مقاله پژوهشی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و سوم، شماره یازده، بهمن ماه 1400(176-165)

بررسی عناصر سرب، کادمیم و مس در خاک اطراف نیروگاه حرارتی شازند اراک

حوریه عابدی[1]

سهیل سبحان اردکانی^2*

s_sobhan@iauh.ac.ir

اصغر سیف³

چکیده

زمینه و هدف: آلودگی خاک به فلزات سنگین سمی از مشکلات رایج در سطح بین‌المللی است. بنابراین، این پژوهش با هدف بررسی غلظت عناصر سرب، کادمیم و مس در خاک اطراف نیروگاه شازند اراک و تهیه نقشه­ توزیع مکانی عناصر در سال 1392 انجام یافت.

روش­ بررسی: پس از انتخاب 9 ایستگاه نمونه­برداری به‌روش تصادفی سیستماتیک، از خاک سطحی و همچنین از عمق 30 سانتی­متری در مجموع 54 نمونه خاک برداشت شد. غلظت عناصر در نمونه­ها بعد از طی مراحل آماده‌سازی آزمایشگاهی، به‌روش طیف‌سنجی نوری پلاسمای جفت‌شده القایی خوانده شد. برای تهیه نقشه­­ پهنه­بندی عناصر و پردازش آماری داده­ها به‌ترتیب از نرم­افزارهای ArcGIS وSPSS  استفاده شد.

یافته­ها: نتایج نشان داد که بیشینه میانگین غلظت عناصر سرب، کادمیم و مس در نمونه­های خاک سطحی و عمق 30 سانتی­متری        (میکرو‌گرم در کیلوگرم) به‌ترتیب برابر با 577 ± 10255 و 415 ± 8416؛ 0/29 ± 304 و 0/34 ± 303؛ و 431 ± 11839 و 501 ± 10473 است. نتایج مقایسه میانگین غلظت عناصر مورد ارزیابی در نمونه­ها با رهنمود WHO نشان داد که فقط میانگین غلظت عنصر مس بزرگ­تر از بیشینه رواداری بوده است.

بحث و نتیجه­گیری: علی‌رغم آن‌که نتایج نشان داد خاک­های اطراف نیروگاه حرارتی شازند به عناصر سمی سرب و کادمیم آلوده نبودند، ولی، به منظور حفظ سلامت محیط و زیستمندان نسبت به اعمال مدیریت ­محیط‌زیستی صنایع مستقر در منطقه مورد مطالعه از جمله نیروگاه و پتروشیمی شازند توصیه می­شود.

واژه­های کلیدی: آلودگی خاک، فلز سنگین، توزیع مکانی، بیشینه رواداری، نیروگاه شازند.

Assessment of Pb, Cd and Cu concentrations of soil samples in the vicinity of Shazand thermal power plant, Arak, Iran

Horiyeh Abedi[2]

Soheil Sobhanardakani^2*

s_sobhan@iauh.ac.ir

Asghar Seif³

Abstract

Background and Objective: Spatial distribution of contaminants is essential for soil contamination monitoring and maintaining environmental quality. Therefore, this study was conducted to assessment of Pb, Cd and Cu concentrations of soil samples in the vicinity of Shazand thermal power plant in 2013 and preparing the spatial distribution map of elements.

Material and Methodology: A total of 54 topsoil and subsoil samples were collected from nine sampling stations. In the laboratory, after preparation of soil samples, heavy metal concentrations were determined using ICP-OES. All statistical analyses were performed using the SPSS 18.0 statistical package. Also, spatial distribution maps of elements were prepared using Kriging interpolation method.

Findings: Based on the results obtained, the maximum mean concentration of Pb (µg/kg) in topsoil and subsoil samples were 10255 ± 577 and 8416 ± 415, respectively, while, the maximum mean concentration of Cd in topsoil and subsoil samples were 304 ± 29.0 and 303 ± 34.0 µg/kg, respectively, whereas, the maximum mean concentration of Cu in topsoils and subsoils samples were found to be 11839 ± 431 and 10473 ± 501 µg/kg, respectively. The results of statistical analyses showed that, the mean concentrations of Cu in both topsoil and subsoil specimens were significantly higher than permissible maximum permissible concentration established by WHO.

Discussion and Conclusion: Although the mean concentrations of Pb and Cd in soil samples were lower than WHO permissible limits, the establishment of environmental management system in industries of the study area and implementation of programs for the monitoring of heavy metals in soil samples is recommended.

Keywords: Soil Contamination, Heavy metal, Spatial distribution, Maximum permissible concentration, Shazand thermal power plant.

مقدمه

خاک یکی از محصولات محیط با فرآیند تشکیل طولانی است که به‌طور دائم در معرض تغییر و نمو قرار داشته و مخلوط پیچیده­ای از مواد معدنی و آلی و موجودات زنده است (1). به بیان دیگر، خاک پوسته­ای از زمین است که بدون آن زمین خواهد مرد. بنابراین حفاظت از کیفیت خاک­ها و جلوگیری از آلودگی و زوال آن­ها از اصول اولیه برای رسیدن به توسعه پایدار است (2). افزایش فعالیت­های صنعتی توأم با تولید آلاینده­ها از جمله فلزات سنگین یکی از مشکلات جدی و در حال گسترش زندگی انسان عصر حاضر است. یون فلز­ات سنگین از آلاینده­های پایدار و ماندگار در محیط‌زیست و غیر قابل تجزیه بوده، از تمایل به تجمع در بافت بدن موجودات زنده برخوردارند، بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی، فعالیت زیستی و دستیابی زیستی مواد مغذی در خاک تأثیر می­گذارند و از طریق ورود به زنجیر غذایی و نفوذ در منابع آب زیرزمینی به‍عنوان یک مخاطره جدی برای سلامت انسان و امنیت محیط­زیست محسوب می­شوند (2 و 3).

سرب، کادمیم و مس به­خاطر توانایی بالقوه در آسیب­رسانی به سلامت انسان، حیوانات و محیط در چند دهه اخیر از نظر ­بهداشتی و محیط‌زیستی بسیار مورد توجه قرار گرفته­اند و سعی شده است از ورود آن­ها به چرخه محیط­زیست تا حد امکان جلوگیری شود (4 و 5).

غلظت سرب در خاک­ها از یک تا 200 میلی­گرم در کیلوگرم متغیر بوده و حد بحرانی آن 50 میلی­گرم در کیلوگرم است (3). سرب بعد از انتقال در خون به نقاط مختلف بدن منتقل شده و در اندام­هایی مانند کلیه، کبد، طحال، سیستم­های عصبی، مغز استخوان و غدد فوق­کلیوی تجمع می­یابد. افزایش غلظت سرب در بدن ایجاد سمیت شدیدی می­کند که در اثر عدم درمان و جلوگیری از آلودگی با آن به مرگ منتهی می­شود (6). غلظت کادمیم در بیش‌تر خاک­های غیرآلوده از یک میلی­گرم در کیلوگرم کم‌تر و غلظت بحرانی آن در خاک 5/1 تا 5/2 میلی­گرم در کیلوگرم است (7). مهم­ترین اثرات مخرب کادمیم، تجمع مزمن آن در قشر رویی کلیه بوده و زمانی که غلظت آن به 200 میکروگرم در هر کیلوگرم وزن تر کلیه برسد، سبب از کار افتادن مجاری کلیوی می­شود. نرم شدن استخوان­ها به‌واسطه اختلال در موازنه کلسیم و فسفر از دیگر علائم مسمومیت کادمیم است (8 و 9). غلظت مس در خاک بین 18 تا 3/94 میلی­گرم در کیلوگرم متغیر و حد بحرانی آن 38 میلی­گرم در کیلوگرم ­است (7). جذب زیاد مس در انسان باعث خوردگی شدید مخاطی، آسیب گسترده مویرگی، تغییرات نروتیک کبدی و کلیوی، دستگاه گوارشی و سیستم عصبی مرکزی شده و منجر به افسردگی می­شود. همچنین، تماس مستقیم با نمک­های مس، ضمن آسیب جدی به پوست، می‌تواند منجر به اگزمای پاپولوویزیکولی شود (10 و 11).

تاکنون چندین مطالعه در خصوص بررسی تجمع فلزات سنگین در خاک اطراف نیروگاه‌ها و یا مناطق صنعتی انجام شده است که از جمله می­توان به بررسی تغییرات غلظت فلز سمی آلومینیوم در برخی از مناطق صنعتی استان کرمان (12)، بررسی محتوی و توزیع عناصر کروم و مولیبدن در مناطق مجاور مجتمع فولاد مبارکه اصفهان (13)، بررسی آلودگی فلزات سنگین در مجموعه صنعتی شماره‌های 2 و 4 اهواز (14 و 15)، بررسی تجمع عناصر کروم و نیکل در خاک‌ اطراف شهرک صنعتی خیرآباد اراک (16)، بررسی غلظت فلزات سنگین در خاک اطراف نیروگاه لودز لهستان (17)، ارزیابی آلودگی فلزات سنگین در خاک یک منطقه صنعتی سورات در گوجارات هندوستان (18) و بررسی آلودگی فلزات سنگین در خاک ناحیه صنعتی Eastern Guwahati هندوستان (19)، اشاره کرد.

با توجه به احتمال انتشار آلاینده­های ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی از طریق فعالیت نیروگاه شازند، این پژوهش با هدف بررسی غلظت عناصر سرب، کادمیم و مس در خاک اطراف این نیروگاه و تهیه نقشه پهنه­بندی عناصر انجام یافت.

مواد و روش­ها

معرفی منطقه مورد مطالعه

نیروگاه حرارتی شازند اراک با مساحت 240 هکتار و ارتفاع 1900 متر از سطح دریا در کیلومتر ۲۵ جاده شازند- اراک و در شرق پالایشگاه شازند، در زمره نیروگاه‌های حرارتی با ظرفیت تولید ۱۳۰۰ مگاوات برق است. سوخت مصرفی نیروگاه گاز طبیعی و مازوت است و از نفت نیز به‌عنوان سوخت استفاده می‌شود (20).

نمونه­برداری

برای نمونه­برداری از خاک منطقه از روش نمونه­برداری تصادفی استفاده شد. بدین صورت‌که، از اطراف نیروگاه 9 ایستگاه با در نظر گرفتن جهت­های موافق و مخالف باد غالب انتخاب و در مجموع 54 نمونه خاک شامل 27 نمونه خاک سطحی و 27 نمونه خاک از عمق 30 سانتی­متری در شهریورماه سال 1392 برداشت و در کیسه­های پلی اتیلنی نگهداری شد (21). همچنین، مختصات جغرافیایی ایستگاه­های نمونه­برداری توسط دستگاه GPS مدل ETREX 32X ساخت شرکت گارمین بر اساس سیستم UTM ثبت شد. نقشه موقعیت استقرار ایستگاه­های نمونه­برداری در تصویر 1 آورده شده است.

تصویر 1- نقشه موقعیت استقرار ایستگاه­های نمونه­برداری

Figure 1. Map of sampling sites

آماده­سازی نمونه­ها

بدین ­منظور، پس از انتقال نمونه­های خاک به آزمایشگاه و جداکردن سنگ­ و سنگریزه از آن‌ها، نمونه­ها از الک دو
میلی­متری عبور داده شده و به‌مدت 24 ساعت در دمای 70 درجه سانتی­گراد در آون خشک و پس از آن توسط هاون عقیق پودر شده تا یکنواخت شوند. سپس، به دو گرم از هر نمونه همگن شده، اسید نیتریک چهار نرمال افزوده و محلول در دمای 80 درجه سانتی­گراد به­مدت 12 ساعت در حمام بن­ماری قرار داده شد. بعد از خنک شدن نمونه­ها و صاف کردن آن ها توسط کاغذ صافی واتمن 42، محلول در بالن ژوژه 25 میلی­لیتری با آب دوبار تقطیر به حجم رسانده شد. در نهایت، غلظت عناصر در نمونه­ها توسط دستگاه نشر اتمیVarian مدل –ES710 در سه تکرار خوانده شد (22).

تهیه نقشه توزیع مکانی عناصر

نقشه پهنه­بندی محتوی عناصر در محدوده مورد مطالعه با استفاده از روش درون­یابی وزنی (Inverse Distance Weighted) توسط ویرایش 3/٩ نرم افزار ArcGIS تهیه شد. بدین­ صورت­‌که، نقشه­های توزیع مکانی برای هر عنصر ترسیم و تحلیل­های لازم بر روی نقشه­های رستری انجام شد. 

پردازش آماری داده­ها

برای پردازش آماری نتایج از ویرایش 20 نرم­افزارSPSS  استفاده شد. بدین صورت‌که، برای بررسی نرمال بودن توزیع داده­ها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، برای مقایسه­ میانگین غلظت عناصر مورد ارزیابی با مقادیر بیشینه رواداری از آزمون تی تک­نمونه­ای، به­ منظور مقایسه میانگین غلظت عناصر بین ایستگاه­های نمونه­برداری از آزمون آنالیز واریانس بین­آزمودنی یک­طرفه، برای بررسی معنی­داری اختلاف بین گروه­ها به‌صورت دو به دو از آزمون تعقیبی بن­فرونی و به­منظور مقایسه میانگین غلظت تجمع­یافته فلزات بین نمونه­های خاک سطحی با نمونه­های خاک برداشت­شده از عمق 30 سانتی­متری از آزمون تی مستقل استفاده شد.

یافته­ها:

نتایج مربوط به تعیین محتوی فلزات سنگین در نمونه­ها در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1- آمار توصیفی محتوی عناصر سرب، کادمیم و مس در نمونه­های خاک (میلی­گرم در کیلوگرم، وزن خشک

Table 1. Descriptive statistics of Pb, Cd and Cu concentrations in soil samples (µg/kg, dry w.)

                        ^* داده­ها مربوط به میانگین غلظت سه تکرار است.

                     ^** نمونه­ مربوط به عمق 30 سانتی­متری است.

نتایج مندرج در جدول 1 بیان‌گر آن است که در نمونه­های خاک سطحی کمینه و بیشینه میانگین غلظت عنصر سرب با 4141 و 10255 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 1 و 4؛ کمینه و بیشینه میانگین غلظت عنصر کادمیم با 150 و 304 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 3 و 9 و کمینه و بیشینه میانگین غلظت عنصر مس نیز با 3623 و 11839 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 3 و 9 است. همچنین، در نمونه­های خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری، کمینه و بیشینه میانگین غلظت عنصر سرب با 3671 و 8416  میکروگرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 1 و 8؛ کمینه و بیشینه میانگین غلظت عنصر کادمیم با 145 و 303 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 4 و 8 و کمینه و بیشینه میانگین غلظت عنصر مس نیز با 3985  و 10472 میکرو­گرم در کیلوگرم به ترتیب مربوط به ایستگاه­های 4 و 8 است.

نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوف نشان دهنده نرمال بودن توزیع داده­های مربوط به غلظت­ خوانده شده عناصر در نمونه­های خاک سطحی و عمق 30 سانتی­متری بود. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک­طرفه (تعقیبی بن­فرونی) به ­منظور بررسی اثر عوامل «منطقه»، «عمق برداشت» و اثر تقابلی «منطقه و عمق برداشت» بر میانگین غلظت تجمع­یافته عناصر سرب، کادمیم و مس نیز نشان دهنده وجود ارتباط معنی­دار با اندازه­ اثر شدید بود.

نتایج آزمون تی مستقل نشان داد که در همه ایستگاه­های نمونه­برداری بین میانگین غلظت عناصر سرب، کادمیم و مس در نمونه­های خاک سطحی با نمونه­های خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری اختلاف معنی­دار آماری وجود داشته است (05/0 > p). نتایج آزمون تی تک­نمونه­ای نیز نشان داد که در هر دو گروه از نمونه­های خاک، غلظت عناصر با رهنمود WHO (برابر با 50000، 1000 و 4000 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب برای سرب، کادمیم و مس) (23) تفاوت معنی­دار آماری داشته و در همه موارد بیش­تر از حد استاندارد بوده است.

نتایج مربوط به پهنه­بندی محتوی عناصر سرب، کادمیم و مس به تفکیک خاک سطحی و خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری در تصاویر 2 تا 7 نشان داده شده است.

تصویر 2- نقشه­ توزیع مکانی عنصر سرب در نمونه خاک سطحی

Figure 2. Map of the spatial distribution of Pb in the surface soil samples

تصویر 3- نقشه­ توزیع مکانی عنصر سرب در نمونه خاک عمق 30 سانتی­متری

Figure 3. Map of the spatial distribution of Pb in the subsoil samples

تصویر 4- نقشه­ توزیع مکانی عنصر کادمیم در نمونه خاک سطحی

Figure 4. Map of the spatial distribution of Cd in the surface soil samples

تصویر 5- نقشه­ توزیع مکانی عنصر کادمیم در نمونه خاک عمق 30 سانتی­متری

Figure 5. Map of the spatial distribution of Cd in the subsoil samples

تصویر 6- نقشه­ توزیع مکانی عنصر مس در نمونه خاک سطحی

Figure 6. Map of the spatial distribution of Cu in the surface soil samples

تصویر 7- نقشه­ توزیع مکانی عنصر مس در نمونه خاک عمق 30 سانتی­متری

Figure 7. Map of the spatial distribution of Cu in the subsoil samples

نتایج پهنه­بندی میانگین محتوی عناصر مورد بررسی نشان داد که بیشینه مقادیر فلز سرب در نمونه­های خاک سطحی (میکرو­گرم در کیلوگرم) با 8483 و 9737 و 10255 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 8، 9 و 4 واقع در قسمت­های غربی و شرقی منطقه مورد مطالعه است (تصویر 2). همچنین، بیشینه مقادیر فلز سرب در نمونه­های خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری با 6880، 7492 و 8416 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 7، 3 و 8 مستقر در قسمت­های غربی و شرقی منطقه مورد مطالعه بوده است (تصویر 3). به‌علاوه، بیشینه مقادیر فلز کادمیم در نمونه­های خاک سطحی با 292، 295 و 304 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 8، 4 و 9 مستقر در قسمت­های مرکزی و شرقی منطقه مورد مطالعه است (تصویر 4). در حالی‌که، در نمونه­های خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری با 221، 253 و 303 میکروگرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 2، 7 و 8 واقع در قسمت­های مرکزی و شرقی منطقه مورد مطالعه بوده است (تصویر 5). بیشینه مقادیر عنصر مس در نمونه­های خاک سطحی (میکرو­گرم در کیلوگرم) نیز با 8540، 10081 و 11839 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 4، 8 و 9 واقع در قسمت­های غربی و شرقی منطقه مورد مطالعه (تصویر 6) و از طرفی، بیشینه مقادیر عنصر مس در نمونه­های خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری نیز با 7715، 7965 و 10473 میکرو­گرم در کیلوگرم مربوط به ایستگاه­های 7، 9 و 8 واقع در قسمت شرقی منطقه مورد مطالعه بوده است (تصویر 7).

بحث و نتیجه­گیری

در بین آلاینده­های شیمیایی، فلزات سنگین به لحاظ اثرات بوم­شناختی، زیستی و بهداشتی از اهمیت ویژه­ای برخوردارند .تجمع بالای فلزات سنگین در خاک می­تواند برای سلامتی بوم­سازگان­ها و انسان خطرات طولانی­مدت به­همراه داشته باشد. به همین دلیل، آلودگی فلزات سنگین در سرتاسر جهان همواره به­عنوان یک مشکل جدی مطرح بوده است (24).

نتایج نشان داد که میانگین غلظت عناصر سرب، کادمیم و مس در نمونه­های خاک سطحی بیش­تر از نمونه­های خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری بوده است که با نتایج پژوهشی که با هدف بررسی آلودگی خاک حاشیه­ خیابان­های شهری به سرب و کادمیم انجام شد (25)، مطابقت دارد.

نتایج نشان داد که میانگین غلظت عنصر مس بزرگ‌تر از بیشینه رواداری بوده است که این موضوع را می‌توان با ساختار زمین‌شناختی منطقه که از سنگ‌های نفوذی گرانیتی یا گرانودیوریتی تشکیل شده است و یا استفاده از نهاده‌های کشاورزی حاوی مس به‌ویژه کودهای مایع حاوی سولفات مس و قارچ‌کش اکسی کلرور مس در باغات و مزارع منطقه مطالعاتی مرتبط دانست. از طرفی، علی‌رغم آن‌که نتایج مقایسه میانگین غلظت تجمع­یافته عناصر در نمونه­های خاک سطحی و خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری با رهنمود سازمان بهداشت جهانی نشان داد که میانگین غلظت عناصر سمی سرب و کادمیم کوچک‌تر از بیشینه رواداری بوده است، ولی نباید از منابع بالقوه آلودگی خاک منطقه به عناصر سمی از جمله فرونشست آلاینده­های انتشار یافته از صنایع مستقر در پیرامون منطقه مورد مطالعه و به‌علاوه، حجم بالای ترافیک وسایل نقلیه از جمله وسایل حمل و نقل سنگین از جاده مواصلاتی توره-اراک که از طریق احتراق سوخت‌های فسیلی و استهلاک لنت ترمز وسایل نقلیه می‌تواند در میان‌مدت به آلودگی خاک به عناصر سمی و به‌ویژه کادمیم (26 و 27) منجر شود، غافل شد. بهبهانی‌نیا (2009) نیز در پژوهش خود به دلایل مشابه آلودگی خاک به عناصر سرب و کادمیم اشاره کرد (28). فاگبوت و همکاران (2010) نیز میانگین محتوی عناصر سرب و کادمیم در خاک منطقه­ای صنعتی در نیجریه را کوچک‌تر از بیشینه رواداری WHO گزارش کردند (29).

نتایج مطالعه توزیع مکانی محتوی عناصر در نمونه‌های خاک نشان داد که بیشینه غلظت­ فلز سرب (میکروگرم در کیلوگرم) در نمونه­های خاک سطحی و خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری با 10255 و 8416 به­ترتیب مربوط به ایستگاه­های 8  و 9 و بیشینه غلظت­ فلز کادمیم در نمونه­های خاک سطحی و خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری نیز هر دو با 304 میکرو­گرم در کیلوگرم به­ترتیب مربوط به همین ایستگاه­ها بود. همچنین، بیشینه غلظت­ فلز مس (میکرو­گرم در کیلوگرم) در نمونه­های خاک سطحی و خاک برداشت شده از عمق 30 سانتی­متری با 11839 و 10473 مربوط به ایستگاه­های 4 و 8  بود که این موضوع را می­توان به حد پراکنش و نشست آلاینده­های خروجی از دودکش صنایع فعال در منطقه که بیش­ترین میزان آن در منطقه «خانه­میران» یعنی ایستگاه 8 ثبت شده است و به‌علاوه، مجاورت ایستگاه­های 8 و 9 به محدوده شهری در مقایسه با سایر ایستگاه­ها مرتبط دانست.

بنابراین، با توجه به تجمع فلزات سنگین در خاک­ منطقه مورد مطالعه، نسبت به اجرای برنامه­های پایش محیطی و ملزم کردن صنایع به کنترل آلاینده­های خروجی توصیه می‌شود. همچنین، باید برای حفظ سلامت مصرف‌کنندگان قبل از عرضه محصولات کشاورزی و باغی تولیدی به بازار مصرف نسبت به بررسی آلودگی این محصولات به فلزات سنگین اقدام شود.

References

1.      Taghipour, M., Khademi, H., Ayoubi, Sh. (2010). Spatial variability of Pb and Zn concentration and its relationship with land use and parent materials in selected surface soils of Hamadan province. Journal of Water and Soil, 24(1), 132-144. (In Persian)

2. Khodakarami, L., Soffianian, A., Mirghafari, N., Afyuni, M., Golshahi, A. (2012). Concentration zoning of chromium, cobalt and nickel in the soils of three sub-basin of the Hamadan Province using GIS technology and the geostatistics. JWSS.; 15(58), 243-254. (In Persian)
3. Rezaei Raja, O., Sobhanardakani, S., Cheraghi, M. (2016). Health risk assessment of citrus contaminated with heavy metals in Hamedan City, potential risk of Al and Cu. Environmental Health Engineering and Management Journal, 3(3), 131-135.
4. Zimdahl, R.L., Skogerboe, R.K. (1977). Behavior of lead in soil. Environmental Science and Technology, 11(13), 1202-1207.
5. Sobhanardakani, S., Maanijou, M., Asadi, H. (2015). Investigation of Pb, Cd, Cu and Mg concentrations in groundwater resources of Razan Plain. Scientific Journal of Hamadan University of Medical Sciences, 21(4), 319-329. (In Persian)
6. Sobhanardakani, S. (2018). Human health risk assessment of Cd, Cu, Pb and Zn through consumption of raw and pasteurized cow's milk. Iranian Journal of Public Health, 47(8), 1172-1180.
7. Kabata-Pendias, A. (2010). Trace Elements in Soils and Plants (4th Edition). CRC Press, 548 pp.
8. Dayani, M., Mohammadi, J., Naderi, M. (2010). Geostatistical analysis of Pb, Zn and Cd concentration in soil of Sepahanshahr suburb (south of Esfahan). Journal of Water and Soil, 23(4), 67-76. (In Persian)
9. Hosseini, S.V., Sobhanardakani, S., Kolangi Miandare, H., Harsij, M., Regenstein, J.M. (2015). Determination of toxic (Pb, Cd) and essential (Zn, Mn) metals in canned tuna fish produced in Iran. Journal of Environmental Health Science and Engineering, 13, 59.
10. Rodriguez, J.A., Nanos, N., Grav, J.M., Gil, L., Lopez-Arias, M. (2008). Multiscale analysis of heavy metal contents in Spanish agricultural topsolis. Chemosphere, 70(6), 1085-1096.
11. Sobhanardakani, S., Jafari, S.M. (2014). Investigation of As, Hg, Zn, Pb, Cd and Cu concentrations in muscle tissue of Cyprinus carpio. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences, 24, 184-195. (In Persian)
12. Salari, , Mozafai, H., Manoocheri Kalantari, K., Torkzadeh, M., Naseri, F. (2011). The environmental evaluation of toxic metal of Al content changing in industrial zones (Case study: Some of industrial zones in Kerman province). Journal of Environmental Science and Technology, 13(1), 21-38. (In Persian)
13. Norozi, S., Ardestani, M., Ghazban, F., Khosro Tehrani, Kh. (2012). Molybdenum and chromium pollution around Mobarakeh Steel Manufacturing, Esfahan Province, Iran. Journal of Science, 23(1), 1-12. (In Persian)
14. Mohammadi Roozbahani, M., Sobhanardakani, S., Karimi, H., Sorooshnia, R. (2015). Natural and anthropogenic source of heavy metals pollution in the soil samples of an industrial complex; a case study. Iranian Journal of Toxicology, 9(29), 1336-1341.
15. Sobhanardakani, S., Mohammadi Roozbahani, M., Sorooshnia, R., Karimi, H. (2016). Assessment of heavy metal contamination in surface soils of Ahvaz IV industrial estate, Khuzestan province, Iran. Iranian Journal of Health Sciences, 4(1), 53-61.
16. Ahmadi, S.A., Sobhanardakani, S. (2020). Evaluation of Cr and Ni concentrations in the soil samples collected from near the Arak III industrial estate. Journal of Environmental Science and Technology, 22(5), 85-97. (In Persian)
17. Jankiewicz, B., Adamczyk, D. (2007). Assessing heavy metal content in soils surrounding the Lodz power plant, Poland. Polish Journal of Environmental Studies, 16(6), 933-938.
18. Krishna, A.K., Govil, P.K. (2007). Soil contamination due to heavy metals from an industrial area of Surat, Gujarat, western India. Environmental Monitoring and Assessment, 124(1-3), 263-275.
19. Deka, J., Sarma, H.P. (2012). Heavy metal contamination in soil in an industrial zone and its relation with some soil properties. Archives of Applied Science Research, 4(2), 831-836.
20. Feizi, A.A., Mansouri, M.M. (2005). Quantitative and qualitative study of environmental pollutants of Shazand power plant. 20th International Power System Conference, 12 p.
21. Heywood, I., Cornelius, S., Carver, S. (2011). An Introduction to Geographical Information Systems. Forth Edition, Pearson Prentice Hall, 446 pp.
22. Mousavi, E., Soffianian, A., Mirghafari, N., Khodakarami, L. (2012). Investigation of spatial distribution of heavy metals in surface soil of Hamadan Province. Iranian Journal of Soil Research, 25(4), 323-336. (In Persian)
23. Dantu, S. (2010). Geochemical patterns in soils in and around Siddipet, Medak District, Andhra Pradesh, India. Environmental Monitoring and Assessment, 170(1-4), 681-701.
24. Lin, W., Xiao, T., Wu, Y., Ao, Z., Ning, Z. (2012). Hyperaccumulation of zinc by Corydalis davidii in Zn-polluted soils. Chemosphere, 86(8), 837-842.
25. Samani Majd, S., Taebi, A., Afyuni, M. (2007). Lead and cadmium pollution in urban roadside soil. Journal of Environmental Studies, 33(43), 1-10. (In Persian)
26. McKenzie, E.R., Money, J.E., Green, P.G., Young, T.M. (2009). Metals associated with stormwater-relevant brake and tire samples. Science of the Total Environment, 407(22), 5855-5860.
27. Farzan, M., Sobhanardakani, S. (2016). Analysis of Fe, Pb, and Cd content of surface runoff in regions with high traffic intensity in Hamedan, Iran, in 2014. Health System Research, 12(2), 208-213. (In Persian)
28. Behbahaninia, A. (2009). The investigation of metals pollution of fossil fuels in roadside soils of Tehran – Damavand. 5(17), 45-56. (In Persian)
29. Olubunmi Fagbote, E., Olorunsola Olanipekun, E. (2010). Evaluation of the status of heavy metal pollution of soil and plant (Chromolaena odorata) of Agbabu Bitumen deposit area, Nigeria. American-Eurasian Journal of Scientific Research, 5(4), 241-248.

1- دانش­آموخته کارشناسی ارشد محیط­زیست، دانشکده علوم پایه، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

2- استاد گروه محیط­زیست، دانشکده علوم پایه، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران *(مسوول مکاتبات)

3- دانشیار گروه آمار، دانشکده علوم پایه، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

[2]- M.Sc., Department of the Environment, College of Basic Sciences, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran

2- Professor, Department of the Environment, College of Basic Sciences, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran. *(Corresponding Author)

3- Associate Professor, Department of Statistics, College of Basic Sciences, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran