علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دورههفدهم، شماره چهار، زمستان 94

بررسی تاثیر میزان فاصله از منبع آلودگی بر غلظت فلزات سنگین در خاک اطراف کارخانه سیمان شهرستان نکا

سمیه دریواسی[1]

کیوان صائب[2]

مریم ملاشاهی[3] ^*

Maryam.mollashahi@semnan.ac.ir

چکیده

زمینه و هدف: آلودگی هوا از پیامدهای فعالیت بشر، به ویژه در قرن بیستم است که در این راستا کارخانجات سیمان از جمله آلاینده های مهم به شمار می آیند. مواد آلاینده ناشی از صنایع سیمان شامل انواع ترکیبات کربن دار، فلزات سنگین، اکسیدهای گوگرد و اکسیدهای ازت و غیره  می باشد. هدف از مطالعه حاضر بررسی غلظت فلزات سنگینی چون Al, As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mn, Ni در خاک و در فواصل متفاوت از حاشیه کارخانه سیمان و نیز بررسی میزان تاثیر کارخانه سیمان نکا بر افزایش ترسیب این عناصر و غلظت آن ها در خاک و مقایسه آن با استانداردهای جهانی می باشد.

روش بررسی: در این تحقیق جهت بررسی غلظت فلزات سنگین (Al، As، Cd، Co، Cr، Cu، Fe، Hg، Mn و Ni) موجود در گردوغبارهای منتشر شده از کارخانه سیمان نکا، از نمونه های خاک استفاده شده است. نمونه گیری در مهرماه سال 1391 انجام  یافت. برای این کار 4 نقطه نمونه برداری (فواصل 10، 400 و 800 متری از کارخانه و نیز نقطه شاهد) در نظر گرفته شد. در هر نقطه برای اطمینان از کافی بودن نمونه ها اقدام به برداشت 4 نمونه خاک گردید. در مرحله بعد نمونه ها در فضای باز خشک و سپس با استفاده از روش هضم شیمیایی تجزیه و با استفاده از دستگاه ICP غلظت عناصر اندازه گیری شد.

یافته ها: نتایج نشان داد که غلظت اکثر عناصر در ایستگاه شماره 1 یعنی فاصله 10 متری از کارخانه بیش ترین میزان را داشته است. هم چنین با فاصله گرفتن از حاشیه کارخانه از غلظت آن ها کاسته شده است.

نتیجه گیری: غلظت اکثر فلزات اندازه گیری شده بالاتر از استانداردهای جهانی بوده و این نمایانگر میزان آلایندگی این کارخانه می باشد. در بین عناصر مورد مطالعه عناصر Co, Cr, Cu, Cd, Mn, Ni, Zn بیش ترین تفاوت را با استانداردهای جهانی نشان دادند.

وازه کلیدی : کارخانه سیمان ، فلزات سنگین ، آلودگی خاک ، شهرستان نکا.

واژه های کلیدی: کارخانه سیمان، فلزات سنگین، آلودگی خاک، شهرستان نکا.

Effects of Distance from Pollutant Sources on Heavy Metal Concentrations around Neka cement Factory Soil

Somayeh Darivasi[4]

 Keivan Saeb[5]

 Maryam Mollashahi[6]*(Corresponding Author)

Maryam.Mollashahi@Semnan.ac.ir

Abstract

Introduction: Air pollution is one of anthropogenic aspect in 20th century especially cement factories have important role on air pollution. Pollutant material cement factories contain carbon bearing components, heavy metals, sulfur oxide, N oxide.

Material and methods: This research aimed to investigate the heavy metal concentrations (Al, As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mn, Ni (in soil samples of Neka cement dust deposition. The sampling was done on October of 2012. For this aim, 4 sample points were chosen with 100, 400, 800 intervals of cement factory. The protected area from the pollutant material was selected as control point. To ensure of samples sufficiency in each sample point, 4 soil samples were collected. .Then samples were dried and measured for heavy metals concentrations using digestive method with ICP.

Results and discussion: Our results showed that there is a high level of heavy metal concentrations at 10 meters interval from factory and heavy metal concentrations decrease parallel to distance increase. Also in more cases, measuring of heavy metals concentration, is more than the world standard and this indicates the big polluting role of Neka cement factory. Between the studied elements, Co, Cr, Cu, Cd, Mn, Ni and Zn have most different rate compared with world standard.

Key words:  Cement Factory, Heavy Metal, Soil Pollution, Neka Province

مقدمه

با افزایش رشد صنعت، کارخانه های سیمان یکی از منابع عمده آلودگی بوده و خطرناک ترین آلاینده ها را تولید می­نماید (1). صنعت سیمان یکی از 17 صنعت بسیار آلوده کننده می باشد که توسط مرکز کنترل آلودگی فهرست شده است (2). این صنعت با تولید آلودگی های فراوان نقش مهمی در بر هم زدن تــوازن و پایـداری جو، ایفا می­کند(3). مطالعــات زیادی فعالیت های انسانی را به عنوان دلایل اصلی آلودگی فلزات سنگین و دیگر عناصر آلاینده در اکوسیستم مطرح کرده اند (4،5) که از طریق فعالیت های صنعتی، نظیر صنعت سیمان ساخت و ساز و سوزاندن سوخت های فسیلی زغال سنگ و غیره باعث فرستادن فلزات و عناصر آلاینده به جو می شوند و سپس ذرات حاوی این فلزات بر خاک مجاور مناطق ترسیب شده و موجب آلودگی خاک ها به این دسته از فلزات می شود. هم چنین این عناصر در اثر باد و گرد و غبار به هوا رفته و بر کیفیت هوا نیز تاثیر منفی می گذارند(6،7).

از جمله مطالعات انجام یافته در زمینه آلودگی های ناشی از صنعت سیمان می توان به مطالعه حضرتی وهمکارانش در سال 1388 اشاره نمود که به بررسی غلظت گردو غبار هوای محیط کار در کارخانه سیمان اردبیل پرداختند و عنوان کردند در بین عناصر منتشر شده، میزان غلظت عنصر سیلیس بیش از حد مجاز بوده است(8).

خرم زاده و همکارانش در سال 1383 در همدان به ارزیابی کروم شش ظرفیتی (محلول و نا محلول) بر روی  گردو غبارناشی از کارخانه سیمان پرداختند و پی بردند که میزان غلظت این عنصر بیش تر از حد مجاز بوده است (کروم عامل ایجاد سرطان ریه می باشد)(9).  Isikli و همکاران نیز بیان کردند که غلظت های بالای عنصر کروم می تواند موجب آلرژی ها تنفسی همانند آسم، مشکلات گوارشی و کبدی و نیز انواع بیماریهای پوستی شود (10).

صادقی روش و خراسانی در سال 1387 مطالعاتی در زمینه  آثار گردو غبار ناشی از کارخانه سیمان آبیک بر روی تراکم و تنوع پوشش گیاهی اطراف کارخانه پرداختند و عنوان کردند که با افزایش فاصله از حاشیه کارخانه و در نتیجه کاهش شدت آلودگی کارخانه سیمان، تراکم و تنوع پوشش گیاهی بیش تر شده است(11).

علاوه بر این ها Yhdegoدر سال 1992در هند به بررسی تاثیرات صنعت سیمان بر  روستاهای مجاور  پرداختند و عنوان کردند که فلزات سنگین از جمله نیکل، کبالت، سرب، کادمیوم و کروم ناشی از کارخانه سیمان از  آلاینده های خطر ناک هوا  بوده که  اثرات متفاوتی بر روی گیاهان سلامتی انسان وحیوان و اکوسیستم می گذارد(12).

هم چنین Pilcher در سال 1999 به تاثیر آلودگی گرد و غبار سیمان  در عربستان صعودی پرداخت و پی برد که یکی از دلایل مرگ و میر جوجه های از تخم درآمده لاک پشت های دریایی آلودگی ناشی  از صنعت سیمان بوده است(13).

نتایج مطالعه Isikli و همکاران در سال 2006 نیز نشان داد که غلظت عنصر کادمیوم در نمونه های خاک و برگی موجود در اطراف کارخانه سیمان در ترکیه بالاتر از حد آن در مناطق شاهد بوده است(9).

Al. Khashman and Shawabkeh در سال 2006 در اردن نشان دادند که در نمونه های خاکی برداشت شده از اطراف کارخانه سیمان عناصری همچون سرب، روی و کادمیوم فراوان بوده است (14).

همچنینBaby و همکارانش سال 2008 در کشور هند تحقیقاتی بر روی گردو غبار صنعت سیمان پرداختند و عنوان کردند که ذرات سیمان شامل فلزات سنگین از جمله نیکل، کبالت، سرب کادمیوم و کروم می باشد که همگی از آلاینده های هوا محسوب شده وتاثیر های گوناگونی بر اکوسیستم اطراف خود به جا می گذارد(15).

Mishra  در سال 1991در کشور هند مطالعاتی بر روی تاثیر آلودگی گردو غبار کارخانه سیمان بر روی آب ها پرداختند و این طور عنوان کردند که در صورت تماس ذرات سیمان با آب، هیدروکسید شکل می گیرد که خاصیت بازی طبیعی آب را از بین می برد و موجب می شود که لایه نازکی از سیمان سطح چشمه ها و دریاچه ها را بپوشاند. تحت تاثیر نمک اضافیAl, Mg, K, Na, Ca  مانند هیدروکسیدها سولفات ها و سیلیکات ها سختی آب رخ داده که متعاقباً مسئول بیماری های تنفسی در روده و معده در منطقه را موجب می شود. در نتیجه حضور این آلاینده ها در هوا و خاک می تواند برای سلامت انسان بسیار خطرناک باشد و از آن جاکه وجود این عناصر برای گیاهان هم ضروری نمی باشند، بالاتر بودن غلظت آن ها از حد مجـاز حضــور بسیاری از گیاهـان را بـه خطـر می اندازد. از این رو هدف از مطالعه حاضر بررسی غلظت فلزات سنگینی چون Al, As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mn, Ni در خاک و در فواصل متفاوت از حاشیه کارخانه سیمان و نیز بررسی میزان تاثیر کارخانه سیمان نکا بر افزایش ترسیب این عناصر و غلظت آن ها در خاک و مقایسه آن با استانداردهای جهانی می باشد.

روش بررسی

کارخانه سیمان نکا در 5/2 کیلومتری جنوب شهر نکا واقع در 20 کیلومتری شهرستان ساری مرکز استان مازندران در زمینی به مساحت 90 هکتار و در نزدیکی روستای آبلو قرار گرفته است. شهر نکا به وسعت 83/870 هکتار در 53 درجه و 17 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 39 دقیقه عرض شمالی و در ارتفاع 45 متری از سطح دریاهای آزاد واقع شده است. برای انجام این کار تعداد 4 ایستگاه انتخاب شد که ایستگاه اول داخل کارخانه و دو ایستگاه دیگر به فاصله 400 متری و 800 متری از محوطه اطراف کارخانه انتخاب گردید و ایستگاه چهارم ایستگاه شاهد (جهت اطمینان از فقدان هر نوع گردوغبار ناشی از کارخانه سیمان در نقطه ای بسیار دورتر از کارخانه انتخاب شد ) بوده که آلودگی صنعت سیمان در آن تاثیری نداشته باشد (11).

شکل1- موقعیت کارخانه

شکل2- نمایی از کارخانه سیمان نکا

نمونه گیری در نقاط مشخص شده در طی ماه مهر انجام گرفت طولانی ترین دوره به مدت 75 روز در فصل پاییز مشاهده شده است. گفته شده که بالاترین میزان تجمع عناصر وذرات معلق آلوده کننده هوا در فصل پاییز بوده است(17، 18، 19). از این رو تمامی نمونه ها در مهر ماه جمع آوری گردید. پس از برداشت نمونه ها، آن ها را به سازمان زمین شناسی انتقال داده و در بخش آزمایشگاه مراحل هضم نمونه ها انجام گرفت و در نهایت غلظت فلزات (Al، As، Cd، Co، Cr، Cu، Fe، Hg، Mn و Ni) توسط دستگاه  ICPاندازه گیری شد(جدول 1).

جدول 1- عناصر مورد مطالعه و اثرات آن ها بر سلامت انسان

منبع : حاج علیلو  و وثوق ، 1388

روش هضم نمونه ها برای اندازه گیری غلظت عناصر

جهت هضم  نمونه ها از اسید کلریدریک و اسید نیتریک استفاده شد.. به این صورت که در ابتدا نیم گرم از نمونه را داخل لوله آزمایش ریخته و سپس 5 سیسی اسید HCL و 2 سی سی اسیدنیتریک به آن افزوده گردید و به مدت 1.5 تا 2 ساعت داخل بنماری قرار داده شد. بعد از خنک شدن با آب مقطر به حجم 20 سی سی رسانده و بعد محلول را با از فیلتر صاف و در مرحله بعد با استفاده از دستگاه ICP موجود در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور میزان غلظت فلزات سنگین آن اندازه گیری شد (20).

روش تجزیه و تحلیل داده ها

در ابتدا نرمال بودن داده‌ها با استفاده از آزمون Kolmogorov - Smirnov و همگنی واریانس‌ها با آزمون Levene's test مورد بررسی قرار گرفت.  در صورت نرمال بودن داده­ها و همگنی واریانس داده­ها آنالیز واریانس یک طرفه (ANOVA) برای مقایسه کلی پارامترها مورد استفاده قرار گرفت. برای مقایسات چندگانه میانگین‌ها از آزمون‌های Tukey - HSD استفاده گردید.  برای به دست آوردن همبستگی بین غلظت فلزات سنگین از آزمون پیرسون استفاده شد برای انجام کلیه آزمون‌های آماری از نرم افزار SPSS 5/11 استفاده گردید.

یافته ها

نتایج نشان دادند که غلظت فلزات در ایستگاه 1 (فاصله 10 متری)، یعنی در نزدیکی کارخانه بسیار بیشتر بوده و با فاصله گرفتن از کارخانه از غلظت عناصر کاسته شده است. جدول 2 نتایج آنالیز واریانس را نشان می دهد. همان طور که مشاهده می شود غلظت تمامی عنـاصر تفـاوت معنی داری را در ایستگاه های مورد مطالعه (فواصل 10، 400 و 800 متری از کارخانه و نیز نقطه شاهد) نشان می دهد.

جدول 2 - نتایج آنالیز واریانس در بین نمونه های خاک

جدول 3میانگین غلظت فلزات سنگین موجود در نمونه های خاک را در ایستگاه های1(10متر) ، 2 (400متر) ، 3(800متر)، و نقطه 4 (ایستگاه شاهد) این تحقیق را نشان می دهد.

جدول 3- میانگین غلظت فلزات سنگین موجود در نمونه های خاک را در ایستگاه های1، 2، 3، و نقطه 4 (ایستگاه شاهد)

مطابق جدول 3 غلظت فلزات در همه ایستگاه ها بیش تر از ایستگاه شاهد می باشد. هم چنین غلظت فلزات در حاشیه کارخانه (ایستگاه اول) بیش ترین میزان را نشان می دهد. یعنی با فاصله گرفتن از حاشیه کارخانه از غلظت این مواد کاسته شده است که این مطلب در مورد تمامی نقاط و عناصر به وضوح به چشم می خورد. نتایج به دست آمده حاکی از این موضوع می باشد که وجود کارخانه تا چه میزان در غلظت عناصر در اراضی حاشیه آن موثر می باشد.

جدول 4 میانگین غلظت فلزات سنگین موجود در نمونه های خاک این تحقیق را در مقایسه با غلظت های این عناصر در خاک بر اساس استاندارد جهانی USEPA[7] نشان می دهد.

جدول 4- مقایسه میانگین غلظت فلزات سنگین موجود در نمونه های خاک این تحقیق با استاندارد جهانی USEPA (21)

همان طور که در جدول مشاهده می شود غلظت تمامی عناصر در نمونه های خاک کارخانه سیمان نکا در این تحقیق بالاتر از حد تعیین شده توسط استاندارد جهانی USEPA می باشد. جدول 5 میزان همبستگی بین غلظت عناصر را در نمونه های خاک را نشان می دهد.

جدول5- میزان همبستگی بین غلظت عناصر را در نمونه های خاک

ضریب همبستگی پیرسون می تواند برای نشان دادن میزان همبستگی بین غلظت عناصر مورد استفاده قرار گیرد(22). همان طور که در جدول دیده می شود، بالاترین همبستگی بین عناصر نیکل و روی، آلومینیوم و منگنز، سرب و منگنز، آرسنیک و منگنز و مس و نیکل دیده می شود. این همبستگی بالا بین عناصر نشان می دهد که در اکثر مواقع میتوان از غلظت مشاهده شده یک عنصر می توان حضور و میزان غلظت دیگر عناصر را نیز با دقت بالایی تخمین زد. وجود همبستگی بالا بین دو عنصر Cu و Cd ( 80/0=R²) می تواند ناشی از یکسان بودن سنگ بستر آن ها باشد(14). ملاشاهی نیز در سال 1392 در بررسی همبستگی بین فلزات موجود در خاک های شهر تهران نشان داد بین عناصر cu و Zn همبستگی 74/0 وجود دارد و آن را در سطح 99/0 معنی دار نشان داد. هم چنین میزان همبستگی بین عناصری چون Cr و  Ni را 83/0 بیان کرد که در مطالعه حاضر نیز 84/0 مشاهده می شود(23).

بحث و نتیجه گیری

نتایج تحقیق حاضر نشان داد که در مجموع غلظت فلزات سنگین به دست آمده در حاشیه کارخانه سیمان نکا بسیار بالاتر از استاندارد های جهانی بوده و بالاتر بودن غلظت ها در فاصله 10 متری از کارخانه نمایانگر تاثیر آلاینده های منتشر شده از این کارخانه در بالا رفتن غلظت فلزات سنگین مورد مطالعه می باشد. از دیگر مطالعات در این زمینه می توان به تحقیق Al- Omran و El-Maghraby در سال 2011 در عربستان صعودی اشاره کرد. آن ها به بررسی میزان فلزات سنگین در اطراف یکی از کارخانه های سیمان و تاثیر آن بر خواص خاک پرداختند و میزان غلظت عناصر را به شرح ذیل عنوان کردند. در حواشی کارخانه غلظت کروم را 4/98، نیکل 27 ،روی 92 ، سرب 7/20 ppm محاسبه کردند (23). غلظت نیکل در نمونه خاک پژوهش حاضر برابر 34/58 محاسبه شده است که بیش تر از تحقیق بالا می باشد. همان طور که مشاهده شد در مطالعه Al- Omranو El-Maghraby به جز غلظت روی (Zn) تمامی غلظت های به دست آمده کم تر از مطالعه حاضر است. آن ها نیز بیان کردند که با افزایش فاصله از کارخانه از غلظت فلزات کاسته می شود و هم چنین حداکثر حضور آلاینده ها را تا فاصله 2 کیلومتری از کارخانه عنوان کردند(23). آنها نیز آلودگی خاک به عنصر Crرا بسیار شدید، آلودگی نسبت به عناصری چون As, Cd, Ni, Pb را متوسط تا نسبتا شدید و آلودگی به Zn را متوسط اعلام کردند. یعنی نسبت به کلیه فلزات سنگین اندازه گیری شده عنصر کروم بالاترین سطح آلودگی را به خود اختصاص داده که همان طور که در جدول شماره 5-1 مشاهده می شود با نتایج تحقیق حاضر همخوانی کامل دارد. غلظت کروم در نمونه های خاک این تحقیق برابر ppm57/125 اندازه گیری شده است.

در مطالعه دیگری که توسط Isikli و همکاران در سال 2003 انجام یافته است، میزان کروم در نمونه خاک در نزدیک ترین نقطه به کارخانه برابر ppm 54/92 اندازه گیری شده است(10). هم چنین میزان کروم در تحقیق Banat و همکاران در سال 2005 در نمونه های خاک برابر ppm 93/83 به دست آمده است(5). اما بر طبق نظریه سازمان بهداشت جهانی (WHO) غلظت کروم در خاک بین 60-2 متغیر است که تنها میزان بسیار کمی از آن وارد چرخه گیاهی می شود. هنوز مشخص نشده که آیا این عنصر مورد نیاز گیاه می باشد. اما عنوان شده است که میزان این عنصر در گیاهانی که در مناطق غیر آلوده با این عنصر می رویند، تنها ppm19/0  می باشد (24).

جدول 5 - مقایسه میانگین غلظت فلزات در دیگر نقاط دنیا (mg kg-1)Al-Khashman and Shawabkeh, 2006

در سال 2011، Al-oud و همکاران به مطالعه میزان غلظت فلزات سنگین در چهار فاصله 50، 200، 800 و 3200 متری از کارخانه سیمان پرداختند و نشان دادند که میزان فلزات سنگینی چون سرب، مس و روی با افزایش فاصله از کارخانه سیمان کاهش می یابد(25). هم چنین بیش ترین میزان غلظت عناصر کروم آهن آلومینیوم و روی در نزدیک ترین ایستگاه از کارخانه مشاهده شده است که این موضوع با نتایج به دست آمده از تحقیق حاضر کاملا مطابقت دارد. جدول زیر میزان به دست آمده از عناصر مختلف را در تحقیق Al-oud و در مقایسه با نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد.

جدول 6- مقایسه غلظت فلزات سنگین این تحقیق با نتایج Al-oud et al., 2011

از دیگر تحقیقات در زمینه بررسی میزان کروم موجود در گردو غبارهای کارخانه سیمان می توان به مطالعه خرم زاده و همکاران در سال 1383 اشاره کرد. آن ها حداکثر میزان کروم را در گردوغبارهای اطراف کارخانه سیمان  ppm95 محاسبه و آن را بیش از حد استاندارد معرفی کردند(9). همان طور که مشاهده می شود این میزان از میزان کروم به دست آمده در خاک اطراف کارخانه سیمان نکا پایین تر می باشد ( ppm 57/125). این نمایانگر شدت آلودگی به این عنصر در اطراف کارخانه سیمان نکا است. هم چنین گفته شد که نقش سرطان زا بودن این عنصر نسبت به سایر عناصر سنگین (آرسنیک، کادمیوم، نیکل و کبالت) بسیار بیش تر است. هم چنین صادقی روش و خراسانی در سال 1388 با مطالعه بر تاثیر گرد و غبارهای کارخانه سیمان آبیک روی پوشش گیاهی نتیجه گرفتند که از فاصله 400 متری کارخانه به بعد میزان اکسید کلسیم (Cao) به شدت کاهش یافته و دلیل آن را وجود کمربند سبزی از گونه چنار (Platanousorintalis) در اطراف کارخانه عنوان کردند. هم چنین بیش ترین محدوده انتشار آلودگی این کارخانه را تا شعاع بین 200 تا400 متری از کارخانه مطرح کردند(11).

در نهایت می توان این طور بیان کرد که صنعت سیمان نقش به سزایی در بالا بردن غلظت فلزات آلاینده ای چون، Al، As، Cd، Co، Cr، Cu، Fe، Hg، Mn و Ni در محیط اطراف دارد و شدت این آلودگی در حواشی کارخانجات بیش تر بوده و با فاصله گرفتن از حاشیه کارخانه از غلظت این دسته از آلاینده ها کاسته می شود.

منابع

1. Akeredolu, F.A., Ilaniyi, H.B., Adejumo, J.A., Obioh I.B., Asubiojo. O.I., and Oluwole, A.F., 1994. Determination of elemental composition of TSP from cement industries in Nigeria using EXDREF TECHNIQUES. Nuclear Instrument and Methods in physics research A 353: 542-545.
2. Iqbal, M.Z. and M Shafig. 2001. Periodical effect of cement dust pollution on the growth of some plant species. Turk J Bot. 25: 19-24.
3. Salt D. E., Smit, R. D., Raskin I. 1998. Phytoremediation, Ann. Rev. Plant Physiol. Plant Mol. Biol., 49: 643−668.
4. Bin Chen, T., Ming Zheng, Y. Lei, M., Chun Huang, Z., Tao Wu, H., Chen, H., Ke Fan, K., Yu, K., Wu, X., ZhengTian, Q., 2005. Assessment of heavy metal pollution in surface soils of urban parks in Beijing, China. Chemosphere 60; 542-551.
5. Banat, K.M., Howari, F.M., Al-Hamad, A.A., 2005. Heavy metals in urban soils of central Jordan: should we worry about their environmental risks. Environmental Research 97, 258-273.
6. Chen, T.B., Wong, W.J.C., Zhou, H.Y., Wong, M.H., 1997. Assessment of trace metal distribution and contamination in surface soil of Hong Kong. Environmental Pollution 96; 61-68.
7. Chen, T.B., Ming Zheng, Y. Lei, M., Chun Huang, Z., Tao Wu, H., Chen, H., Ke Fan, K., Yu, K., Wu, X., ZhengTian, Q., 2005. Assessment of heavy metal pollution in surface soils of urban parks in Beijing, China. Chemosphere 60; 542-551.
8. حضرتی، صادق، رضازاده آذری، منصور، صادقی، هادی، رحیم، سهیلا، بررسی غلظت گردو غبارهوای محیط کار در کارخانه سیمان اردبیل، 1388، 
   1. خرم زاده، محمدرضا، خوانین، علی، مرتضوی، سید باقر، اصیلیان، حسن، سلیمانیان، اردلان، ارزشیابی کروم شش ظرفیتی (محلول و نامحلول در آب) عامل ایجاد سرطان ریه در گرد و غبارهوای محیط کار واحد بارگیرخانه یک کارخانه تولید سیمان پرتلند تیپ پوزولانی، چهارمین همایش سراسری بهداشت حرفه ای ایران. همدان، 1383، ص 705-710.
   2. Isikli, B., Demir, T.A., Urer, S.M., Berber, A., Akar, T., Kalyoncu, C., 2003. Effects of chromium exposure from a cement factory, Environmental Research 91; 113–118.
   3. صادقی روش، محمد حسن، خراسانی، نعمت الله، بررسی آثار گردو غبار ناشی از صنایع سیمان بر تنوع و تراکم پوشش گیاهی (مطالعه موردی کارخانه سیمان آبیک)، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1388، دوره دهم، شماره یک.
   4. Yhdego M., 1992. Epidemiology of industrial environmental health in Tanzania. Environ. Int. 18(4):381-387.
   5. Pilcher, N.J., 1999. Cement Dust Pollution as a Cause of Sea Turtle Hatchling Mortality at Ras, Marine Pollution Bulletin. 38 (11), 966-969.
   6. Al-Khashman, O.A, Shawabkeh, R.A., 2006. Metals distribution in soils around the cement factory in southern Jordan, Environmental Pollution 140; 387-394.
   7. Baby, S., N. A. Singh, P. Shrivastava, S. R. Nath, S. S. Kumar, D. Singh and K. Vivek 2008. "Impact of dust emission on plant vegetation of vicinity of cement plant." Environmental Engineering and Management Journal7 (1): 31-35.
   8. Mishra, G. P., 1991. Impact of industrial pollution from a cement factory on water quality parameters at Kymore. Environment and Ecology 9(4): 876-880.
   9. حاج علیلو، ب.، وثوق، ب.، 1388. زمین شناسی پزشکی. انتشارات دانشگاه پیام نور. 255 ص
      1. صفوی، سید یحیی، علیجانی، بهلول، بررسی عوامل جغرافیایی درآلودگی هوای تهران، پژوهش های جغرافیایی، 1385، شماره 58، ص 99-111.
      2. ملاشاهی، مریم، علیمحمدیان، حبیب، حسینی، سید محسن، فیضی، وحید، ریاحی بختیاری، علیرضا، پهنه بندی آلودگی هوای تهران به فلزات سنگین با استفاده ازبرگ های گونة توت، جغرافیا و مخاطرات محیطی، 1392، شمارةهفتم، ص69- 84.
         1. Halek F, Kavouci A, Montehaie H. 2004. Role of motor-vehicles and trend of air borne particulate in the Great Tehran area, Iran. Int J Environ Health Res.14:307 – 313.
         2. Alwadi, A.R., 1999. Manual of oceanographic observation and pollutant analysis method (MOOPAM), 261 PP.
         3. کلانتری، نصرالله، سجادی، زهرا، مکوندی، منوچهر، کشاورزی، محمدرضا، خصوصیات شیمیایی خاک و آب زیرزمینی دشت آبرفتی عسلویه، با تاکید بر آلودگی فلزات سنگین، فصلنامه زمین شناسی کاربردی، 1390، شماره 4، ص 333-342
         4. Garcia, R., Millan, E., 1998. Assessment of Cd, Pb and Zn contamination in roadside soils and grasses from Gipuzkoa (Spain). Chemosphere 37 (8); 1615-1625.
         5. ملاشاهی، مریم، پهنه بندی آلودگی هوای تهران با مگنتومتری خاک و برگ گونه های کاج، زبان گنجشک و توت، پایان نامه دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده منابع طبیعی،1392، 183 ص.
         6. Al-Omran, A.M., El-Maghraby, S.E., Nadeem, M.E.A., El-Eter A.M., and Al-Qahtani, S.M.I., 2011. Impact of Cement Dust on Some Soil Properties around the Cement Factory in Al-Hasa Oasis, Saudi Arabia 11 (6): 840-846.
         7. World Health Organisation (WHO), 1998. Chromium Environmental Health Criteria No. 61. WHO, Geneva.
         8. Al-Oud, S.S., Nadeem, M.E.A., Al-Shbel, B.H., 2011.Distribution of heavy metals in soil and plants around a cement factory in Riyadh city, central of Saudi Arabia, American-Eurasian J. Agric and Environ. Sci, 11 2; 183-191.