تحلیل مفهومی، کارکردی و زیباشناختی عناصر محیطی آب و گیاه با تأکید بر جنبه کالبدی باغ های ایرانی

علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره شانزدهم، شماره ویژه93

تحلیل مفهومی، کارکردی و زیباشناختی عناصر محیطی آب و گیاه

با تأکید بر جنبه کالبدی باغ های ایرانی

هانیه اخوت[1]

h.okhovat@ut.ac.ir

چکیده

باغ ایرانی به کمک اشکال منظم هندسی رابطه میان طبیعت و دنیای درون را به تصویر می­کشد. در واقع الگوی حرکت آب و کاشت گیاهان در باغ، الگویی ابتدایی و قدیمی است که پیچیده ترین نیازهای کارکردی و روانشناختی انسان را برآورده می­کند. ترکیب هوشمندانه آب و گیاه در فضاسازی باغ های ایرانی نشان می دهد که هر سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی به خوبی در آن رعایت شده و در واقع رمز پایداری باغ های ایرانی تبلور این سه مفهوم در مجموعه واحد باغ است. چنان­چه در طراحی محیط زیست جایگاه این دو عنصر به درستی انتخاب شود ، محیطی پایدار و کارآمد حاصل شده و موجب کاهش هزینه ها و صرفه اقتصادی می گردد. از این رو در طراحی طبیعت و ساماندهی عناصرآن باید  به این سه جنبه توجه ویژه مبذول داشت. روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی_تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای، به همراه پاره­ای مطالعات میدانی بوده است؛  به گونه ای که پس از شناخت اهمیت آب، درخت و گل در مبانی اسلامی شامل قرآن کریم و نقل قول های عارفان به بررسی جایگاه این عناصردر باغ های ایرانی از بعد کارکردی و زیباشناختی پرداخته می شود. سپس چنین نتیجه می شود که  باغ ایرانی نظامی حکیمانه و کمال گراست که  عناصر طبیعی آب و گیاه را  به نحوی در خود جای داده  که نه تنها نیازهای فیزیکی آدمیان (بعد کارکردی و زیباشناختی) را برآورده سازد، بلکه به بعد ماوراء الطبیعه و معنوی آن نیز توجه شده است (بعد مفهومی). همین مسأله باعث بقا و تداوم آن در طول زمان و شاخص شدن آن به صورت مجموعه ای واحد گردیده است. شناخت چنین الگوهایی می تواند به عنوان راهنما و الگوی انسان در ساختن محیطی مناسب زیست و هماهنگ با نظم موجود، مورد بهره برداری قرار گیرد.

واژه­های کلیدی: آب، گیاهان، جنبه های مفهومی، جنبه های کارکردی، جنبه های زیباشناختی، باغ ایرانی

مقدمه

باغ ایرانی همراه با پیشرفت تمدن و فرهنگ مردمانی که در ایران استقرار یافتند، به تدریج تکامل یافته است. بنابراین  شناسایی جایگاه عناصر طبیعی در اعتقادات و فرهنگ  هر جامعه از اهمیتی بالا برخوردار است و هر چه شناخت و درک مفهومی مردم جامعه نسبت به طبیعت و عناصر طبیعی بیشتر  و عمیق تر باشد، این جایگاه ارزشمندتر خواهد بود. به تبعیت از جهان بینی دیرینه و فرهنگ ایرانی _اسلامی ایرانیان،  رابطه مردم این سرزمین  با طبیعت و عناصر طبیعی، رابطه ای براساس احترام به طبیعت و همزیستی با آن است. این تفکر زمین را ملک خدا می داند(1)، در این فرهنگ عناصر طبیعی مانند آب و گیاه  به عنوان آیه و نشانه الهی محسوب می­شوند و از چنان اهمیتی برخوردارند که بارها در متون اسلامی نام این دو عنصر تکرار شده است. زیباترین ترکیب مادی آب و گیاه در هنر باغ سازی ایرانی نمایان می شود. هنر باغ سازی یکی از کهن ترین هنرهای ایرانیان است که دارای سنت های ارزشمند و قدرتی معنوی است (2) و در آن عناصر آب و گیاه از سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی حضور می یابند. جنبه مفهومی از دو مقوله تفاسیرقرآن کریم و دیدگاه عرفا و شاعران قابل بررسی است، علاوه بر این هر عنصری که در باغ ایرانی قرار می گرفت، اعم از آب و درختان و گل ها، کارکردی ویژه داشت و برای هدفی مشخص تعبیه شده بود. از طرفی سعی می شد تا طراحی به گونه ای صورت گیرد که اجزا تا حد امکان زیبا بوده و اجزای باغ به گونه ای تغییر می یافت که رعایت زیبا شناسی آن­ها در نظر گرفته شود. برای شناخت جنبه مفهومی و معنوی  عناصر آب و گیاه به بررسی آیات و روایات اسلامی و نقل قول های عارفان و شعرا پیرامون این دو عنصر پرداخته می شود، پس از دستیابی به بعد معنوی آب ، درخت و گیاه  در باغ های ایران، جایگاه هر یک از آن­ها در کالبد باغ ایرانی از دو بعد کارکردی و زیباشناختی مورد بررسی قرار می گیرد. 

روش تحقیق

در این پژوهش به منظور شناخت سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی عناصر آب، درخت و گل ، ابتدا با  استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به مطالعه قرآن کریم و تفاسیر صورت گرفته در مورد این سه عنصر پرداخته می شود. هم­چنین برای نمونه های موردی از مطالعات میدانی نیز استفاده شده است. سپس سایر منابع عرفانی شامل نقل قول  عرفا و شاعران درباره این سه عنصر مورد تحلیل قرار می گیرد. در ادامه با استناد به شواهد کتابخانه ای درباره  نحوه باغ سازی ایرانی و ساماندهی آن با استفاده از آب و گیاهان، بعد کارکردی و زیبایی شناختی این دو عنصر مورد شناخت قرار می گیرد.  تا بدین گونه اهمیت این دو عنصر از دیدگاه قرآن کریم و عارفان و شعرا مشخص و تأثیر آن در جنبه کارکردی و زیباشاختی باغ های ایران مورد بازبینی قرار گیرد.

3- جایگاه آب در باغ ایرانی

آب به عنوان اصلی‌ترین و حیاتی‌ترین عنصر شکل گیری باغ مطرح می باشد. استفاده از آب در باغ‌سازی ایرانی بسیار زیرکانه و هنرمندانه صورت گرفته است؛ به طوری­که  نه تنها به به منظور آبیاری و تغذیه گیاهان باغ به­کار رفته، بلکه استفاده مفهومی‌، شاعرانه و هنرمندانه از آن زینت‌بخش فضای  باغ بوده و با حضور خود طراوت‌، نشاط‌، حرکت و زیبایی را به ارمغان می آورد(3). نحوه حضور آب در باغ بر اساس مفاهیم خاصی صورت می‌پذیرد و توزیع آن نیز پیرو نظم و قاعده‌ای است که از یک سو به ویژگی های فیزیکی و فنی آب و آبیاری توجه کرده و از سوی دیگر مفهوم‌، زیبایی‌شناسی، منظر‌سازی و معماری را مورد توجه قرار داده است(4). در حقیقت در باغ ایرانی‌، معماری باغ، معماری آب است و درهم آمیختگی آب و گیاهان پدید‌آورنده حماسه‌ای بی‌نظیر از شعر و شکوه و موسیقی در خلوت درختان می­باشد. آب با شیوه‌ای سنجیده و هوشمندانه‌، در مسیرها جاری می‌گردد‌، در حوض‌ها و آب نماها ساکن می ماند، از  آب شره‌ها و فواره‌ها بالا می زند و با حرکت و صدا و نما و طراوت خود جلوه‌گری می‌کند. شیوه حضور و حرکت آب در باغ دارای نظامی خاص و هماهنگ با هندسه و ساختار باغ بوده و در گونه‌های متفاوت باغ ایرانی اشکال مختلف به خود می‌گیرد(5). (شکل 2و1)

شکل 1- پلان باغ فتح آباد تبریز: محور طویل آب در تمام طول باغ جریان می یابد. (6)

شکل 2 - پلان باغ فین کاشان: انواع مختلف حضور آب در باغ. (6)

4- شناخت مفاهیم معرفتی آب در مبانی اسلامی

باغ های ایرانی از ترکیب "آب جاری" و "پوشش درخت" واحه ای در دل طبیعت خشک ایجاد می کند که با توجه به تضاد محیط کویری و باغ  ، تمثیلی از مناظر با طراوت باغ های بهشتی است (7). در مبانی اسلامی و عرفانی جلوه های مختلفی از آب تکرار شده است که از دو جنبه قرآن کریم و مبانی عرفانی اسلامی  قابل بررسی است و اشاره های متعددی به جنبه معنوی آب در این توصیفات به چشم می خورد(8). 4-1- مفهوم معنوی آب در قرآن کریم

کلمه «ماء» به معنی آب بارها در قرآن کریم  تکرار شده و  از آن به عنوان مظهر خیر و برکت و پاکیزگی یاد شده است.  علاوه بر کلمه ماء، اشاره های متعدد دیگری به انواع گونه های آب شامل نهرها، چشمه ها ، آبشارهای بهشتی شده است که همگی تصاویر بدیعی از جلوه های معنوی آب را نشان می­دهند؛ (9) نقطه اوج تصویری که از بهشت در قرآن اشاره شده "جنات تجری و من تحت­الانهار" می‌باشد و به معنی بوستان هایی است که از زیر درختان و قصرهای آن جوی های آب جاری است. این ترکیب کلامی در 35 آیه از قرآن کریم به کار رفته است. در آیه 15 سوره محمد،  سخن از چهار نوع نهر

رفته است: "مثل آب بهشتی که به مردم با تقوی وعده اش را داده اند این است که در‌آن نهرهایی از آب تازه و نمانده "انهار من ماء غیر آسن" و نهرهایی از شیر که طعمش تغییر نمی‌کند "انهار من لبن لم یتغیر طعمه" و نهرهایی از شراب طهور که برای نوشندگان لذت بخش است "انهار من خمرلذه للشاریین" و نهرهایی از عسل خالص "انهار من عسل مصفی" وجود دارد و ایشان در بهشت از هر گونه ثمره برخوردارند و مغفرتی از پروردگارشان دارند." (9)  جاری شدن  آب و  حرکت آن در چهار جهت و چهارجوی، تمثیلی از چهار نهر بهشتی است که در باغ ایرانی به کار گرفته شده است. اگرچه در بسیاری از    باغ های ایرانی مشاهده می گردد که آب از یک جهت آمده و ضمن ریختن در یک حوض مقسم درسه جهت دیگر جاری شده است، اما گردش آب را در چهار جهت تداعی می‌کند(10). (شکل 3)

کلمه کوثر در آیه "انا اعطیناک الکوثر"(10) را بعضی از مفسرین به معنای نهری در بهشت، حوض خاص رسول خدا (ص) در بهشت یا صحرای محشر(11) گرفته اند. نهر یا حوض کوثر چنان که در بعضی روایات آمده، از زیر ارض جریان دارد و مبدأ و نهایت آن بی پایان و نامحدود است و هرکس به اندازه ظرفیت ذهن صاف و پاکش از آن دریافت و بهره ای دارد. به طور کلی، توصیفات قرآن از باغ ملکوت به غایت هماهنگ و یک­دست است و تصویر روشنی از سر سبزی، چشمه های جوشان، نهرها و حضور پایدار آب را عرضه می دارد. تنها در آیه 46 سوره الرحمن تصویر جدیدی از چشمه های جوشان در باغ بهشتی نمایان می شود، به طوری­که از دو باغ، با دو چشمه جوشان و دو نوع از هر میوه یاد شده و در ادامه آیات چنین آمده است: "و جز آن­ها به دو بهشت دیگر است...، از شدت سبزی متمایل به سیاهی... در آن دو چشمه همواره جوشنده هست... . در آن دو میوه هست و نخل هست و انار هست... . در آن­جا زنانی است نیک سیرت و زیباروی... حورانی مستور در خیمه ها..." (10) این وصف قرآن از بهشت باعث تلاش های فراوانی برای طراحی ترکیب بهشت به شکلی شد که در آن دو بار دو باغ جای بگیرد. به طوریکه شکل چهار قسمتی باغ های ایرانی یا همان چهارباغ ایرانی تقلیدی از این چهار باغ بهشتی وصف شده در قرآن است. این تقسیم بندی چهارگانه به ویژه در باغ هایی به کار می رفت که پیرامون مقبـره ای ساختــه می شد، (6) چرا که به این ترتیب چهار جوی، مانند نهرهای باغ بهشت، جلو مقبره جریان می‌یافت و شخص متوفی، در مقبره خود، طعم نعمات بهشتی را می‌چشید. (شکل 4) در جدول 1 جلوه های مختلف آب در قرآن کریم  با تأکید به نمونه کالبدی آن در باغ ایرانی ارایه شده است.

جدول 1 - جنبه معنوی آب در قرآن کریم و تبلور آن در باغ ایرانی، (مأخذ : نگارنده)

4-2- مفهوم معنوی آب درمبانی عرفانی_اسلامی

عارفان که به طور کلی از ذهنی شاعرانه و درکی هنری برخوردار بودند، به کشف شباهات جنبه های مختلف خلقت علاقه بسیار داشتند. از این رو به تفحص در رابطه انسان و طبیعت می پرداختند و بسیاری از آن­ها به کشف شباهتی بنیادی میان رفتار انسان و جنبه های مختلف طبیعت نایل آمدند.برای مثال شبلی (متوفی به 297/910)، عارف غریب بغدادی، در شباهت عارفان عاشق با جلوه های طبیعت، ایشان را به بهار تشبیه می‌کند، و می‌گوید" هم­چنان که تندر می­غرد، ابر می‌بارد، برق می‌درخشد، باد می‌وزد، غنچه ها می‌شکفند و پرندگان می‌خوانند، عارف هم چشمش می‌گیرد، لبش می‌خندد، دلش می‌لرزد،‌سر می‌بازد، نام یار را بر زبان دارد و  بر آستان او می‌گردد." (14) جدول 2 تعدادی از عرفا و شاعرانی را که به جنبه عرفانی و معنوی آب توجه داشته اند و  توصیفات به کار رفته توسط آن­ها و کشف نمونه کالبدی آن در باغ های ایرانی را نشان داده است.

جدول 2 - جنبه معنوی آب از دیدگاه عرفا و تبلور آن در باغ ایرانی، (مأخذ: نگارنده)

5- بررسی جنبه کارکردی و زیباشناختی آب در باغ ایرانی: در طراحی باغ علاوه بر توجه به زیبایی و  هویت مکانی اصل توجه به آبیاری قاعده کلی بوده است، تا آن­جا که ابعاد فضا با توجه به میزان دسترسی به آب طراحی می شده است.  

از خنکی، انعکاس و صوت آب به صورت های استخر، حوض، حوضچه، جویبار، آبشار( پلکانی، سطح شیبدار، فواره) استخر کم عمق در محل برخورد گذرگاه های اصلی( برای دید از نزدیک) و استخر عمیق به عنوان آب بند یا منبع آب، ( برای دید از دور) استفاده می­شد(15).

آب در واقع جالب ترین موضوع منظره ها و شیرین ترین اتفاق دربخش های مختلف باغ محسوب می شد(16). به­گونه­ای که از دور چشم را به خود خیره می کرد و از نزدیک بسیار دلپذیر بود؛  هرجا در معرض دید قرار می گرفت، طراوت و زندگی را به همراه داشت،  سایه ها را به حرکت وا می داشت، ملالت و بیهودگی را به نشاط مبدل می کرد و مناظر شلوغ را با فرم سبک و گستردگی خود غنی می ساخت. در بعضی مواقع با بزرگ­ترین ترکیب ها  برابری می کرد و گاهی با بی اهمیت ترین آن ها سازگار می شد. (شکل 6 و5) آب ممکن است در یک گستره آرام قرار گیرد تا موجب آرامش در یک منظره صلح آمیز شود و یا در مسیری پر شتاب و پر پیچ و خم ، شکوه و شادمانی ایجاد کند. در جدول 3 انواع گونه های مختلف آب در باغ های ایرانی از دو جنبه کارکردی و زیباشناختی ارایه شده است.

جدول 3- جنبه کارکردی و زیباشناختی آب در باغ ایرانی (مأخذ: نگارندگان)

6-جایگاه گیاهان در باغ ایرانی

7-1- مفهوم معنوی درختان در قرآن کریم

گیاهان در باغ ایرانی گذشته از جنس و گونه، از نظر محل قرارگیری، طرح کاشت، زیبایی و سودمندی بسیار قابل ملاحظه هستند و حتی در حفاظت باغ در مقابل عوامل طبیعی مخرب نقش مهمی را  ایفا می‌کنند. گیاهان در باغ ایرانی با اهداف متفاوتی از جمله سایه اندازی، محصول دهی و تزیین باغ  به کار می‌روند و ازآنجا که سودمندی یکی از اصلی‌ترین ویژگی  باغ سازی ایرانی است، بیشترین حجم گیاهان باغ را درختان میوه و پس از آن درختان سایه افکن تشکیل می‌دادند، به همین نسبت گیاهان تزیینی به میزان کمتری در باغ به چشم می‌‌آیند(17).

جایگاه گیاهان در باغ در فصول مختلف متفاوت است، به طوری­که در بهار شکوفه، گل، عطر و بو، طراوت و شادابی، در تابستان، سایه، گل، میوه، آب روان، هوای مصفا و فضای استراحت، در پائیز  هنگامه و غوغایی از میوه های الوان، رنگ­های پویا و رقص برگ ها، در زمستان هندسه عیان و سر افرازی درختان همیشه سبز در آغوش شاخه های خزان زده عریان  را به تصویر می کشند(18).

گیاهان به طور کلی به دو دسته درختان و گل ها تقسیم بندی می شوند و در این پژوهش بررسی سه جنبه مفهومی،کارکردی و زیباشناختی گیاهان در دو گروه  مجزای درختان و گل ها انجام می گیرد.

7- شناخت مفاهیم معرفتی درختان در مبانی اسلامی

طبیعت، نخستین اسباب دنیوی تجلی  ساحت  الهی  برای انسان است؛ در این میان کمتر چیزی است که بتواند زودتر از درخت، اندیشه ی کمال را به ذهن آورد، زیرا درخت برای نیل به کمال رشد، امکان مکانی و زمانی داشته است، شاخه هایش به بیرون و بالا متوجه است، کمال آن بسته نیست، بلکه باز است. از این رو همواره در مبانی اسلامی به جنبه معنوی درختان توجه شده است و علاوه برآیات  قرآن کریم، بسیاری از منابع معرفتی نیز این آفریده  الهی را گرامی داشته­اند.

در قرآن کریم در اکثر موارد از درخت با واژه "شجر" یاد شده است . واژه شجر در حقیقت به معنای "هرچه از روییدنی ها که تنه دارد"، می باشد. علاوه بر این در قرآن از لفظ " شجر و تنازع" نیز استفاده شده است. چنان که در آیه 65 سوره مبارکه نساء می خوانیم: "فلا و ربک لا یؤمنون حق یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی  انفسهم حرجاً مما قضیت و یسلموا تسلیماً " نه چنین نیست  قسم به خدای تو که اینان به حقیقت اهل ایمان نمی شوند مگر آن­که در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاکم کنند و آن­گاه به هر حکمی که کنی هیچ گونه اعتراضی در دل نداشته و کاملاً از دل و جان تسلیم فرمان تو باشند(10).

در این مورد نیز کلمه "شجر" با معنای درخت قرابت دارد چرا که منازعه را از آن جهت مشاجره می نامند که سخن دو خصم مثل برگ و شاخه درخت را در هم می آمیزد. ولی به طور کلی واژه شجر با اشکال مختلف بارها  در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است که هر کدام بیان کننده صفات متنوع و ویژگی های مختلف آن می باشد. مثلاً در سوره یس در بحث بسیار مهم آفرینش و حیات بازپسین، خداوند پدید آمدن آتش را از درخت سبز به عنوان پدیده ای شگفت و عبرت آموز نقل می کند . امام فخر رازی می گوید: " آتش در دل درخت، همانند شعله ی حیات در پیکر انسان است و خداوند آفرینش آتش و ذکر آتش در درخت را به عنوان مقدمه ای برای آفرینش بزرگ خود بیان کرده است(12)." هم­چنین در آیه 30 سوره قصص می خوانیم : " پس چون به آتش رسید ، از جانب راست وادی در آن جایگاه مبارک، از آن درخت ندا آمد که  ای موسی، منم، من، پروردگار جهانیان(10)" در آیه 20 سوره ی مؤمنون داریم: " از طور سینا درختی برمی آید که روغن و نان خورشی برای خورندگان است(10)." موارد استفاده درخت در قرآن در سوره های مختلف، متفاوت است . جدول 4 انـواع نقش های درخت در قرآن را به همراه توصیف به کار رفته در مورد آن و تطبیق آن با نمونـه کالبدی در باغ ایــرانی نشـان می دهد.

جدول 4- جنبه معنوی درخت در قرآن کریم و تبلور آن در باغ ایرانی (مأخذ: نگارنده)

7-2- مفهوم معنوی درخت از بعد عرفانی_اسلامی :  بنابر دیدگاه عارفان، در باغ تمامی گیاهان خود را وقف ذکر خداوند و نمازگزاردن بر او کرده اند و از این لحاظ به فرشتگان می‌مانند که کارشان صرفاً حمد پروردگار است. جلال الدین رومی می‌گوید: "درختان در حال نمازگزاردنند و پرندگان آواز مناجات سر داده اند  و بنفشه به سجده سرخم کرده است(12)." به نقل قول عارفان درختان  دستان خود را به سوی آسمان می‌گشایند و از آنجا که برگ چنار همواره به دست انسان تشبیه شده است،‌ این درخت را معمولاً پیش نماز گیاهان نمازگزار باغ دانسته اند(19) و در پاییز که درختان برگ­هایشان را از دست می‌دهند و به حالت بی برگی می‌رسند، به عارف کاملی می‌‌مانند که بدون تعلقات بیرونی و دنیوی و در نتیجه بی غم و اندیشه و در حالت دعا و تضرع و با فقر مطلق در برابر خداوند ایستاده است(19). عارفان درخت را صورت مثالی و نماد تطـور و نــو شـدگــی می دانند. رشد مداوم نباتات نشانه تجدید حیات ادواری و یادآور اسطوره بازگشت جاودانه به اصلی  واحد است. در مبانی عرفانی هر یک از درختان به نوعی دارای نماد و نشانه خاص خود می باشند. از این رو باغ ایرانی، محیطی همواره سرسبز و مملو از نمادهایی است که مجموعه ای از اعتقادات را به آدمی یادآوری می کند. جدول 5 درختان کاشته شده در باغ ایرانی را به همراه مفهوم نمادین و عرفانی و کارکردهای آن ها در باغ نشان می دهد.

 8-بررسی جنبه کارکردی و زیباشناختی درختان در باغ: در باغ ایرانی کاشت تمامی درختان برای منظور و هدف مشخصی انجام می گرفت و هرگز به صورت اتفاقی و بی منطق نبود(20). (جدول 5) درختان سایه افکن در دو طرف مسیرهای باغ قرار می‌گیرند که بر مسیرهای محوری، با توجه به اهمیت آن­ها و با اتکا به نوع درخت سایه  افکن تأکید می‌کنند(21). این درختان در مواقعی تنها یک نوع درخت می‌باشند،  مانند چنار و مواقعی دو نوع مانند چنار و سرو. در اطراف باغ در جوار دیوار، مسیر حرکت وجود دارد، که در آن­جا نیز درختان سایه افکن بی بار و یا سایه افکن میوه دار مانند گردو، به طور ردیفی در کنار نهر قرار می‌گیرند. در محورهای فرعی که محور اصلی را به صورت قائم قطع کرده و مسیرهای بین کرت ها را تشکیل می‌دهند نیز درختان سایه افکن به طور ردیفی کاشته می شوند. در میان کرت، درختان میوه قرار می‌گرفته اند که براساس انواع قابل رشد در اقلیم های مختلف تفاوت می‌کرده اند. برای نمونه باغ دلگشای شیراز به غیر از درختان سایه افکن اطراف مسیرها در کرت های خود، درختان نارنج دارد  که بوی دل انگیز آنها در بهار هنگامه می‌کند(22). در دو خیابان دو طرف میان کرت یا آبنما، برای کمک بیشتر به ایجاد سایه، گذرگاه های باغ ها را باریک تر انتخاب می نمودند تا سایه درختان دو طرف همه سطح گذرگاه را بپوشاند و به این ترتیب دالان سرپوشیده ای از درختان می ساختند. هم­چنین زمانی سطح کرت ها به اندازه ای  پایین تر از سطح راه های محوری قرار می‌گیرند که  پیاده رو به راحتی می‌تواند از میوه درخت نزدیک  محور استفاده کند.

در باغ های ایرانی، پیرامون استخر را با درختان نارون، افرا، مورد و ارغوان می پوشاندند. بیدها را هم در جایی می کاشتند که آب زیاد باشد، ولیکن کنار استخر و حوض  نمی کاشتند، زیرا لبه حوض را می شکست.  در کنار گذرگاه و جوی آب درختان خزان دار و همیشه سبز را کنار یک­دیگر می کاشتند. (شکل 7)

چرا که همواره سبزها نماد بی­مرگی، جاودانگی، نیروی حیات جوانی، نیرومندی و نیروی زاد و ولد هستند(8).

تغییر شکلی که درختان چنار در چهار فصل سال از نظر رنگ برگ­ها و یا ریزش آن­ها دارند ، در مجاورت درختان سرو و کاج که همواره برگ داشته و سبز رنگ هستند، تنوع زیادی در رنگ و طرح و حجم باغ ایرانی به وجود می آورد.

شکل 7- الگوی کلی کاشت درختان در باغ ایرانی، (مأخذ: نگارنده)

جدول 5- مفهوم نمادین درختان و بررسی کارکردی آن ها در باغ ایرانی (مأخذ: نگارنده)

 9- مفهوم معنوی گل در مبانی اسلامی

تقریباً یک هزاره است که عرفا و شاعران فارسی گوی کمال تجلی الهی را در گل دیده اند. با این حال این گل الهی را هرگز نمی‌توان به درستی وصف کرد. شاعر تنها می‌تواند شرح هجران بلبل از گل را بسراید،  تنها بلبل که دور از گل به سر می‌برد، می‌تواند کلماتی حاکی از ستایش  و شوق بر زبان آورد، هم­چنان که نی پس از بریده شدن از نیستان آواز سر می‌دهد. محمد اقبال فلسفه خود را براساس همین مفهوم پی ریخته  و براین باور است که جدایی و فراق، انسان را به حرکت درمی‌آورد و او را قادر می‌سازد تا آوازی سوزناک سر دهد و زیبایی بیافریند، درست مانند بلبل که مشتاق رسیدن به گل است(19). مولوی نیز به این مفهوم پی برده است : "بلبل ایشان که حالت آرد او/ در درون خویش گلشن دارد او (19)." عارف عشق به معبود را در ورای گل ها و درختان، در سایه سرو باریک اندام و در سجده خاضعانه بنفشه کوچک می‌یابد. بسیاری از عارفان بیان کرده اند که چگونه هنگام شنیدن حمد و تسبیح  گیاهان به شهود رسیده اند و  این تسبیح مدام پروردگار توسط طبیعت را در قالب حکایات و اشعاری با زیبایی تمام به تصویر کشیده اند؛ یکی از زیباترین این حکایات درباره سنبل افندی، شیخ طریقه خلوتی در استانبول قرن دهم/ شانزدهم است. سنبل افندی می‌خواست جانشین خود را تعیین کند. به این منظور مریدان را برای تزیین خانقاه به دنبال جمع آوری گل فرستاد. همه آن ها با دسته های بزرگ گل بازگشتند، به جز فردی به نام مرکز افندی که فقط یک گل کوچک پژمرده با خود آورد. از او پرسیدند که چرا چیزی در شأن استاد نیاوردی پاسخ داد : (همه گل ها را در حال ذکر و نیایش پروردگار یافتم، چگونه می‌توانستم دعایشان را قطع کنم؟ آن گه گلی دیدم که تازه ذکرش را به پایان رسانده بود، همان را آوردم) به این ترتیب مرکز افندی به جانشینی سنبل افندی انتخاب شد (19). در جدول 6 عرفا و شاعرانی که به طور ویژه به جنبه معنوی گل­ها در باغ اهمیت می دادند به همراه تمثیل های به کار رفته توسط آن­ها و تطبیق با نمونه های موجود در باغ های ایران مشخص شده است. گل های کاشته شده در باغ ایرانی نیز به مانند درختان،  هرکدام نشانه و نماد خاصی را دارند و نشان دهنده  مفهوم عرفانی می باشند. این مسأله نشان می دهد که عارفان و شعرا به بعد معنوی و مفهومی گل ها در باغ تا چه اندازه اهمیت می دادند (جدول 7).

جدول 6- جنبه معنوی گل ها از دید عرفا و شاعران و تبلور آن در باغ ایرانی ،(مأخذ: نگارندگان)

10- بررسی جنبه کارکردی و زیباشناختی گل در باغ

سازندگان باغ ایرانی، از بیهودگی پرهیز کرده، از گل ها استفاده منطقی داشتند و هیچ­گاه بدون دلیل چیزی را  نمی­کاشتند. ترکیب و ترتیب کاشتن گل ها در باغ های ایرانی به صورت  تجربی ـ علمی و تابع روابط و ضوابط و ناظر برکارایی، پویایی و  مقابله با ناسازگاری­های محیطی بود و نیز زیبایی و چشم نوازی آن ها در فصول مختلف در نظر گرفته می­شد(23). جایگاه گل ها در باغ ایرانی، پای درختان بود. به طور ویژه گل هایی کاشته می شد که خاصیتی داشته باشند،  به طوری­که  هم از عطر آن ها استفاده می شد و هم از گلبرگ­هایشان حلوا  و مربا و .. درست می کردند و برخی از آن­ها خاصیت طبی نیز داشت (جدول 7). در میان کرت فرا روی عمارت اصلی باغ، اگر استخر قرار نمی گرفت ،‌گلستان بود . در باغ ایرانی همیشه سعی می شد که در گلستان همواره گل باشد(24).  گل­های تزیینی بیشتر در باغچه های جلو ساختمان و در محور ورودی و یا محورهای اصلی که متوجه کوشک بود،  کاشته می شدند؛  در بعضی از باغ ها در میان کرت برای جلوگیری از هدر رفتن آب و مسایل دیگر اسپست می کاشتند که نوعی یونجه است که تا هفت بار قابل درو می باشد؛ این گیاه مفید، خوشبو، زیبا و اقتصادی است، نگه داری آن آسان بوده، ازت هوا را جذب و به خاک می دهد، دافع پشه و مگس بوده و زنبور عسل از گل هایش تغذیه می کند؛ در زمستان این گیاه را درو و به عنوان علوفه زمستانی دام ها استفاده می کردند. در اوایل رشد،  منظره چمن دارد و با رشد بیشتر در برابر باد مواج می­شود و زمانی که به گل می نشیند، بنفش خوش­رنگی را بر سبزه می­گستراند(21).

جدول 7- مفهوم نمادین گل ها و استفاده کارکردی آن ها در باغ ایرانی، (مأخذ: نگارنده)

نتیجه گیری

عناصر آب و گیاه از مهم ترین عناصر تشکیل دهنده محیط زیست محسوب می شوند که در سال های اخیر به اهمیت مسایل کارکردی و زیباشناختی آن در طراحی منظر پرداخته شده است.  ولیکن بعد مفهومی و محتوایی آن هم­چنان از نظر غریب مانده است. باغ ایرانی مجموعه ای­ است که هر سه بعد مفهومی_معنوی، کارکردی و زیباشناسی عناصر مذکور به بهترین شکل در یک­دیگر ترکیب شده اند و نظامی واحد به نام "باغ ایرانی" را شکل داده اند. (25) از این رو برای شناسایی چنین مفاهیمی این مجموعه برگزیده شد و  عناصر آب، درخت و گل از سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی در باغ های ایرانی  مورد بررسی قرار گرفت. مباحث مطرح شده  نه تنها حاکی از حضور حکیمانه و کمال گرای عناصر آب و گیاه در کالبد باغ می باشد، بلکه نشانگر دقت باغ­سازان ایرانی به چگونگی ساماندهی این دو عنصر به گونه ای بوده است که پاسخگوی نیازهای جسمی، روحی و روانی آدمیان باشد. در واقع  باغ ایرانی مجموعه ای ملکوتی است که  آفریده های الهی را به نحوی در خود جای داده  که نه تنها نیازهای فیزیکی آدمیان (بعد کارکردی و زیبا شناختی) را برآورده می­سازد، بلکه به بعد ماوراء الطبیعه و معنوی آن نیز توجه می­کند. (بعد مفهومی) همین مسأله باعث بقا و تداوم آن در طول زمان و شاخص شدن آن به صورت مجموعه ای واحد شده است، به طوری که هرچند با گذشت زمان  ترکیب عناصر سازنده آن (شامل آب و گیاه)  از لحاظ ظاهر و کالبد تغییراتی  داشته اند ولیکن از لحاظ محتوا کم و بیش یکسان بوده و تغییرات چندانی نکرده اند. اکنون این نتیجه حاصل می شود که طراحی محیط زیست باید در مجموع تأمین کننده نیازهای مادی انسان و زمینه ساز رشد روحی و معنوی او باشد. اگر امروز در فضاهای سبز کشورمان، درختان و گیاهان  به احجام و اشیایی صرفا تزیینی تبدیل شده اند و در میان غباری از  آلودگی ها گم می شوند، اگر در فضای شهری، مسیرهای عبوری اصل می شوند و بر فضای حضوری تسلط می یابند و احداث ساختمان بر احداث فضاهای سبز برتری می یابد و در مجموع انسان در میان اجسام مضطرب و هراسان، منفعل و سطحی و گریزان و از خـود بیـگانه و مسخ می شود، قطعاً ناشی از رسوخ فرهنگ و باورهایی است که دیدگاه نظری خود را بر جوامع انسانی تحمیل نموده اند. با توجه به اهمیت آب و گیاهان در قرآن کریم و سایر مبانی اسلامی، شایسته است که مهندسین محیط زیست و طراحان منظر به بنیادهای معنوی و عرفانی این عناصر توجه داشته باشند تا بدین گونه شرایطی ایجاد شود که عناصر پایدار در معماری منظر با  رویکردی به مفاهیم بیان شده در باغ ایرانی ساخته و جهت احداث مجموعه هایی هماهنگ تر با نیازهای روحی و جسمی انسان، هر سه جنبه مفهومی،کارکردی و زیباشناختی  در طراحی منظر مورد توجه قرار گیرند. دیگر نکته حایز اهمیت آن که خداوند تمام بندگان صالحش را به هم­جواری با این دو عنصر ارزشمند (آب و گیاه) در بهشت موعود وعده داده است که این نشان از اهمیت بالای این عناصر بهشتی دارد.

منابع

1. Eliade, Mircea, Adams, Charles J., (1987), The Encyclopedia of Religion, Macmillan, UK, p.111
2. Hobhouse, Penelope, Hunningher, Erica, Harpur, Jerry, (2004), Gardens of Persia, Kales Press, USA, p.31.
3. Johnson, James, Sydney Johnson, James, Links, Julian A., (1929), The Persian Garden, Illustrated               by Julian A. Links, Windsor Press, England, pp. 71-73.
4. بل، سایمون (1-1386)، عناصر طراحی بصری معماری منظر، ترجمه محمد احمدی نژاد، انتشارات خاک، اصفهان، صفحه 41.
   1. Khansari, Mehdi, (1998), the Persian Garden: Echoes of Paradise, Mage Publishers, Washington    DC, p.103.
   2. Wilber, Donald Newton, (1979), Persian Gardens and Garden Pavilions, Dumbarton Oaks, UK.
   3. Wilber, Donald Newton, Ackerman, Phyllis, (1940), The Persian Garden, the Iranian institute,   Tehran, p.31.
   4. حیدری، فاطمه و ایرانی بهبهانی، هما (1387)،‌ باغ ایرانی، انتشارات همشهری، تهران، صفحه 72، 48.
      1. Gheissari, Mohammad, (1975), The Persian Garden: Its Origin and Development, Delaware, USA,   p.24.
      2. قرآن کریم.
         1. Ruggles, D. Fairchild, (2008), Islamic Gardens and Landscapes, University of Pennsylvania     Press, USA, p.144.
         2. بیستونی، محمد (1386)، گیاه شناسی از دیدگاه قرآن کریم، انتشارات بیان جوان، تهران، صفحه 121.
         3. سلطان زاده، حسین، (1378)، تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
         4. حسینی، اشرف الدین (1387)، باغ بهشت، انتشارات رجبی، تهران، صفحه 71.
            1. Thacker, Christopher, (1979), The History of Gardens, University of California Press, USA, p.121.
            2. American Society of Landscape Architects, (1977), Landscape Architecture, ASLArchitects, USA, p.23.
            3. بهرام، محمد (1384)، گیاه شناسی، انتشارات رهپویان شریف، تهران، صفحه 81.
            4. کلاستن، برایان (1387)، طراحی منظر با گیاهان، انتشارات سازمان پارک ها و فضای سبزشهرتهران، تهران، صفحه 67.
            5. عبدالله دفاع، علی (1386)، مشاهیر گیاه شناسی در تمدن اسلامی، ترجمه فرزانه غفاری، انتشارات سمت، تهران، صفحات 121، 44، 46، 72. 
               1. Geographical Magazine, (1957), Published by Campion Interactive Pub. Ltd., California, USA, p.11.
               2. لثچینسکی، نانسی (1387)، طراحی کاشت منظر: رویکردی حرفه ای به طراحی باغ، ترجمه محسن کافی، انتشارات آییژ، تهران، صفحات 71، 124.
               3. بل، سایمون (2-1386)، منظر، الگو، ادراک و فرایند، ترجمه بهناز امین زاده، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، صفحه 124.
                  1. Alexander Clouston, William, (2007), Flowers from a Persian Garden and Other Papers, BiblioBazaar, LLC, Charleston, USA. 22, p. 145.
                  2. مک دونالد، برایان تامس (1387)، مستند سازی طراحی منظر، ترجمه سولماز حسینیون، انتشارات شهیدی، تهران، صفحه 37.
                  3. کالن، گوردون (1383)، گزیده منظر شهری، ترجمه منوچهر طبیبیان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، صفحه 28.