) تصویر میشود. هرگاه در این سطح خصیصههایی مانند: احترام به طبیعت، ، خودکفایی، اتکای به خود، انضباط کار، سختکوشی، خردگرایی، زیباییشناسی، خلاقیّت، حفاظت از محیط زیست، ارج نهادن به صلح و تفاهم بینالمللی، ارج نهادن به میراث فرهنگی، لذت بردن از مطالعه، افزایش بهرهوری و رقابتپذیری مورد تأکید و توافق جمعی قرار گیرد، لازم است در طراحی نظام یادگیری و برنامهریزی درسی(سطح کلان) این خصیصهها در قالب هدفهای تدریس- یادگیری بازنویسی و پیگیری شود. آنگاه ملاکهای عملکرد برای هریک از هدفها نوشته شود. در برنامهریزی نظام معلم و مدرس برای جنبهها و روشهای پرورش آنها تأکید شود و کارآموزیهای متناسب ارایه شود، تا در نتیجه، هنگام تدریس در کلاس درس(سطح خرد)، این جنبهها برای معلم/ مدرس و دانشآموز/ دانشجو مصادیق عینی پیدا کند(4). بدیهی است، پرورش، تقویت و تثبیت خصوصیاتی از نوع آنچه یاد شد در یادگیرنده تنها توسط نظام آموزشی رسمی عملی نیست، بلکه نظام آموزش غیررسمی به عنوان مکمل نظام آموزش رسمی در تقویت و شکلپذیری هنجارهای درست اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شهروندان نقش مهمی به عهده دارد. به علاوه در جامعه و خانواده نیز این هنجارها( به عنوان ارزش) لازم است مطرح باشد و به آن عمل شود (5). هدف از این تحقیق، بررسی نقش برنامه ریزی راهبردی در تحقق اهداف توسعه پایدار و آموزش محیطزیست بوده و تلاش شد راهبردهای کلیدی آموزش توسعه پایدار در راستای پاسخگویی به چالش های زیستمحیطی در ایران با عنایت به نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدهای موجود مورد بررسی قرار گیرد. مبانی نظری مبانی نظری مقاله حاضر در دو بخش برنامهریزی راهبردی و آموزش، توسعه پایدار و محیطزیست مورد بررسی قرار گرفت: برنامهریزی راهبردی در برنامهریزی راهبردی، نخست با مشارکت و همیاری طیف گستردهای از «یاران آموزشی» (افراد ذیربط، ذینفع و ذیعلاقه) آیندهای که میخواهیم فرزندان، نوهها و نتیجههای ما در آن زندگی کنند، تعریف میشود. سپس، نظامهای یادگیری را برای ایجاد چنین آیندهای طراحی میکنیم. به عبارت دیگر، ابتدا تصویری از وضعیت مطلوب(مقصد) نظام آموزشی داده میشود. پس از بررسی، تحلیل و اصلاحات پیدر پی توافق عملی در مورد مقصد حاصل میگردد. آنگاه از طریق بررسیهای دقیق درونسازمانی و برونسازمانی نقاط قوت، ضعف و فرصتها و تهدیدهای وضعیت موجود نظام آموزشی مورد شناسایی قرار میگیرد(4). مقایسة میان وضعیت مطلوب و وضعیت موجود، نیازهای نظام آموزشی را مرتبط با نتایج (محصول، برونداد و پیامدها) و نیز شبهنیازها را مرتبط با دروندادها و فرآیندها مشخص میکند. پس از تشخیص نیازها(نتایج یا هدفهای آموزشی و ملاکهای عملکرد) و شبهنیازها (منابع، روشها، فنون و فرآیندها) برنامههای عملیاتی تهیه و به اجرا درمیآید(6). چهارچوب پیشنهادی برای برنامهریزی راهبردی شامل چهار مرحله و سیزده گام است.این مراحل عبارتند از (4): 1- تعیین سطح برنامه ریزی(دورنگری) 2- گردآوری دادهها 3- برنامهریزی 4- اجرا. در ادامه به تشریج هر یک از ایـن مراحـل که در بـرگیـرنده گام های مختلف برنامهریزی راهبردی هستند، پرداخته میشود.
1- تعیین سطح برنامهریزی در این مرحله که شامل گام اول برنامهریزی راهبردی است، میدان عمل برنامهریزی را از میان سه گزینة خرد، کلان یا فراسوی کلان مشخص میکنیم. تصمیمگیری دربارة میدان عمل برنامهریزی بستگی دارد به اینکه در چه سطح از برنامهریزی قرار داریم و چه کسانی ابتدا از برنامهریزی برخوردار خواهند شد. انتخاب یکی از سه گزینة خرد، کلان و فراسوی کلان سرآغاز برنامهریزی راهبردی است.
در برنامهریزی، هر سه سطح یاد شده(فراسوی کلان، کلان و خرد) باید مورد توجه قرار گیرد. هرچند، انتخاب یکی از سطوح بهتر از آن است که هیچیک از سطوح انتخاب نشود، انتخاب هریک از سطوح برنامهریزی به همراه مفروضات آن سطح است . تاکنون در برنامهریزی معمول بوده است که توجه روی زمان حال و بحرانها، مسایل و مشکلات موجود، متمرکز شود. زمان حال از اهمیت خاصی برخوردار است و نباید مورد بیتوجهی قرار گیرد، ولی ملاحظات دیگری(ضرورت تغییر و ایجاد آیندهای بهتر برای همه) نیز مطرح است. از اینرو فراسونگری در برنامهریزی یک ضرورت است و قویاً توصیه میشود برنامهریزی در سطح فراسوی کلان آغاز شود.گروه برنامهریزان، هنگامی که به انتخاب سطح میپردازند، لازم است توجه داشته باشند که نتایج هر سطح برروی سطوح دیگر اثر میگذارد. با قبول این اصل، صلاح در انتخاب سطح فراسوی کلان است(4). 2- گردآوری دادهها بعد از انتخاب میدان عمل(سطح) و دورنمای برنامهریزی به گردآوری دادهها که شامل گامهای زیر است میپردازیم:
3- برنامهریزی دادهها به تنهایی سودمند نیستند. دادهها برای مشخص کردن مسیری که باید طی شود و نیز تهیة برنامة راهبردی به کار رود. گامهایی که در مرحلة برنامهریزی باید برداشت به شرح زیر است:
4- اجرای برنامة راهبردی این گام ماهیت فرآیند برنامهریزی را نداشته و شامل اجرا و دستیابی به نتایج موردنظر است. به علاوه، اجرای برنامة راهبردی از طریق فعالیتهای زیر انجام میشود:
با استفاده از دادههای ارزیابی تصمیم دربارة ادامه یا تجدیدنظرهای لازم اتخاذ میشود. بدیهی است برنامهریزی راهبردی، اجرا و ارزیابی آن یک فرآیند مداوم است(4). آموزش، توسعه پایدار و محیطزیست با ظهور پارادایم جدید توسعه از دهة 1990که در آن رشد کیفی به همراه یکپارچگی نظامهای اقتصادی- اجتماعی و زیستمحیطی مدنظر قرار گرفت، تفکر حمایت از پایداری و محیط زیست، منشا تلاش برای گسترش مفهوم فراتری شد که نه تنها حقوق نسل کنونی بلکه شمول آن بر تمام موجودات (اعم از انسانی و غیرانسانی، و حال و آینده) و نیز نظام زیستی را که جملگی ما وابسته به آن هستیم، در برگرفت. در این رهیافت، جامعة مدنی و مشارکت مردم در تصمیمگیریها به عنوان اصلی بنیادین پذیرفته شد. در این راستا اگر تعریف حداقلی مطرح شده توسـط کمیسیون برانت لند را مبنــا قـرار دهیـم که اظهـار می دارد "توسعة پایدار فرآیند برآورد نیازهای امروز بدون تخریب تواناییهای نسل آینده برای برآورد نیازهای ایشان است (7)، سه حوزة پایداری یعنی طبیعت، نظامهای پشتیبان و اجتماع با سه حوزة اندیشهای، مردم، جامعه واقتصاد در کانون توجه واقع میشوند، تا براساس روششناسی کلگرا، یکپارچه، میانرشتهای و فرارشتهای مورد مطالعه قرار گیرند. در این چارچوب نشستهای علمی متعددی از جمله اجلاس سران زمین شکل گرفت و در آن اصولی برای ساخت یک جهان که در آن عدالت توام با صلح و پایداری است ، مطرح شد تا با رویکرد یکپارچه به شناخت مسایل و مشکلات درهم پیچیده و مرتبط به هم در سطح جامعة جهانی بپردازد. در یک مرور کلی، وقتی روند تحولات توسعهای بررسی میشود، روند تحولات از یک مبدأ به سمت یک مقصد در حال گذار بوده و ناگزیر شاخصهای متفاوت در بین انگارههای سنتی توسعه با پارادایمهای در حال پیدایش آن مشاهده میشود. در این خصوص همانگونه که در جدول یک به وضوح مشخص شده است هدف اصلی انگارههای سنتی و قدیمی در بحث توسعه حصول رشد اقتصادی به هر قیمتی است(8). در مقابل در انگارههای جدید، هدف رشد کیفی با توجه به محیط زیست و عدالت اجتماعی میباشد(9). چراکه با نگرش جدید، محور توسعه، «انسان» و مکان زیست او است و نه رشد اقتصادی با شاخصهای کمی اقتصادی.
جدول 1- مقایسة ویژگیهای دو انگارة متفاوت در توسعه(10)
بدین سان میتوان گفت که در دستاوردهای علمی و برنامهریزی چنین اندیشهای که با همراهی مراکز علمی و دانشگاهی توام بود، معیارهایی چون اخلاق، احترام و مسئولیتپذیری و پاسخگویی به زندگی اجتماع، یکپارچگی بومشناختی، عدالت و برابری اقتصادی و اجتماعی، دموکراسی، کاهش فقر، مدارا و صلح و ... مورد توافق قرار گرفت و اجرایی شدن آنها، در برنامهها و سیاست گذاریهای کشورها به صورت یک هنجار مورد پذیرش واقع شد(11). به طوریکه در چارچوب دستآوردهای چنین اجلاسی، سازمانهای بینالمللی از جمله یونسکو برای عملیاتی کردن آنها سال 2005 تا 2014 را به عنوان دهة ملل متحد برای خدمت در آموزش توسعة پایدار (DESD) اعلام کردند. این برنامه که پیرو تصویب قطعنامه 254/57 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 2002 مبنی بر تعیین دهه 2014-2005 به عنوان "دهه آموزش برای توسعه پایدار" در یونسکو طراحی شد، شامل ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی بود که در همه آنها، آموزش به عنوان رکن و ابزار اصلی به منظور تحقق اهداف برنامه در نظر گرفته شده است. این برنامه حدود سی و سه مقوله را در بر میگیرد که برخی از آنها عبارت است از: حاکمیت مناسب، تساوی جنسیتی، صلح، حقوق بشر، دسترسی به آموزش، مبارزه با مواد مخدر، حفظ میراث فرهنگی و دانش سنتی و بومی، شهرنشینی، فقر و امنیت غذایی، تغییرات آب و هوا، بلایای طبیعی و موارد دیگر(12) که هدف اصلی آن، یکپارچه کردن ارزشهای ماندگار توسعة پایدار در تمام ابعاد یادگیری به منظور تشویق تغییر رفتارها است. آموزش برای توسعه پایداربه هر انسان برای دستیابی به دانش، مهارتها، نگرش ها و ارزشهای لازم برای شکل دادن به آینده ای پایدار، اجازه می دهد. اعلام این دهه بخشی از ماموریت جهانی برای ارتقای توسعه پایداردر یک مقیاس جهانی بود وبا سایر ابتکارات بین المللی نظیر اهداف توسعه هزاره در ارتباط بود (10). در طول این دهه، آموزش توسعة پایدار،به منظور آماده کردن شهروندان برای رودررویی مستقیم با چالشهای حال و آینده، تصمیم گیری های همراه با مسئولیتپذیری و پاسخگویی در جهت ساخت یک جهان پویا و زنده موردتوجه قرار گرفت. در این چارچوب پنج نوع یادگیری آموزشی مورد توجه است که عبارتند از آموزش و یادگیری برای دانستن، برای اقدام، برای بقای زمین، برای زندگی مشترک و با هم و برای تغییر مثبت خود و جامعه(13). چنین اهدافی با ترسیم چشمانداز همراه شد. بدین صورت که در چشمانداز بنیادینESD Environmental Sustainable) (Development جهان، جایی و مکانی قلمداد شد که در آن هرکس از فرصتی برخوردار است تا از آموزش و یادگیری ارزشها، رفتار و شیوة زندگی برای پایداری آینده و آیندة پایدار و تغییرشکل مثبت جامعه استفادة مناسب را به عمل آورد. این چشمانداز که در آن تغییرشکل مثبت خود و جامعه از اهداف آرمانی و دست یافتنی است، بر چهار هدف کلان استوار است که عبارتند از: 1. تسهیل شبکهها، پیوندها، مبادلهها و کنش متقابل میان ذینفعها در ESD 2. سرعتبخشی به افزایش کیفیت آموزش و یادگیری در اموزش توسعة پایدار 3. کمک به کشورها به منظور پیشرفت و توجه به اهداف توسعة هزاره با تأکید بر تلاشها در چارچوب ESD 4. آشنا کردن کشورها با فرصتهای جدید به منظور همکاریها در ESD در راستای تلاش برای اصلاح و بهبودآموزش (11). درکشور ما که نسل جوان بیشترین درصد جمعیت آن را تشکیل میدهد، آموزش محیطزیست برای توسعه پایدار میتواند تاثیر قابلتوجهی در تقویت فرهنگ زیستمحیطی و رسیدن به اهداف توسعه پایدار داشته باشد(14). روش بررسی این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است.برای جمعآوری اطلاعات و دادههای مورد نیاز، بررسیهای اسنادی و کتابخانهای و اینترنتی بهکارگرفته شده و مطالب مربوط به برنامهریزی راهبردی، مراحل و الزامات آن گردآوری شد.یکی از فنون مورد استفاده در مطالعات به شیوة مشارکتی، فن SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats Analysis )می باشد. این تکنیک، تحلیل بسیار مفیدی برای تحلیل موقعیت جاری و اتخاذ تصمیمات، ارزیابی پیامدها و گزینهها برای انتخاب است و نه تنها چشمانداز کنونی بلکه فرصتها و تهدیدات آتی را نیزلحاظ میکند.در واقع تجزیه و تحلیل SWOT که در تصمیم گیریهای مربوط به انتخاب راهبرد میتواند مورد استفاده قرار گیرد شناسایی نظاممند عواملی است که راهبرد میبایست بهترین سازگاری را با آنها داشته باشد.منطق رویکرد یادشده این است که راهبرد تاثیرگذار باید قوتها و فرصتها را حداکثر سازد و ضعف ها و تهدیدها را به کمترین میزان برساند (15). در این راستا در تحقیق حاضر تلاش شد تا در قالب بررسی روش تجزیه و تحلیل SWOT ،جایگاه آموزش در توسعه پایدار و رویارویی با مسایل زیستمحیطی مورد ارزیابی قرار گیرد، تا امکان شناسایی و گزینش بهترین رویکرد احتمالی در فرآیند برنامهریزی راهبردی آموزش توسعه پایدار و برخورد با چالشهای زیستمحیطی را فراهم کند(جدول 2).
جدول2- ماتریس SWOT و نحوة تعیین راهبردها(16)
یافتهها فرآیند اجرای مدل SWOT در دو محیط بیرونی و درونی و هریک نیز در دو بعد سازماندهی میشود بدین معنی که:
براین اساس در ارتباط با طرح تدوین برنامة راهبردی ESDدر برنامههای ایران وبه ویژه برنامههای توسعه ، جدول تحلیل SWOT برای تکمیل توسط گروههای کانونی(استادان و کارشناسان مجرب) تشکیل شده، طراحی میگردد. در ادامه برای آگاهی کامل نمونهها نسبت به مسأله و ابعاد، عناصر، مفاهیم، محتوا، اهداف ESD و کلیاتی از برنامههای مورد نظر و جایگاه آموزش در آن با مقدمهای به عنوان راهنما از کل پلان کار تهیه و به همراه هر پرسشنامه در اختیار مصاحبهکنندگان و نمونهها قرار می گیرد تا میزان دقت پاسخگویی به جدول مدل راهبردی افزایش یابد. بنابراین فهرستبرداری و نهایی کردن عوامل داخلی (قوتها و ضعفها) و عوامل خارجی (فرصتها و تهدیدات) با استفاده از پرسشنامه خبرگان(گروههای کانونی) به روش دلفی به انجام می رسد(17). فرآیند انجام کار برای دستیابی به نتیجه در مدل راهبردی، در پنج گام باید انجام گیرد: 1- تعیین، اولویتبندی و امتیازدهی فرصتهای نظام آموزشی در دستیابی به توسعة پایدار و حفظ محیط زیست کشور با در نظر گرفتن فرصتهای حاصل از محیط بیرونی (در سطح منطقه ای، فراملی و بینالمللی) 2- تعیین، اولویتبندی و امتیازدهی تهدیدهای نظام آموزشی در دستیابی به توسعة پایدار و حفظ محیط زیست کشور با در نظر گرفتن تهدیدهای حاصل از محیط بیرونی(در سطح منطقهای، فراملی و بینالمللی) 3- تعیین، اولویتبندی و امتیازدهی قوتهای نظام آموزشی در دستیابی به توسعة پایدار و حفظ محیط زیست کشور با در نظر گرفتن قوتهای حاصل از محیط درونی(در سطح ملی و داخل کشور) 4- تعیین، اولویتبندی و امتیازدهی ضعفهای نظامهای آموزشی در دستیابی به توسعة پایدار و حفظ محیط زیست کشور با در نظر گرفتن ضعفهای حاصل از محیط درونی ( در سطح ملی و داخل کشور) 5- تشکیل ماتریس اولویتهای راهبردی برای ارایه اولویتهای راهبردی پیشنهادی هر گروه برای برطرف نمودن و حل نقاط ضعف و تهدیدهای نظام آموزشی برای دستیابی به توسعة پایدار و حفظ محیط زیست در کشور با در نظر گرفتن همزمان عوامل مؤثر در محیط بیرونی و درونی.
جدول 3- نمونه تدوین شدهای از تحلیل SWOT در مورد آموزش زیستمحیطی توسعه پایدار
جدول 4- راهبردهایی درباره اولویتهای آموزشی توسعه پایدار و حفظ محیط زیست
از طریق الگوی راهبرد تهاجمی میتوان با تقویت فرصتها و قوتهای موجود، از آنها به موقع استفاده وآنها را مدیریت کرد. این امر با تقویت رابطة بین کشورها، پژوهشهای دانشگاهی، استفاده از کمکهای بینالمللی، تجارب جهانی و شبکهای کردن این فعالیتها و ... میتواند زمینههای افزایش آگاهیهای زیست محیطی را در جامعه بالا برده و آموزش محیط زیست و توسعة پایدار را تسهیل و تسریع کند. از طریق راهبردهای بازنگری میتوان تجدیدنظرهایی در الگوهای برخورد با توسعة پایدار و محیط زیست ایجاد کرد و سیاستها و راهبردهای مناسب و سازگار با محیط را انتخاب کرد، تا از این طریق بتوان بین کشورها در زمینة حفظ محیط زیست و توسعة پایدار همگرایی ایجاد کرد و در این راستا ضرورت دارد از اعتبارات بینالمللی نیز استفادة بهینه شود. این مهم با بازنگری در دیدگاهها و اندیشههای مردم نسبت به محیط زیست و ارزشهای آن در دستیابی به اهداف توسعة پایدار ضروری است. از طریق الگوی راهبرد تنوعبخشی و خلق شیوههای جدید تولید و کاهش تولیدات صنعتی ناپاک و آلاینده و جلوگیری از گسترش فقر و نابرابری از طریق استفاده از پتانسیلهای پژوهشی، اعتبارات بینالمللی و کاهش شکاف درآمدی نیز میتوان از تخریب محیط زیست جلوگیری نمود و پایداری را نهادینه کرد. از طریق الگوی راهبرد تدافعی میتوان تغییرجهتهایی در سیاستها، قوانین و ساختارهای مرتبط با آموزش توسعة پایدار و حفظ محیط زیست در سطح بینالمللی و ملی انجام داد. زیرا استفادة گسترده از صنایع آلوده کنندة محیط زیست و همچنین ناآرامیهای ملی، منطقهای و محلی و وقوع ناگهانی بلایای طبیعی منجر به آسیبهای بوم شناختی و انسانی میشود که میتوان از طریق استفاده از الگوهای صحیح آموزشی در راستای توسعة پایدار به ویژه محیط زیست، و کاهش دیدگاههای منفعت طلبانه نسبت به محیط زیست و توجه به آثار بلندمدت پایداری، حفظ محیطزیست را تضمین و پایداری را استمرار بخشید(10).برخلاف الگوی تدافعی که واکنشی است،الگوی تهاجمی راهبردی کنشگر محسوب میشود(18). ضمنا در راستای اجرای برنامهریزی راهبردی توجه به موارد زیر حایز اهمیت است (19): 1. رسالت، کارکرد، مأموریت و وظایف سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار، راهبردهای آموزش توسعة پایدار چیزی جدای از راهبردهای سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار نمیباشد و بدیهی است که مأموریت نظامهای آموزشی میبایست مسیر اصلی این سازمانها و نهادها را در جهت رسیدن به اهداف کلان ترسیم شده، تسهیل کرده و چگونگی پرورش نیروی انسانی متخصص مورد نیاز در این راستا را پیش بینی کند. 2. عوامل محیطی، اجتماعی و اقتصادی و سیاسی تأثیرگذار. 3. بررسی عملکرد گذشته و وضع موجود، یعنی برنامههای راهبردی آموزشی باید با توجه به نقاط ضعف، تنگناها و محدودیتها، منابع و امکانات بالقوه و سرانجام با در نظر گرفتن فرصتها و تهدیداتی که سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار در آینده با آن مواجه هستند، ترسیم و تدوین شوند. 4. در نظر گرفتن سیاستهای اجرایی سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار که سیاستهای آنها تعیینکنندة چارچوب تصمیمات کلان آموزشی توسعة پایدار هستند. آنچه حایز اهمیت به نظر میرسد تناسب و سازگاری میان سیاستهای سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار با راهبرد و اهداف برنامههای آموزشی است. 5. تعیین و تدوین برنامههای اجرایی. بعد از تدوین راهبردها و سیاستهای اجرایی، مرحلة بعدی، برنامهریزی اجرایی آموزش یا برنامهریزی تاکتیکی است. برنامههای اجرایی عبارتند از تصمیمات کوتاهمدت که برای بهترین استفاده از منابع موجود با توجه به تحولات محیط اتخاذ میگردند. بنابراین، برنامههای راهبردی آموزش توسعة پایدار معمولاً به تفکیک زیربخشها تدوین میشود که میتوان هریک را به تفکیک مراحل زیرتقسیمبندی کرد(20):
یک نکته کلیدی را همواره باید در برنامهریزیهای راهبردی آموزش توسعة پایدار به خاطر داشت و 1- متناسب با راهبردهای سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار باشد. 2- اهداف و جزئیات آن به طور شفاف بیان شوند. 3- ابزارهای مورد نیاز برای اجرای برنامه به طور دقیق مشخص گردند. 4- معیارها و نشانگرهای عملکرد مشخص شوند. 5- واحدهای عملیاتی و اجرایی در صورت لزوم ایجاد شوند. 6- از ظرفیتها و قابلیت های موجود سازمانها و نهادهای مرتبط با توسعة پایدار به نحو کامل بهرهبرداری شود.
بحث و نتیجهگیری با توجه به مطالعات صورت گرفته در خصوص ظرفیتها و محدودیتهای توسعة آموزش محیط زیست و توسعة پایدار ضرورت دارد برنامهریزی راهبردی آموزش توسعة پایدار با رویکرد مشارکتی تدوین گردد تا از این طریق ضمن افزایش احساس تعلق و مالکیت در همة افراد ذینفع در مورد توسعة پایدار و محیطزیست، ظرفیتسازی نهادی در همة سطوح سازمانی، فعالیتی ، فضایی و مکانی تقویت گردد. با تقویت ظرفیتها، زمینه برای شکلگیری شبکههای تحقیق و توسعه به منظور پر کردن شکافها، فراهم میگردد.این امر در برنامه ریزی آموزشهای توسعه پایدار و زیستمحیطی در ایران اهمیتی مضاعف دارد.چراکه اغلب اجزای برنامه توسعه جدا از یکدیگر اندیشیده میشود، ازاینرو به منظور تقویت و توسعه آموزش حفظ محیطزیست و توسعه پایدار در کشور، انگارههای حاکم و راهبرد آموزش در جمهوری اسلامی ایران نیازمند بازنگری اصولی است. بنابراین برای نایل شدن انسانها به درک و دانش بالای زیستمحیطی، نیاز به برنامهریزی راهبردی است که در آن گامهای اساسی طراحی و تدوین راهبرد برنامههای آموزش توسعة پایدار، تحتتاثیر شاخصهای اصلی طراحی نظام راهبردی توسعه است. دلیل این امر را میتوان در نگاه همهجانبه و انعطافپذیربرنامهریزی راهبردی دانست که با درنظرگیری نقاط قوت و ملاحظه نقاط منفی تلاش دارد تا از دل تهدیدهای موجود در رویه آموزش توسعه پایدار و زیستمحیطی، به بازسازی فرصتهایی امکان دهد که از دل همین تهدیدها بیرون میآید. بر اساس مطالعات صورت گرفته باید ویژگیهای لازم برای راهبردهای طراحیشده و اصول ضروری برای برنامهریزی راهبردی در سطوح مختلف مورد ملاحظه قرارگرفته و راهبردهای انتخابی در زمینه آموزش حفظ محیطزیست و توسعه پایدار به صورت یک بسته راهبردی با برنامه زمانی مشخص توسط نهادهای محلی و مردم و با تقویت سیاستها، قوانین ، رویهها و مقررات از طرف مدیران دولتی به ترتیب اولویت مورد توجه قرارگیرد. کلیة فعالیتها و گامهای برنامه نیز باید جزء به جزء و به طور دقیق و مشروح ، مشخص و تعریف گردیده و جدول زمانبندی فعالیتهای مربوط به برنامة آموزشی به طور دقیق مشخص گردد. افزون بر این برای اجرا و پیادهسازی راهبردهای پیشگفته ضرورت دارد اصول زیر در همة سطوح برنامهریزی اعم ازملی و منطقهای مدنظر قرار گیرد:
منابع
Analysis of the role of strategic planning in training sustainable development with an emphasis on environmental aspects
Mahdieh Rezaei*[3] Seyyed Mohammad Shobeiri[4]
Abstract: Background and goal: In today's competitive world, certainly one of the most important tools in the creation, development and survival of a system to achieve its desired goals and policies is the new approaches and programs of education .The aim of this study is examining the role of Strategic planning in achieving sustainable development and introducing the key educational sustainable developement strategies with regards of responding to the challenges of environment in Iran regarding to strengths , weakness , opportunities and threats. Materials and methods: by using descriptive – analytic method and configuring researches on the basis of SWOT analysis whit assess processes and stages in strategic planning for sutainable development training with emphasis on environment, the necessary features planned strategies and necessary principles for strategic planning in different levels motioned. Findings: in this article work process to achieve the result in strategic model in 5 stage was mentioned and compiled sample from SWOT analysis about sustainable development environmental training in 4 sections strengths, weaknesses, opportunities and threats and strategies about training preferences in sustainable development and environment preservation in 4 section strategies rivals/offensive, differentiating, reviewing and defensive mentioned. Conclusion: training for sustainable development should be performed in strategic planning so by considering strengths and weaknesses from the bottom of available threats give chance for reconstruction of some chances which come out of them. The chosen strategies should be considered during processes of study in specific plan by local institutions and people with governmental manager strengthening policies, regulations, procedures and provisions from priority orders.
Key Words: Strategic Planning, Education for Sustainable Development, Environmental Education, Strategy, Strategic thinking, SWOT Analysis
1- مربی گروه منابعطبیعی و محیطزیست و دانشجوی دکتری آموزش محیطزیست دانشگاه پیامنور*(مسوول مکاتبات). 2- دانشیار گروه آموزش محیطزیست دانشگاه پیامنور. 1- Instructor of the Department of Natural Resources and Environment and PhD student in Environmental Education of Payam Noor University. 2- Associate Professor of Department of Environmental Education of Payam Noor University.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 7,438 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3,140 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
