بررسی پیامدهای تغییر اقلیم از دیدگاه حقوق بشر

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره هفدهم، شماره چهار، زمستان 94

بررسی پیامدهای تغییر اقلیم از دیدگاه حقوق بشر

بهنوش خوش منش^*[1]

Khoshmanesh-b@piau.ac.ir

سید عباس پورهاشمی[2]

محمد سلطانیه[3]

داوود هرمیداس باوند2

چکیده

زمینه و هدف: پیامدهای گوناگون تغییرات آب و هوا به سرعت در حال افزایش است و بیشتری تاثیرات منفی آن بر روی مردم فقیر و حاشیه ای اطراف جهان است. این وضعیت نابرابریهای بشری موجود را بیشتر و آسیب پذیر تر ساخته است چرا که این جوامع بدلیل فقر کمتر قادر به انطباق با وضعیت موجود هستند و این امر باعث شده که موضوع تغییرات آب و هوا و حقوق بشر بیشتر در هم تنیده شوند، زیرا پیامدهای تغییرات آب و هوا باعث افزایش تشدیدات حقوق بشر گردیده است.در این میان قوانین حقوق بشری موجود بهترین پاسخ جهت رسیدگی به این چالش و برقراری عدل و انصافی است که در اثر پیامدهای تغییرات آب و هوایی در حال از بین رفتن  می باشد.

روش بررسی: روش تحقیق به شیوه توصیفی و تحلیل حقوقی است. بخش عمده مطالب تحقیق درباره مندرجات اسناد حقوق بشر و شورای امنیت سازمان ملل متحد است. با توجه به اینکه تحلیل آنها نیاز به معرفی و توصیف مفاد این اسناد دارد، بنابراین ضرورت ارایه اطلاعات و معرفی این اسناد موجب شده است، بخش‌هایی از تحقیق، جنبه توصیفی به خود بگیرد و در بخش‌هایی دیگر از شیوه تحلیلی استفاده شده است.

یافته ها و نتایج: تغییرات آب و هوا علاوه بر اینکه به شیوه‌های مختلف همچون از دست دادن زمین‌های کشاورزی و کمبود آب بر روی معیشت مردم اثر گذاشته، با ایجاد مناقشات و درگیری، امنیت مناطقی از جهان را نیز بر هم زده است و با توجه به اینکه اختیار و آزادی افراد در کسب حقوق بنیادین بشری همچون حق داشتن محیط زیست سالم، حق داشتن تابعیت و برخورداری از کمترین امکانات زیستی را محدود کرده، مانع از تحقق حقوق بشر و تأمین امنیت افراد نیز شده است.در این مقاله سعی شده است ضمن معرفی آماری کلی از وقایع و اتفاقات حادث شده در اثر تغییرات آب و هوا آندسته از ابعاد حقوق بشر که می تواند توسط تغییرات آب وهوایی تحت تاثیر قرار گیرد نشان داده شود و سپس به بررسی علل چالشهای موجود در عملی ساختن ابعاد حقوق بشر در مباحث تغییر آب و هوا پرداخته شود و راهکار مناسب جهت حل چالش موجود که می تواند منجر به آشفتگی های جهانی شود ارایه گردد.   

کلمات کلیدی: حقوق بشر، تغییر اقلیم، بلایای طبیعی، امنیت.

Analyzing the Impacts of Climate Change on Human Rights

Behnoush Khoshmanesh zadeh[4]

khoshamneshzadeh@gmail.com

Abbas Poorhashemi[5]

Mohammad Soltanieh[6]

Davoud Hermidas Bavand[7]

Abstract

Introduction: Varied consequences of rapidly increasing climate change are already having a dramatic effect on poor and it has marginalized people all over the world, reinforcing existing vulnerabilities and deepening inequalities. The populations, whose rights are poorly protected, are likely to be less equipped to adapt to climate change effects.

Climate change and human rights are further intertwined because of the potential climate change and it exacerbates existing threats to International human right laws. Also it is well placed to address that challenge and highlights some of the human and equity dimensions of climate change. The introduction provides an overview of human rights concerns raised by climate change.

Material and Methods: Method is aLegal analysis and descriptive manner. Many of the content of the documents describe the content of human rights and the UN Security Council.

Results and Discussion: This Paper lays out some of the legal questions that are implicated in the emerging debate on climate change and human rights and suggests ways which international human right laws could be approached in order to promote clarity in the discourse of human rights and climate change. In this work some strategies have been proposed for dealing with these existing gaps. It is expected that analyzing these gaps and determining the international community duties and commitments (governments and international organizations) can result an efficient management of this crisis and prevent the outbreak of chaos across the globe.

Key words: Human right, Climate change, Disaster, Security

1- مقدمه

تغییر اقلیم یک زنجیره بهم پیوسته است. این زنجیره از فعالیت های توسعه ای به ویژه مصرف سوخت های فسیلی آغاز می شود و به دنبال خود پیامدهای متعددی را می آورد. آنچه تا کنون بیشتر بررسی شده و مد نظر بوده است، میزان تولید گازهای گلخانه ای، کنترل آن و در نهایت پدیده های ناشی از آن از قبیل گرم شدن زمین، زیر آب رفتن سکونتگاه ها، طوفان ها، سیل ها و یا خشکسالی ها بوده است. در حالیکه مهمترین فاجعه ها بعد از این مرحله به وقوع خواهد پیوست. این پدیده ها آوارگی و بی خانمانی، مهاجرت های کلان، بی تابعیتی، بیکاری،  فقر و نا امنی را به دنبال خواهد داشت. تغییر اقلیم به دنبال خود زندگی صدها میلیون انسان را دستخوش تغییر قرار داده، اما بیشتر آنها حتی آگاهی ندارند که قربانی تغییرات اقلیم هستند. از 262 میلیون نفر انسانی که تخمین زده شده است تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی در بین سالهای 2000-2004 قرار گرفته اند بالغ بر 98 در صد آنها در کشورهای در حال توسعه بوده اند(1). در پی بزرگترین نشست روسای کشورهای عضو سازمان ملل متحد در سپتامبر سال 2000 بزرگترین اهدافی که منجر به توسعه جوامع بشری میگردید مشخص گردید و کشورها متعهد شدند که برای نیل به این آرمانها تا سال 2015 اقدامات لازم را انجام دهند ولیکن آنچه که مهم است نقشی است که اثرات بالقوه تغییرات آب و هوا بر روی این اهداف گذاشته و می تواند به عنوان مانعی بزرگ بر سر راه اهداف توسعه هزاره در ریشه کنی فقر، دستیابی به تحصیلات، سلامت، و تضمین توسعه پایدار داشته باشد.

جدول1- اثرات بالقوه تغییر اقلیم برروی اهداف توسعه هزاره(2)

2- روش تحقیق:

نحوه جمع آوری منابع به روش کتابخانه ای و اسنادی انجام گرفته است. روش تحقیق به شیوه توصیفی و تحلیل حقوقی است بخش اعظم مطالب تحقیق در خصوص مندرجات اسناد حقوق بشر است و با توجه به اینکه تحلیل آنها نیاز به معرفی و توصیف مفاد این اسناد دارد لذا ضرورت ارایه اطلاعات و معرفی اسناد فوق الذکر موجب شده است، قسمتهایی از مقاله جنبه توصیفی به خود گرفته و در قسمتهای دیگر از شیوه تحلیلی استفاده شده است.

3- مهمترین تاثیرات و تبعات تغییر اقلیم بر امنیت جهانی و حقوق بشر:

اگرچه تغییر اقلیم اثرات متعددی دارد، اما در این قسمت فقط تبعاتی مورد بررسی قرار می گیرد که بر امنیت جهانی و حقوق بشر تاثیر دارد:

3-1- ایجاد جنگ و درگیری:

 اثرات منفی امنیتی آینده تغییرات آب و هوا بیشتر بر روی مناطقی است که امروزه خود میزبان جنگ های مسلحانه هستند مانند بخش شرقی و مرکزی آفریقا، خاور میانه و مرکز و شرق آسیا (3). در سال 1970 گردباد نابود کننده ای بنگلادش را که در آن زمان از حیث نظامی و سیاسی تحت سیطره بخش غربی پاکستان بود، درنوردید، در این میان کمک های ناچیز و بی اعتنایی آشکار رهبران پاکستان، به تشکیل جنبش جدایی طلب بنگلادش سرعت بخشید و باعث جنگ و درگیری، سپس استقلال بنگلادش از پاکستان در سال 1971 گردید(4). از سویی دیگر بر اساس گزارش برنامه محیط زیست ملل متحد در سال 2007 یکی از مهمترین دلایل برخوردها و تنش های دارفور، فرسایش خاک و بیابان زایی بوده است، زیرا بارش باران در این ناحیه 30 درصد کاهش یافته و باعث خشکی میلیونها هکتار زمین گردیده است (5).

3-2- تهدید منابع آب و غذا:

یکی از اصلی ترین عواقب گرم شدن کره زمین کاهش تولید کشاورزی و به تبع آن، افزایش رقابت بر سر غله است بطوریکه به ازاء افزایش هر یک درجه حرارت در فصل رشد باروری برنج ٪ 10 کاهش می یابد. .در سال 2002 گرمای بی سابقه و خشکسالی همراه با آن محصول غله هند، ایالات متحده و کانادا را به شدت کاهش داد و در اثر آن تولید غله جهان 89 میلیون تن کمتر از مصرف آن شد (6). در سال 2006 افزایش درجه حرارت و در پی آن افزایش آفات نباتی موجب نابودی محصولات کشاورزی در استرالیا، اوکراین، آرژانتین و آمریکای شمالی شد و باعث شد که قیمت غلات به اندازه ده سال رشد کند(7). بررسی ها نشان داده افزایش 2-5/3 درجه سلسیوس دما در هند می تواند منجر به کاهش 9 تا 25 درصد در آمد زمین های استیجاری کشاورزی شود. همچنین به ازای هر درجه سلسیوس افزایش دما میزان تولید برنج در منطقه آفریقا 10 درصد کاهش پیدا می کند(8).

3-3- تاثیر بر گسترش فقر:

وضعیت دارفور در سودان نمونه غیر قابل انکار از تنازع بقا و فقر توانفرسایی است که به دلیل خشکسالی فاجعه آمیز دهه 80  آغاز شده و تا امروز ادامه یافته است. به نظر می رسد تغییرات بلند مدت اقلیم نه تنها به ریزش باران کم تر در سودان بلکه در بخش اعظم آفریقا به ویژه در جنوب ناحیه صحرای آفریقا منجر شده است، جایی که زندگی به باران بستگی دارد و خشکسالی به معنای مرگ است(9). توفان میچ که یکی از قوی ترین توفان های تاریخ اقیانوس اطلس است، در سال 1998 روی داد. سرعت این توفان 360 کیلومتر در ساعت بود و باعث شد که ظرف دو تا سه روز، در نیکاراگوئه و هندوراس دو متر باران ببارد. در اثر آن غیر از خانه، مدرسه، کارخانه، جاده، پل و غیره، 70 درصد خاک حاصلخیز هندوراس از بین رفت.(10).

3-4- تاثیر بر مهاجرت های درون و برون مرزی:

فاجعه بار ترین اثر گرمایش جهانی مهاجرت است. تعداد افراد تحت تاثیر بلایای طبیعی به طور غیر منتظره ای زیاد شده است و به طور متوسط به 231 میلیون نفر در سال رسیده که 98 درصد آن ها تحت تاثیر بلایای مربوط به تغییر اقلیم هستند(11). در سال 2008 تعداد تعداد 42 میلیون نفر در اثر جنگها و در گیریهای ناشی از تغییرات آب وهوایی مبادرت به مهاجرت و جابجایی کردند (12). انجمن نجات نروژ اخیرا نشان داده است که تنها در سال 2008 ، تعداد 20 میلیون نفر به دلیل فجایع طبیعی ناگهانی ناشی از تغییر آب و هوا مهاجرت کرده اند (13). بر اساس آمار دیگر، در سال 1995 تعداد 25 میلیون نفر مهاجر زیست محیطی در جهان وجود داشته و پیش بینی می شود تا سال 2050 آمار مهاجرین زیست محیطی در جهان به 250 میلیون نفر برسد، یعنی در مدت زمانی حدود نیم قرن تعداد مهاجرین 10 برابر خواهد شد (14).

3-5- تاثیر بر مرزهای جغرافیایی سیاسی:

ذوب شدن یخ های قطب شمال، گذرگاه شمال غربی را به عنوان آبراه بین المللی برای کشتیرانی، باز کرده و این راه با دسترسی به منابع غنی، ازجمله نفت، آغازگر اختلافاتی در مورد حاکمیت آبراه و ابعاد اکولوژیکی آن خواهد بود. این اختلاف در حال تشدید است زیرا چندین کشور در حال تنظیم لوایح سیاسی و حقوقی برای ارایه به مراجع قضایی و ادعا در مورد بخش های مختلف منطقه (که بعضا همپوشانی دارد) هستند. کشور جزیره ای کوچک توالو[8] در حدود 30 تا 50 سال دیگر ناپدید خواهد شد. اندونزی اعلام کرده که 26 جزیره را بخاطر تغییر اقلیم از دست داده است. بانکوک با جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر ممکن است 15 تا 20 سال دیگر به زیر آب برود. این یکی از 20 شهر بزرگ جهان است که با بالا آمدن آب در دهه آینده با خطر آب گرفتگی مواجه است (15).

3-6- تهدید سلامت بشر و گسترش بیماری های واگیردار و خطرناک:

 بر اساس برآوردهای سازمان جهانی بهداشت 150 هزار نفر در سال 2000 بر اثر تاثیرات تغییر اقلیم جان خود را از دست داده اند. همچنین گزارش هایی مبنی بر مرگ تعداد 300 هزار نفر بر اساس افزایش مالاریا در سال 2003 وجود دارد. پیش بینی ها نشان می دهد تا سال 2030 این تعداد ممکن است به نیم میلیون نفر در سال افزایش یابد (16).

بحث و بررسی

4- رابطه حقوق بشر و محیط زیست

حقوق بشر، ماندگار بودن فرهنگ ها و تمدن ها در سراسر قرون و احترام به کرامت و ارزش افراد بشر و داشتن آزادی های فردی است. حقوق بشر ریشه در اصول اخلاقی داشته و در داخل مرزهای هر کشور در چارچوب قانون اساسی برای رفاه انسان های آن کشور تعریف می شود. این حقوق دارای استانداردهای اساسی و غیر قابل انکار است. تعرض به این حقوق غیر قابل پذیرش و حساسیت جامعه بین الملل نسبت به آن، جهان شمول بودن آن را نشان می دهد. علاوه بر اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق بین المللی حقوق مدنی سیاسی و نیز میثاق بین المللی حقوق اقتصادی اجتماعی، فرهنگی به حقوق آزادی های شهروندان اشاره کرده است. در متن این دو میثاق آمده که برای به واقعیت پیوستن حقوق بشر، باید مناسباتی ایجاد شود که تحت تاثیر آن هرکس از حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین حقوق شهروندی و سیاسی خویش لذت ببرد.

ابزارهای اصلی بین المللی حقوق بشر عمدتا قبل از موضوعات زیست محیطی مطرح شدند و این ابزارها همچنان توسعه پیدا کردند بدون اینکه بشر متوجه شود تغییر اقلیم به عنوان تهدیدی جدی علیه امنیت بشری می باشد. بنابراین شگفت انگیز نیست که در اسناد اولیه حقوق بشر، اشاره ای به مسائل زیست محیطی نشده باشد، بیانیه جهانی حقوق بشر در سال 1948 بدون اینکه اشاره صریحی به مسائل زیست محیطی داشته باشد تدوین شد. اما اخیرا در اکثر اسناد و بیانیه های صادر شده در خصوص حقوق بشر به مسائل زیست محیطی به طور صریح اشاره شده است. به طور مثال می توان از منشور آفریقایی حقوق بشر 1981 و پروتکل کنوانسیون امریکایی حقوق بشر بر مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نام برد. اما بسیاری از اسناد دیگری که بیان کننده این حق هستند، همچون اعلامیه استکهلم، پیش طرح سومین میثاق بین المللی حقوق همبستگی، منشور جهانی طبیعت، اعلامیه ریو و مشابه آن ها علی رغم اهمیت زیادشان، الزام آور نیستند. این خلأ با تصویب دو سند منطقه ای الزام آور تا حدودی رفع شده است، اولین سند منشور آفریقایی حقوق بشر مصوب 1981 است و دومین سند پروتکل الحاقی به کنوانسیون آمریکای حقوق بشر ١٩٦٩ در زمینه حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب ١٤ نوامبر ١٩٨٨ سان سالوادور است که حاوی اصلی در زمینه حق بر محیط زیست است (17).

با وجود این، هنوز ارتباط بین تغییر اقلیم و نظام بین المللی حقوق بشر بطور کامل توسعه پیدا نکرده است و توجه کافی به حقوق بشر و پیامدهای اجتماعی سیاست های تغییر اقلیم نشده و همچنان، تمرکز بیشتر این نظام ها بر تکنیک های مرتبط با کاهش انتشار گازهای گلخانه ای است. ازسویی دیگر کیفیت محیط زیست باید به گونه ای باشد که کلیه ابعاد حقوق بشر از قبیل: اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و مدنی تضمین شود و حلقه ارتباطی بین حفظ حقوق بشر و نگرانی های زیست محیطی باید شناخته شود.در این راستا اولین گام برای برای ایجاد تعهدات بین المللی، شفاف ساختن ارتباط بین حقوق بشر و محیط زیست است. بشر در کنار سایر حقوق بنیادی خود، باید از حق زندگی در محیط زیستی با کیفیت مطلوب برخوردار باشد، محیطی که برای ادامه زندگی سالم و سعادتمندانه ضروری است.

بطور کلی حقوق بین الملل محیط زیست و حقوق بین المللی بشر دارای تشابه هایی در اهداف و تفاوت هایی در ماهیت و طبیعتشان هستند. مهمترین تشابه آن ها در این است که بشر نقطه عطف، توجه و مرکز نگرانی های هر دو حقوق محسوب      می شود و عمده ترین تفاوت آن ها این است که حقوق بین الملل محیط زیست بر تنظیم روابط بین دولت ها و برقراری حدود و قوانین مربوط تاکید دارد، در حالیکه حقوق بین المللی بشر بر ارتباط بین افراد و دولت ها تاکید می کند، همچنین حقوق بشر بیشتر با مسائل واقعی و مرتبط با گذشته و حال سرو کار دارد، در حالیکه حقوق بین المللی محیط زیست می تواند قابلیت پیش بینی مشکلات آینده را داشته باشد. لازم به ذکر است، در شرایطی که ناهنجاری ها و صدمات زیست محیطی می تواند تاثیرات گسترده و پایداری بر نقض حقوق بشر داشته باشد، تهدید حقوق بشر نباید صرفا از زاویه رابطه مردم- دولت و در کوتاه مدت نگاه شود بلکه افق نگاهها باید توسعه پیدا کرده و با دیدی عمومی تر و درازمدت به مسئله پرداخته شود.

5- تاثیر پذیری حقوق بشر از محیط زیست:

محیط زیست از جنبه های مختلف بر حقوق بشر تاثیر گذار است. به همین علت تضمین حقوق بشر بدون در نظر گرفتن عوامل موثر بر محیط زیست، مثل تغییر اقلیم، امکان پذیر نیست. مهمترین موارد تاثیر محیط زیست بر حقوق بشر را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

5-1- حق حیات:

بر اساس این حق که در ماده 3 اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز به آن اشاره شده، هرکس حق زندگی آزاد و امن را دارد، همچنین طبق بند 1ماده 6 میثاق بین المللی حقوق مدنی- سیاسی، بشر حق ذاتی حیات دارد و هیچ کس را نمی توان خودسرانه از حیات محروم کرد. فقط در محیط زیست سالم است که بشر می تواند از این حق حیاتی و ذاتی خود بهره مند شود. در حالیکه آثار تخریبی تغییر اقلیم بر محیط زیست می تواند باعث افت استانداردهای زندگی، عدم دسترسی به آب و غذای سالم و قرارگرفتن در معرض بیماری ها شود.از سویی حق محیط زیست و حق حیات چنان لازم و ملزوم یکدیگر هستند که نقض هریک فی نفسه بر نقض حق بعدی تاثیر می گذارد.

 5-2- حق توسعه:

 این حق در قطعنامه 128/41 حق توسعه 1986 به رسمیت شناخته شده و در اصل سوم بیانیه محیط زیست و توسعه پایدار نیز به این حق اشاره شده است. اما این حق در کشورهای در حال توسعه که عمدتا از تکنولوژی های مدرن و پاک برخوردار نیستند، باعث تخریب محیط زیست شده و دسترسی به امنیت آب، غذا، کشاورزی و غیره را با خطر مواجه می کند. اینجاست که توسعه و محیط زیست در تضاد با یکدیگر قرار می گیرند. کشورهای توسعه یافته که زمانی بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی فرآیند توسعه خود را طی کرده اند، امروز باید به کمک کشورهای در حال توسعه آمده و آن ها را در فرآیند توسعه پاک همراهی کنند.  

5-3- حق برخورداری از محیط زیست سالم:

 ماده 24 منشور آفریقایی حقوق بشر تایید کرده است که کلیه اقوام حق دارند از محیط زیستی رضایتبخش و مناسب برخوردار باشند. همچنین در ماده ١١ پروتکل الحاقی به کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر تحت عنوان "حق محیط زیست" آمده است هر فرد حق دارد در محیط زیست سالم زندگی کند و از خدمات عمومی اساسی بهره مند گردد. تغییر اقلیم با تاثیری که در محیط زیست ایجاد می کند، باعث می شود که بشر از این حق اساسی خود محروم شود، هرچند که این محرومیت ممکن است توسط خود او ایجاد شده باشد. لازم به ذکر است که بیشتر موارد، نقش مستقیم یا غیر مستقیم کشورهای توسعه یافته در نقض این حق بسیار پر رنگ تر می باشد.

5-4- حق مالکیت:

یکی از حقوق شناخته شده بشر، حق مالکیت بر اموال و دارایی های خود است. درحالیکه تغییرات آب وهوا ممکن است به فقدان دارایی ها، بدون جبران غرامت و خسارت منجر شود. به عنوان مثال در مناطق ساحلی، زیر آب رفتن زمین ها می تواند باعث صلب مالکیت مالکین زمین ها شود. همچنین افت کیفیت اراضی از طریق طغیان، سیل و خشکسالی نیز یکی دیگر از نمونه های آشکار نقض این حق است.

5-5- حق تعیین سرنوشت:

همه افراد بشر حق دارند که سرنوشت خود را تعیین کنند. این حق در ماده 1 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی و حقوق اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی حقوق بشر و ماده 55 منشور سازمان ملل متحد مورد تاکید قرار گرفته است.  اما تغییر اقلیم دارای پیامدهایی بر حق تعیین سرنوشت افراد و دولت هاست. عواملی مثل زیر آب رفتن سرزمین های ساحلی و جزیره ای، افزایش درجه حرارت و خشکسالی می تواند باعث نابودی کامل یک کشور و یا صدمه به تمامیت ارضی و فشار بر مرزهای جغرافیایی و سیاسی کشورها شود. انسان هایی که زیستگاه خود را از دست داده اند، مجبور به مهاجرت در داخل مرزها و گاهی خارج مرزهای کشور می شوند. این اتفاق خارج از کنترل، تهدید کننده حق تعیین سرنوشت افراد مهاجر و دولت های صدمه دیده شده و از طرف دیگر، بر مناطق مهاجر پذیر تاثیر می گذارد. در این شرایط تضمین حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی مهاجرین و مهاجر پذیران با مشکل مواجه می شود. نکته حائز اهمیت در این است که عمدتا کشورهای جزیره ای کوچک که در انتشار گازهای گلخانه ای کمتر از 1 در صد سهم دارند، جزء آسیب پذیرترین کشورها هستند.

5-6- حق سلامت:

در ماده 24 حقوق کودک اشاره به این دارد که هر کودک می بایست از بالاترین استاندارد دست یافتنی برای سلامت برخوردار باشند همچنین در ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر حق بر خورداری هرکس برای سلامت خود و خانواده اش به رسمیت شناخته شده است. علاوه بر این در بند 1 ماده 11 میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این حق برای دولتهای عضو میثاق به رسمیت شناخته شده است.این حق شامل مجموعه ای از پارامترهای لازم جهت داشتن زندگی سالم همچون غذا، دسترسی به مسکن و آب سالم و محیط زیست سالم است. داشتن سلامت و بهداشت جسمی و روحی را هم می توان جزیی از حق حیات دانست زیرا پیوستگی سلامتی با امکان تداوم یا سلب حیات انکار ناشدنی است چرا که یکی از ملزومات حق حیات ان است که با فراهم ساختن شرایط بهداشتی و سلامتی توسط دولتها از سلب حیات مردم توسط بیماریها جلوگیری شود. بدیهی است که بهداشت جسمی و روحی را نمی توان در محیط زیستی آلوده داشته باشیم. تغییرات آب و هوایی می تواند نرخ مرگ و میر ناشی از سوء تغذیه فشارهای گرمایی و بیماریهای واگیردار را افزایش دهد و موجب نقض حق سلامت و حق حیات گردد.

5-7- حق غذا:

حق غذا در کنوانسیونهای متعدد حقوق بشری و بیانیه های مجامع بین المللی بسیار بدان اشاره گردیده است.از جمله در بند 1 ماده 11 میثاق بین المللی حقوق اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی و نیز بند 1 ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر این حق برای برخورداری از استانداردهای مناسب به رسمیت شناخته شده است. و در صورتی که محیط زیست دچار بحران آلودگی یا تخریب شود، آینده تغذیه بشر در معرض خطر قرار می گیرد. از طرف دیگر تغذیه در محیطی آلوده، تخریب شده، ناسالم و غیر بهداشتی با انچه در اسناد مذکور حقوق بشری مقرر شده مغایرت خواهد داشت.از این رو حق بر محیط زیست سالم، حق بر غذا را تضمین خواهد کرد و مقتضیات حق بر غذا نیز بعضا وجود محیط زیستی سالم را ضروری می سازد.تغییر اقلیم از طریق کاهش دسترسی به غذا، بیابان زایی و کاهش محصول و دام، از بین بردن زمینهای کشاورزی توسط حوادث غیر مترقبه ، تاثیر برروی الگوهای جوی موجب از بین رفتن ذخائر غذایی و کاربرد و استفاده غذا شده است به ویژه آنکه آسیب پذیری مردم و جوامع بومی ساکن در جزایرنسبت به گرسنگی و سوء تغذیه بیشتر از سایر مناطق می باشد.

5-8- حق آب:

در ماده 24 حقوق کودک و نیز در ماده 14 حقوق منع تبعیض علیه زنان بیان شده است و تصدیق شده است که آب حق مستقل است.حق بر آب اگرچه یک حق اساسی بشر است ولی در کنار ملازمه آن با حق حیات، حق بهداشت و حق غذا خود می تواند گویای حق بر محیط زیست سالم باشد.پس لازمه بهره مندی همگانی از حق بر آب آن است که محیط زیست از سلامت و تعادل زیست بومی برخوردار باشد و در واقع حق بر محیط زیست سالم مراعات گردد. تغییر اقلیم می تواند از طریق تاثیر بر روی چرخه هیدرولوژیکی بر روی الگوهای بارش و کمیت و کیفیت آب اثر گذارد.اخیرا در گزارش کمیسیون شورای عالی حقوق بشر و به دنبال تصمیم شماره 204/2 شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد محدوده و تعهداتی را برای کشورها در خصوص آب شرب سالم و بهداشتی مشخص ساخته است. بر اساس ماده 12 حقوق مدنی و سیاسی و حقوق اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی حقوق بشر حق آب را چنین بیان نموده است «دسترسی بر اساس عدالت و بدون تبعیض به مقدار کافی از آب سالم برای خوردن و مصارف خانگی برای هرشخص جهت نیل به زندگی پایدار و سالم» بر اساس تعهداتی که مشخص گردیده است. کشورهای عضو می بایست متعهد گردند که تسهیلات لازم را جهت ارتقاء جهانی دسترسی به آب از طریق تولید آب برای افرادی که به دلایل خارج از کنترل در مضیقه و کمبود آب هستند را انجام دهند.

5-9- حق مردم بومی:

 بر اساس بیانیه سازمان ملل متحد در سال 2007 در خصوص حقوق مردم بومی و دیگر ابزارهای حقوق بشری، مردم بومی حق بکارگیری و تقویت روشهای فرهنگی، سنت ها و نهادها را دارند و یک رابطه ذاتی میان زمین و فرهنگ بومی وجود دارد. بر اساس گزارش چهارم گروه بین الدول تغییر آب و هوا، جوامعی  که در حواشی سرزمینها زندگی می کنند و امرار معاش زندگیشان به منابع طبیعی وابسته است بیشتر در این گروه قرار میگیرند. خسارت به تنوع زیستی می تواند بطور مستقیم اثر بر زندگی این جوامع داشته باشد مانند محرومیت آنها از منابع غذایی و یا کاهش تواناییشان به پوشش و مقابله علیه بیماریها از طریق برنامه دارویی. این جوامع اصولا محدود به برنامه های کاهش انتشار از طریق مبارزه با جنگل زدایی در کشورهای در حال توسعه هستند و اصولا در تصمیمات جلسات اعضاء کنوانسیون تغییر اقلیم مشارکتی ندارند و اغلب اجرای سه مکانیسم انعطاف پذیر پیش بینی شده در پروتکل کیوتو بدون اطلاع و آگاهی آنهاست و یکی از موارد نقض حقوق بشر در خصوص این جوامع اجبار در جابجایی و نقل مکان این افراد است.

5-10- حق صلح:

حق زیستن در صلح به عنوان حق بشری برخلاف سایر حق ها موضوعی جدید است. در پیش طرح سومین میثاق بین المللی حقوق همبستگی در مواد 2، 3 و 4 بر آن تاکید شده است که حق دستیابی به صلح حق هر انسانی است و این حق شامل حق بر امنیت و حق بر آرامش است. حق بر صلح مانعی حقوقی در راه استمرار وضعیت های جنگی است. تغییر اقلیم از طریق تاثیراتی که بر روی منابع حیاتی جوامع می گذارد، موجبات نایابی و یا کمیابی آنها را فراهم می آورد، این تغییرات باعث می گردد جوامع بر سر دستیابی به این منابع محدود با یکدیگر به منازعه بپردازند. همچنین تغییرات اقلیم از طریق تاثیر بر روی مهاجرت افراد موجبات ناآرامی و اغتشاش را در یک منطقه موجب می گردد. 

بر اساس اعلامیه جهانی حقوق بشر همه مردم حق برخورداری از یک سطح زندگی مناسب ، داشتن سلامت و رفاه برای خانواده خود را دارند که از جمله این موارد میتوان به تامین خوراک، پوشاک مسکن و مراقبتهای پزشکی و خدمات اجتماعی و برخورداری از حقوق لازم در زمان بیکاری، بیماری ، ناتوانی و حق آموزش اشاره کرد. بر طبق میثاق بین المللی حقوق بشر در زمینه بحث های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تاکید بر حق استاندارد مناسب زندگی و بهبود مستمر زندگی می باشد و میثاق بین المللی حقوق بشر در زمینه حقوق مدنی و سیاسی بر حق تعیین سرنوشت مردم بطور آزادانه در موقعیت های سیاسی خود و همچنین پیگیری آزادانه در مورد توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد همچنین بر اساس همین اعلامیه بیان شده است که توسعه ماهیتا یک حق انسانی به حساب می آید و بخش جدایی ناپذیر از آزادی های اساسی بشر محسوب می شود.

پیش طرح سومین میثاق بین المللی حقوق همبستگی ١٩٨٢ که سندی غیر الزام آور است در مورد چهار حق بحث می کند که عبارتند از: حق بر صلح، حق بر توسعه، حق بر محیط زیست و حق بر میراث مشترک بشریت. مواد ١٤ و ١٥ پیش طرح سومین میثاق بین المللی حقوق همبستگی در بیان حق بر محیط زیست می گوید هر انسان و کلیه انسانها به صورت گروهی حق دارند از محیط سالم و متعادل از نظر زیست محیطی و مساعد برای توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی حقوقی برخوردار گردند و دولتهای عضو متحد می گردند که شرایط طبیعی حیات را دچار تغییرات نامساعدی ننمایند که به سلامت انسان و بهزیستی جمعی صدمه وارد سازد، صدمه ای که برای توسعه جمع ضروری باشد و راهی برای اجتناب از آن وجود نداشته باشد قابل قبول محسوب می گردد. در ماده 2 این پیش طرح بیان می‌دارد که حق دستیابی به صلح، حق هر فرد انسانی است و در ماده 3 تأکید کرده است که هر فرد انسانی حق دستیابی به صلح مدنی را دارد و این حق شامل حق بر امنیت و حق بر آرامش است. در ماده چهارم هم می‌گوید: هر فرد و یا تمام افراد به صورت گروهی حق دارند علیه نقض منظم، یکپارچه و مشهود حقوق بشر که به صورت تهدید علیه صلح به معنی مندرج در منشور ملل متحد صورت می‌گیرد، مخالفت نمایند. البته حق بر صلح فقط مختص اشخاص نیست بلکه دولت ها نیز دارای حق بر صلح هستند.

 ماده ١٨ این پیش طرح بیان میدارد هر فردی که حق او برای داشتن محیطی سالم و از نظر زیست محیطی متعادل، مورد تجاوز قرار گیرد، یا تهدیدی واقعی مبنی بر چنین تجاوزی وجود داشته باشد، حق خواهد داشت به طور مؤثر به مرجع صالحه، شکایت نماید، حتی اگر عامل تجاوز یا تهدید به تجاوز، شخصی باشد که در حال انجام وظایف قانونی خود است.

در ماده ١٩ نیز، به کسی که به حق برخورداری او از محیط زیست تجاوز شده، حق درخواست جبران خسارت داده شده است.

نتیجه گیری و پیشنهادات

تحقق عملی ساختن حقوق بشر درباره مشکلات مربوط به تغییرات آب و هوایی به دلایل زیر بسیار دشوار است زیرا:

 اول- تغییرات آب و هوا به شکل عمومی و نه انحصاری مقوله‌هایی از حقوق بشر را تحت تأثیر قرار می‌دهد که سازوکار اجرایی بسیار ضعیفی در چارچوب حقوق بین‌المللی، حقوق اجتماعی اقتصادی، حقوق پناهندگان و حقوق حمایت در زمان جنگ دارند. حتی حقوقی که از حمایت قوی برخوردارند مانند حق زندگی و زمین پیرو روند اجرای عادی خود نیستند، چرا که صدماتی که به واسطه تغییرات آب و هوایی به وجود می‌آید، می‌توانند به طور غیر مستقیم به مقصرین شناخته‌شده نسبت داده شوند.

دوم- پایه ریزی مسئولیت برون مرزی، دشوار است. وظیفه عمده دولت در چارچوب قوانین حقوق بشر اقدام در زمانی است که حقوق مورد تجاوز قرار بگیرند. با این وجود اثرات تغییرات آب و هوا در کشورها اغلب بر عهده نزدیک‌ترین کشور نیست، بلکه بر عهده عاملین (آلوده‌کنندگان) بی‌شمار با گسترش و پراکندگی بسیار زیاد است که بسیاری از آنها از نظر مکانی در فواصل دور قرار گرفته‌اند و تحمیل تعهدات حقوق بشری در چنین مواردی به سادگی در طول مرزهای بین‌المللی امتداد نمی‌یابند.

سوم- ایجاد مسئولیت محلی نیز امری دشوار است. اگرچه کمترین احتمال تولید گازهای گلخانه‌ای متوجه کشورهایی است که فاقد منابع اقتصادی و زیربنایی هستند. اما این کشورها عمدتاً از تأثیرات ویران‌کننده تغییرات آب و هوا در عذاب هستند. تغییراتی که اثرات آن بر این جوامع می گذارد به دلیل ظرفیت پایین سازگاری آنها، شدیدتر خواهد بود. از سوی دیگر، محدودیت منابع قطعاً به توانایی دولت در تهیه اقلام مورد نیاز مردم لطمه وارد خواهد کرد که این مشکل در برخی کشورها زیربنای تحقق نامناسب حقوق اقتصادی و اجتماعی است.

چهارم- شرایط اضطراری اجرای قوانین حقوق بشر را محدود می‌سازد. شدیدترین اثرات تغییرات آب و هوا مانند خشکسالی، سیل، قحطی، مهاجرت گروهی، جنگ بر زندگی مردم تأثیر زیادی خواهد گذاشت. در چنین شرایطی واکنش متعارف، اعلام حالت اضطراری است. رژیم‌های اضطراری معمولاً بی‌توجه به محدودیت‌های حقوق بشر هستند و در کل بیشتر به کمک‌های بشردوستانه آرمان‌گرا گرایش دارند. دولت‌ها مجاز هستند، به شکلی مناسب و با توجه کمتر به حقوق و علایق فرد عمل کنند که این امر می‌توانند به عنوان مانعی در راه نیل به مقاصد بزرگ‌تر عمل نماید. حقوق بشر به صورت سنتی به عنوان سدی در مقابل آزادی‌های فراگیر حکومتی تصور می‌شوند و در چنین مواقعی به عنوان ابزار قانونی کاربرد کمتری دارند.

پنجم- تعارض حق‌ها یکی دیگر از عمده‌ترین مشکلات است به عبارتی، حقوق بشر در کنار حمایت از افراد آسیب‌دیده از اثرات تغییرات آب و هوا، حافظ حقوق فعالان اقتصادی نیز می‌باشد و قابل پیش‌بینی است که برخی از آنها از حقوق بشر با هدف بهره‌وری از صلح برای جلوگیری یا کاهش فعالیت‌ها در زمینه تغییرات آب و هوایی کمک می‌گیرند. دادگاه‌های بین‌المللی نیز به حق مالکیت، تفسیری جامع داده است که می‌توانند از سوی کسانی که برای تخریب محیط زیست گواهی دریافت می‌کنند، مورد تأیید قرار بگیرد. سایر موارد حقوق بشری که می‌توانند تعارض داشته باشند، فرهنگ، آزادی مذهب، هویت و تابعیت است.

بررسی قطعنامه‌های سازمان ملل متحد در چند سال اخیر، حاکی از رویکرد این سازمان به مسئله حقوق بشری و امنیتی تغییرات آب و هوا است. چرا که به دنبال قطعنامه 1/60[9] مورخ 2005 در «خصوص حقوق بشر و محیط زیست به ویژه توسعه پایدار» که ارتباط کلی بین مسائل زیست محیطی به ویژه توسعه پایدار و حقوق بشر برقرار کرد بعدها با صدور قطعنامه‌هایی مانند 2/104 مورخ 2006 درباره «حقوق بشر و دسترسی به آب[10]» و نیز قطعنامه 27/6[11] مورخ 2007 درباره «حق مسکن استاندارد و مناسب» دایره و محدوده این ارتباط را با مسائل تغییرات آب و هوایی و اثرات آن نزدیک‌تر کرد. هر چند که شورای امنیت سازمان ملل متحد در جلسه مورخ 17 آوریل 2007 تغییرات آب و هوایی را تهدیدی برای صلح جهانی ارزیابی کرد، بیانیه‌ای که اگرچه تبدیل به قطعنامه نشد، اما با امضای اعضای شورای امنیت دارای وزن بالایی از نظر سیاسی است. در هر حال در سال 2009، سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه 4/10[12] رسماً تغییرات آب و هوایی را موضوعی امنیتی بیان داشت که برای حل و پاسخگویی به مشکلات آن نیازمند همکاری جهانی است. نکته جالب توجه در این قطعنامه تأکید اعضای شورای سازمان ملل متحد بر شناخت اثرات تغییرات آب و هوا چه به صورت انفرادی و چه به صورت اجتماعی بر جوامع آسیب‌پذیر است.

یکی از اقدامات نظام ملل متحد در زمینه حقوق بشر و تضمین اجرای اصول انسانی و آزادی‌های اساسی گسترش مباحث حقوق بشری و نزدیک کردن نظر دولت‌ها و ملت‌های مختلف در این زمینه است که در آن راستا، سازمان ملل، علاوه بر ارکان‌های رسمی ملل متحد، مانند کمیسیون حقوق بشر و کمیته حقوق بشر و نهادهای مختلف دیگر، اقدام به ترغیب و سازماندهی ترتیبات منطقه‌ای و سازمان‌های ملی حقوق بشری کرده است که با این هدف بهتر می‌توانند به نتیجه مطلوب برسند و حقوق و آزادی‌های افراد را تضمین نمایند. که این امر در بند 37 بخش اول کنفرانس جهانی حقوق بشر وین 1993 مورد تأکید قرار گرفته است.

اقدامات سازمان ملل متحد با تاسیس کمیساریای عالی حقوق بشر در سال 1993 موجب حمایت بیشتر از حقوق بشر در خصوص اقدامات ناقض دولتها که بطور واضح حقوق اساسی انسان ها را نادیده می گیرندگردیده است. هرچند که قبل از تاسیس این دفتر کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد با هدف ارایه پیشنهادها، توصیه ها و گزارشهای تحقیقی در زمینه مسایل حقوق بشری شکل گرفت که از مهمترین اقدامات آن تهیه اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال 1948 و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی که حق تمام انسانها را در حق آزادانه حیات طبیعی به رسمیت شناخت و میثاق بین المللی مربوط به حقوق مدنی و سیاسی که حق حیات، حق آزادی و امنیت و حق مسکن را تاکید کرد و پروتکل اختیاری مربوط به میثاق حقوق مدنی و سیاسی که حق افراد را صاحب دعوی مستقیم در برابر دولت به رسمیت شناخت می باشد. اما در خصوص دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر باید اذعان داشت که وجود این مرجع بین المللی که به واسطه صدور قطعنامه 48/141 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1994 گردید که از مهمترین اهدافش نظارت بر وضعیت حقوق بشر و کمک به حل مشکلات موجود است. این دفتر کمیساریا تنها نهادی است که با دسترسی آسان و حتی در مکانهای بحرانی می تواند با حضور خود اثر حتمی و مطمئن و بازدارنده ای را نسبت به نقض حق بشر انجام دهد.لذا به نظر می رسد این دفتر می تواند نقش به سزایی در آن مناطقی که دچار بحران و حوادث ناشی از تغییر اقلیم شده اند و به بنیادی ترین حقوق اساسیشان دسترسی ندارند داشته باشد.

منابع

1. Morine Anne & Patino Lorena, Climate  Change, Well- Being and Human Rights, PRI Project Sustainable Development, June 2010, www.pri.gc.ca
2. Macguigan Claire, Reynolds Rebecca, Poverty and  climate change :Assessing impacts in developing countries and the initiative of the international community,2001, London School of Economics Consultancy Project for The Overseas Development Institute
3. Hegre Havard & etc,2006,Sensitivity Analysis if Emprical Results on Civil War onset,Journal of Conflict Resolution,No4,Vol 50,p35
4. Kolmannskog, Vikram. (2008). Future Floods of Refugees: A comment on climate change, conflict and forced migration.
5. Paskal Cleo, House Chatham,How Climate Change is pushing the Bounndries of Security and Foreign Policy,Energy,Environment and Development Programme EEDP CC BP 07/01, June 2007
6. لستر براون،  ترجمه دکتر حمید طراوتی،  نشر آرامش، 1385، خارج از تحمل کره زمین
   1. Paskal Cleo, House Chatham,How Climate Change is pushing the Bounndries of Security and Foreign Policy,Energy,Environment and Development Programme EEDP CC BP 07/01, June 2007
   2. Venton Cabot, Climate Change and Water Resource, Environmental Resources Management, London W1G 0ER,2007
   3. پیرزاد بابک، جفری ساچ،1387، جنگ آب وهوا، پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ توسعه، قابل دسترس از طریق وب سایت:  http://www.aftabir.com/articles/view/economy_marketing_business/national_economy/c2c1214396452_scarcity_p1.php
      1. طراوتی حمید، آخرین نتایج گرمای سال 2003 اروپا از موسسه Earth Policy Instituteقابل دسترس از طریق وب سایت:  http://www.taravat-bahar.com/abo_hava.htm
      2. Kolmannskog Vikram,To what extent can existing froms of Legal protection apply in climate change- relate cross- border displacement?,Oxford University Workshop on Environmental Change  and Migration, jan 2009
      3. Climate Change and People Displaced, A thematic report the Norwegian Council, 2009 http://www.flyktninghjelpen.no/arch/_img/9104265.pdf
      4. UNHCR.2008, Climate Change,Natural Disasters and human displacement:a UNHCR Perepective, Available at: www.unhcr.org/climate
      5. Meyers, N. (2001). Environmental refugee: a growing phenomenon of the 21 st country. R. Soc.Lond.B (2002)357,609-613.DOI:10.1098/rstb.2001.0953.
      6. millennium project 2008, Jerome C. Glenn, Theodore J. Gordon, and Elizabeth Florescu, http://www.millennium-project.org/millennium/sof2008.html
      7. Our Unstable Planet, 2009,A brief look at some recent climate change science, Friend of the Earth.
      8. فیروزی مهدی، 1384، حق بر محیط زیست، جهاد دانشگاهی