.

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره یک، بهار 95

تاثیر کیفیت محیط زیست بر اقتصاد سلامت در گروه کشورهای منتخب

پروانه سلاطین[1]

p_salatin@iauec.ac.ir

سحر اسلامبولچی[2]

چکیده

زمینه و هدف: آلودگی هوا یکی از مشکلات زیست محیطی است که در سال­های اخیر و همگام با توسعه جوامع، صنعتی شدن و رشد تکنولوژی به خطری جدی برای بشر بدل شده است. چنانچه آلودگی هوا موجب گسترش بیماری­ها و متعاقباً نیازمندی جوامع به خدمات بهداشتی گردیده، مصرف منابع مالی جهت مراقبت­های بهداشتی را افزایش داده است. این مهم بار اقتصادی سنگینی بر دوش جامعه و دولت­ها تحمیل کرده است. مخارج بهداشتی از طریق کانال­هایی هم چون بهبود شاخص‌های بهداشتی، افزایش موجودی سرمایه انسانی و  بهره­وری نیروی کار، رشد اقتصادی کشورها را در پی داشته است. امروزه کشورها به اهمیت مسایل زیست محیطی پی برده و برحسب احساس نیاز و متقابلاً خطر نسبت به این مسئله به وضع برخی قوانین در سطح ملی و یا تنظیم توافق­نامه­های بین­المللی پرداخته­اند.

روش بررسی: تحقیق حاضر از نظر هدف یک تحقیق کاربردی، از نظر روش مطالعه علّی و از نظر روش تحقیق و ماهیت و شیوه نگرش پرداختن به مسأله استنباطی است.

یافته­ها: هدف اصلی این مقاله بررسی رابطه و میزان تأثیرگذاری آلودگی هوا (به عنوان شاخص نشان دهنده کیفیت محیط زیست) بر مخارج بهداشتی (به عنوان شاخص نشان دهنده اقتصاد سلامت) در گروه کشورهای منتخب درآمد متوسط و کشورهای دارای بیشترین آلودگی هوا، با استفاده از روش داده­های تابلویی می­باشد. نتایج حاصل از برآورد مدل­ها به روش  داده­های تابلویی اثرات ثابت در گروه کشورهای منتخب در دوره زمانی 2012-2000، نشان می­دهد که آلودگی هوا تأثیر مثبت و معناداری بر مخارج بهداشتی دارد.

واژه­های کلیدی: کیفیت محیط زیست، اقتصاد سلامت، اثرات ثابت.

طبقه بندی:JEL O13، I18

Examining Effect of Air Pollution on Health Expenditure in Selected Countries

Parvaneh Salatin[3]

P_salatin@iauec.ac.ir        

Sahar Eslambolchi[4]

Abstract

Background and Purpose: Air pollution is one of the environmental problems in recent years and development of societies and industrialization and technological progress has become a serious threat to the mankind. Air pollution causes the spread of disease and subsequently more health care fund is needed in communities. This problem has imposed an economic burden on the society and government channels such as improvement of health indicators and increased human capital and labor productivity and it is followed by economic growth. Nowadays many countries recognized the importance of environmental issues and they lay down some rules and as the result the risks of this issue at the national level or international agreements have been set.

Analysis Method: It is an applied research and the method of the study is causation and the method of research and its modality is based on presumption.

Results:The main purpose of this article is investigate the relationship between the level of effectiveness of air pollution as an indicator of environmental quality and Health Expenditure as an indicator of Health Economics in selected middle income countries and countries with the highest air pollution by using panel data. The results of the estimated model using Fixed Effects among the selected countries for period 2000-2012 illustrates that the effect of air pollution on Health Expenditure is significant and positive.

Key words: environmental quality, Health Economics, Fixed Effects.

مقدمه

آلودگی هوا یکی از مهم­ترین مخاطرات طبیعی به خصوص در کلان شهرها می­باشد که مطالعه اثرات آن یکی از اولویت­های عمده در مطالعات اقلیمی به شمار می­رود. نقش آلودگی هوا در بیماری­های قلبی - عروقی در جوامع شهری به عنوان یک عامل موثر مهم و در عین حال قابل اصلاح، روز به روز آشکارتر می­گردد. مواجهه با آلودگی هوا با طیف وسیعی از اثرات بهداشتی حاد و مزمن از اختلالات جزیی فیزیولوژیکی گرفته تا مرگ ناشی از بیماری­های تنفسی و قلبی- عروقی مرتبط است. آلودگی هوا در شهرهای بزرگ جهان مخلوط پیچیده­ای از اجزای سمی است که عمدتاٌ محصول فرآیندهای احتراق می­باشند و ذرات PM[5] عضو همیشه حاضر این مخلوط هستند. مطالعات نشان می­دهند که همبستگی ضعیف اما معناداری میان غلظت ذرات و تعداد کل مرگ و میرهای ناشی از بیماری­های قلبی - تنفسی وجود دارد. در فرآیند رسیدن به رشد بالای اقتصادی، سطح سواد، دانش وآگاهی شهروندان افزایش می­یابد و مردم در مقابل آلودگی هوا از خود عکس­العمل نشان می­دهند. در جوامعی که به سطح بالایی از رشد اقتصادی رسیده­اند بحث اندازه­گیری و کنترل آلودگی هوا جدی است که بنگاه­ها را مجبور به درونی نمودن آلودگی می­کنند. امروزه کشورها به اهمیت مسایل زیست محیطی پی برده و برحسب احساس نیاز و متقابلاً خطر نسبت به این مسئله، به وضع برخی قوانین در سطح ملی و یا تنظیم توافق نامه­های بین­المللی پرداخته­اند.

در این راستا هدف اصلی این مقاله بررسی چگونگی و میزان تأثیرگذاری آلودگی هوا بر مخارج بهداشتی در گروه کشورهای منتخب درآمد متوسط و کشورهای دارای بیشترین آلودگی هوا و آزمون فرضیه زیرمی­باشد.

• انتشار گاز دی اکسید کربن به عنوان شاخص آلودگی هوا، تأثیر مثبت و معناداری بر مخارج بهداشتی دارد.

ابزار گرد آوری اطلاعات مورد نیاز با استفاده از گزارشات و آمارهای منتشر شده منابع اطلاعاتی خارجی و سایت­های اینترنتی بین­المللی از جملهWDI[6]  می­باشد. جامعه آماری این مطالعه نیز منتخبی از کشورهای درآمد متوسط[7] و کشورهای دارای بیشترین آلودگی هوا[8] می­باشد. لازم به ذکر است در انتخاب کشورهای منتخب، کشورهایی انتخاب شده­اند که داده­های آماری متغیرهای مورد استفاده آن­ها در این مقاله در دوره زمانی مورد بررسی در دسترس بود.

1. 1.        مبانی نظری

آلودگی هوا به مفهوم وجود یک یا چند آلوده کننده مانند گرد و غبار، فیوم، گازها، میست، دود و بخارات در هوای آزاد است که برای زندگی انسان، گیاه یا حیوانات، خطرناک و برای اموال مضر باشند و یا به طور غیرقابل تحمل مانع استفاده راحت از زندگی و اموال گردند. در تعریفی دیگر، آلودگی جریانی از مواد زاید، پسماندها و ضایعات از سوی سیستم و فعالیت­های اقتصادی، به سوی محیط زیست است. این جریان به رفاه انسانی و سیستم­های اکولوژیکی آسیب می­رساند (1).

در این میان انواع آلاینده­های هوا شامل گازهای شیمیایی سمی که غالباً حاصل واکنش‌های سوختن هستند، ازن که وجودش در لایه­های پایینی هوا تأثیرات خطرناکی بر سلامتی جانداران دارد، گازهای حاصل از سوختن چون دی اکسید گوگرد، اکسیدهای ازت، مونوکسیدکربن، سولفید هیدروژن و بعضی گازهای گلخانه­ای مانند دی­اکسید­کربن، متان، فلوئوروکربن­ها، گرد و غبار و ذرات معلق در هوا می­باشند. در ادامه به طور خلاصه به عوارض ناشی از آلاینده­های مختلف بر سلامت انسان­ها اشاره شده است.

• منوکسید کربن: اختلالات جزیی در برخی اعمال بدن، اثر بر سیستم اعصاب مرکزی، اختلال در تشخیص زمان، اشکالات بینایی، اختلال روانی و عصبی، تغییر در اعمال قلب و تنفس، خستگی، خواب آلودگی، اختلالات تنفسی، حالت کما و مرگ.
• اکسید ازت: تحریک حبابچه­های ریوی، گشادی مردمک چشم، افزایش مقاومت هوایی سیستم تنفسی، کاهش ظرفیت انتشار گاز در ریه، افزایش برونشیت و تولید نیتروزامین، تحریک گلو و چشم، ایجاد سرفه، تنگی نفس، بی­حالی و خستگی.
• دی اکسید گوگرد:  تحریک غشاء مخاطی و دستگاه تنفسی، افزایش مقاومت ریه به جریان هوا، درد در ناحیه سینه، گاهی ریزش خون از بینی، اثر بر سیستم گوارشی، تحریک چشم، تنگی نفس، علایم قلبی تنفسی، توسعه بیماری­های مزمن ریوی، سرفه، کاهش ظرفیت تنفس و کاهش مقاومت بدن.
• هیدرو کربن­ها: افزایش سرطان ریه، تحریک چشم از طریق دود فتوشیمیایی، تحریک مخاط و اثر بر مراکز خون­ساز.
• ذرات: شیوع بیماری­های تنفسی و افزایش مرگ و میر به خصوص در افراد مسن.
• سرب: اثرات سرب معمولا بر سه دستگاه خون­ساز، اعصاب، کلیه و مجاری ادرار است.
• اکسیدان­های فتوشیمیایی: سرفه، کوتاه­شدن نفس، انقباض مجاری هوایی، سردرد، تنگی نفس، درد، اختلال تنفسی، تغییر گلبول­های قرمز خون، التهاب حلق، التهاب گلو، آماس و خشکی نای، التهاب حنجره و تحریک و آبریزش چشم.

علاوه بر موارد فوق می­توان به کاهش کارایی افراد در انجام وظایفی که بر عهده دارند به علت آلاینده­هایی مانند منوکسید کربن و سرب نیز اشاره کرد. هم­چنین بیماری­های کلیه، ناراحتی­های عصبی و کند ذهنی کودکان، حساسیت، آسم و سرطان از دیگر عوارض آلودگی هوا بر سلامت انسان می­باشند (2).

آلودگی هوا منجر به افزایش اسیدی شدن آب دریاچه­ها و نابودی اکوسیستم­های گیاهی و آبزی می­گردد. از سوی دیگر، با اسیدی شدن منابع آبی، آب­های خانگی نیز که از این مخازن تحصیل می­گردند، رو به آلودگی گذاشته و سلامت انسان­ها در معرض تهدید قرار می­گیرد. هر چند آثار زیان­بار آلودگی و هزینه­های کنترل آن تنها مربوط به شهروندان یک ناحیه خاص یا دولت نیست، اما دولت­ها به عنوان متولیان تأمین بهداشت، با سهم مخارج تخصیص یافته بیشتری به بخش بهداشت مواجه هستند.

تصمیمات در زمینه چگونگی تأمین مالی تولید و توزیع مراقبت­ها و مخارج بهداشتی و درمانی به شدت تحت تأثیر محیط اقتصادی و محدودیت­های آن است. در این میان، عکس العمل­های محلی، ملی و جهانی نسبت به موضوع سلامتی با توجه به دیدگاه­های اقتصادی و روش­های تحلیل اقتصادی شکل می­گیرند. منابعی که برای تولید مراقبت­های بهداشتی و درمانی استفاده می­شود، نظیر منابع انسانی، سرمایه و موادخام و اولیه محدود هستند. با پذیرفتن سلامتی به عنوان یک کالای اقتصادی، پیچیدگی­های آن عمیق­تر و مباحث و تصمیم­گیری­ها در مورد آن شکل دیگری به خود می­گیرد. با قبول مراقبت­های سلامت به عنوان یک کالای اقتصادی باید در مورد مقدار و ترکیب مراقبت­های بهداشتی و درمانی که تولید و ارایه می­شود، چگونگی پرداخت برای آن و نحوه توزیع آن تصمیم­گیری شود (3).

بر اساس مبانی تئوریک و مشاهدات تجربی، اهمیت چالش مخارج بهداشتی در حوزه اقتصاد سلامت، به دلیل رابطه متقابل مخارج بهداشتی و رشد است که از دو جنبه مستقیم و غیرمستقیم بررسی می­گردد. در رویکرد تأثیرگذاری مستقیم، اگر مخارج بهداشتی به عنوان یک سرمایه­گذاری برای انباشت سرمایه­های انسانی تلقی گردد، در آن صورت با در نظر گرفتن سرمایه­ی انسانی به عنوان موتور رشد اقتصادی، هر افزایش در مخارج بهداشتی از طریق بهبود در موجودی سرمایه­ی انسانی، افزایش درآمد را در پی خواهد داشت. در رویکرد تأثیرگذاری غیرمستقیم، افزایش در مخارج بهداشتی منجر به افزایش امید به زندگی، طول عمر و کاهش روزهای کاری گردیده که نیروی کار به خاطر بیماری خود یا بستگانش از دست می­دهد و موجبات افزایش عرضه­ی نیروی کار و تولید را فراهم خواهد آورد. هم­چنین با توجه به این که نیروی کار سالم­تر دارای انگیزه و بهره­وری بالاتری است، بنابراین مخارج بهداشتی در صورتی که سلامت افراد جامعه را ارتقاء بخشد، می­تواند منجر به افزایش تولید شود. در این میان برخی از اقتصاددانان نیز معتقدند که مخارج بهداشتی دولت به دلیل این که جزء هزینه­های مصرفی محسوب می­شود و فرصت سرمایه­گذاری را کاهش می­دهد، می­تواند تأثیر منفی بر رشد تولید داشته باشد. از سوی دیگر، ارتقای بهداشت در صورت ثبات سایر شرایط بدان معناست که منابع کمتری درآینده صرف مخارج درمانی خواهد شد. بنابراین، برخی منابع که در آینده باید صرف مخارج درمانی شوند برای مقاصد دیگری قابل استفاده خواهند بود (4).   

2. سابقه پژوهش

فرانکلین و همکاران،(2015) در مطالعه­ای تحت عنوان "آلودگی هوا و بیماری­های قلبی و عروقی" به بررسی ارتباط بین آلودگی هوا و بیماران قلبی پرداختند. آن­ها دریافتند که قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا بر توسعه بیماری­های قلبی- عروقی و گسترش حوادث حاد قلبی تاثیر گذار است. بر این اساس، به افراد مبتلا به بیماری شناخته شده یا مشکوک قلبی- عروقی، شامل افراد مسن، بیماران دیابتی، زنان باردار و کسانی که مبتلا به بیماری ریوی هستند توصیه می شود که فعالیت های اوقات فراغت خود در فضای باز را زمانی که آلودگی هوا بالا است، محدود نمایند(5).

چن هان و همکاران،(2015) در مطالعه­ای تحت عنوان "اثرات رفت و آمد بر آلودگی هوا و سلامت قلبی و تنفسی در میان بزرگسالان"، به بررسی اثرات نامطلوب آلودگی هوای مرتبط با ترافیک، بر بیماری قلبی و عروقی پرداختند. در این مطالعه 120 فرد جوان سالم را در تایپه تایوان انتخاب کردند. شرکت کنندگان با توجه به نوع رفت و آمدشان دسته­بندی شدند. نتایج نشان داد که اثرات PM_2.5 بر نقاط انتهایی قلبی و عروقی در شرکت کنندگان در حالت پیاده­روی در قیاس با شرکت­کنندگان در حالت استفاده از ماشین و اتوبوس به میزان بیشتری بوده است. بر این اساس حالت رفت و آمد می­تواند اثرات PM_2.5 بر شاخص­های تغییر پذیری ضربان قلب را در میان افراد جوان سالم تعدیل نماید(6).

بنیسال و همکاران،(2014) درمطالعه­ای تحت عنوان "بررسی اثرات بهداشتی آلودگی هوا بر جمعیت شهر بیجیا در شمال الجزایر" ، به بررسی اثرات بهداشتی آلودگی هوا بر جمعیت شهر بیجیا در سه جایگاه پزشکی در شمال الجزایر پرداختند. با توجه به اطلاعات ثبت شده­ تعداد بیماران بستری در بیمارستان، داده­هایی درباره مرگ و میر بیمارستانی و پذیرش مرتبط با آسیب­های قلبی تنفسی گوناگون ناشی از این نوع آلودگی را جمع­آوری کردند. به موازات آن، داده­های مربوط به ناوگان اتومبیل بیجیا و سایر اندازه­گیری­های انجام شده برای نشان دادن غلظت آلودگی­ها جمع­آوری شد که دارای همبستگی قوی با شدت ترافیک در شهر بودند و به این نتیجه رسیدند که جمعیت بیجیا نمی­تواند از آلودگی شهری ناشی از ناوگان قدیمی حمل و نقل رهایی یابد. نصب جایگاه­های کنترل و اندازه­گیری آلودگی هوا در شهر بیجیا می­تواند ابزاری سودمند برای حفاظت از ساکنان این شهر از طریق آگاهی دادن درباره کیفیت هوایی باشد که آن­ها تنفس می­کنند. هم­چنین می­تواند از طریق کاهش اثرات آلودگی هوا بر سلامت افراد و در زمینه هشدار دادن به مسوولین در طی شرایط بحرانی مفید باشد. حساسیت به آلودگی با توجه به سن، جنسیت و محل سکونت متفاوت می­باشد. شهر بیجیا بیشترین میزان مرگ و میر و بیماری را به خود اختصاص داده است (7).

کاتسویانی و همکاران (2011) در مطالعه­ای تحت عنوان "اثر کوتاه مدت آلودگی هوا بر سلامت" به بررسی اثرات کوتاه مدت ذرات و آلاینده ها ی گازی هوا پرداختند و دریافتند که اگر غلظت PM₁₀ در تمامی روزها در اروپا تا 20 μg m⁻³  کاهش یابد، آن­گاه منجر به کاهش مرگ و میر 15 فرد در هر 100000 ساکن در هر سال خواهد شد. دی اکسید نیتروژن، ازن و مونواکسید کربن با اثرات نامطلوب کوتاه مدت خود منجر به افزایش مرگ و میر می­گردند. دی اکسید نیتروژن و ازن بر برون­دادهای تنفسی مؤثر هستند، در حالی که مونو اکسید کربن عمدتاً بر سیستم تنفسی اثرگذار است (8).

بولن و همکاران، (2009) درمطالعه­ای تحت عنوان "آلودگی موضعی هوا و تغییرات اقلیمی: تحلیل ترکیبی هزینه-منفعت" ، به تحلیل ترکیبی هزینه – منفعت آلودگی موضعی هوا و تغییرات اقلیمی پرداختند. دو موضوعی که معمولاً به طور مجزا مطالعه می­شد، زیرا که هردوی آن­ها ناشی از طبیعت تولید انرژی و الگوهای مصرف هستند. این محققان دریافتند فرد می­تواند با استفاده از گزینه­های تکنولوژیکی خاصی که آلودگی هوا را کاهش می­دهند، به طور هم­ زمان انتشار دی اکسید کربن را کاهش داده و از این طریق به تغییرات جهانی اقلیمی در حال تنزل کمک کند. بالعکس، برخی استراتژی­های بلند مدت تغییرات اقلیمی به طور لحظه­ای، کیفیت هوا را در کوتاه مدت بهبود می­دهند و نشان داده­اند که سیاست محیطی یکپارچه، منافع رفاه عمومی خالصی را تولید می­کند. از طرفی مشخص کرده­اند که منافع تنزیل شده کاهش موضعی آلودگی هوا به طور قابل توجهی بر منافع تسکین بخش تغییرات جهانی اقلیمی میچربد. برای این ادعا حداقل دو عامل وجود دارد، ولی در اکثر موارد تحلیل، دلایل دیگری نیز مشاهده می­شود. البته منظور، تنها محدود ساختن سیاست­های امروزی انرژی برای اولین اولویت کنترل موضعی آلودگی هوا نمی­باشد، بلکه کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای را نیز مد نظر دارند (9).

آنتون و همکاران، (2005) در مطالعه­ای تحت عنوان "پروژه­های شهری حاشیه جنگل و مشمول مالیات"، به بررسی تمایل به پرداخت ساکنان بخش شمال غرب آرهوس، دومین شهر بزرگ دانمارک، نسبت به مجاورت پروژه­های احداث جنگل در حاشیه شهر با استفاده از رهیافت قیمت­گذاری کیفی برای برآورد این اثر بر روی قیمت مسکن در مجاورت دو پروژه احداث جنگل پرداختند. در هر دو مورد افزایش معناداری در قیمت مسکن در زمان احداث جنگل دیده شد. هر چه فاصله مسکن با این جنگل جدید کمتر باشد این افزایش قیمت بیشتر خواهد شد (10).

دنیل و همکاران، (2005) در مطالعه­ای تحت عنوان "الگوهای آب و هوایی سینوپتیک و اصلاح ارتباط بین آلودگی هوا و مرگ و میر انسان"، به بررسی الگوهای سینوپتیک آب و هوا و ارتباط بین آلودگی هوا و مرگ و میر بشر پرداختند و برای بررسی ارتباط بین آلودگی هوا و مرگ و میر بشر از روش ترکیب فضایی طبقه­بندی سینوپتیک استفاده کردند و به این نتایج دست یافتند که در تابستان یک رابطه مثبت بین الگوهای سینوپتیکی که می­تواند پتانسیل آلودگی هوا را دچار تغییر نماید و کل مرگ و میرها وجود دارد (11).

برونکریف و هولگیت، (2002) در مطالعه­ای تحت عنوان "آلودگی هوا و سلامت" به بررسی اثرات سوء آلاینده­های هوا بر سلامت پرداختند. آن­ها دریافتند که قرار گرفتن در معرض آلاینده­های هوا سبب افزایش مرگ و میر و بستری شدن در بیمارستان به دلیل بیماری­های قلبی- عروقی و تنفسی می­شود (12).

رافیا و همکاران، (2002) در مطالعه­ای تحت عنوان "بررسی آلودگی هوا و اثرات سلامت در مالزی "،  به بررسی آلودگی هوا و اثر آن بر سلامت در ملیسا پرداختند و به این نتیجه دست یافتند که آلودگی هوا در ملیسا مبنی بر گزارش­هایی از دیده بانی وضعیت هوا در چندین شهر بزرگ است. آلاینده­ها شامل منواکسیدکربن (CO)، دی اکسیدگوگرد (SO₂)، دی اکسد نیتروژن (NO₂)، ازن (O₃) و ذرات معلق است که از منابع سوخت­های فسیلی و صنایع حاصل می­شود و در بین آن­ها حمل­ونقل زمینی بیشترین اثر را بر آلودگی هوا دارد (13).

دل پیشه و همکاران، (1393) در مطالعه­ای تحت عنوان "تأثیر آلودگی هوا بر نتایج بارداری: یک مطالعه مروری" به بررسی عوامل مؤثر بر سلامت دوران بارداری پرداختند و به این نتایج دست یافتند که آلودگی هوا سبب مرگ­های نوزادی ناشی از مشکلات تنفسی می­شود. ارتباط بین وزن کم هنگام تولد، تأخیر رشد داخل رحمی و آلودگی هوا تأیید شده است. سطوح بالای آلودگی هوا، باعث نقایص DNA در نوزادان، هم­چنین خطر مرگ و میر، بیماری­های دوران کودکی، فشار خون، بیماری عروق کرونر و دیابت غیر وابسته به انسولین در افرادی می­شود که در دوران جنینی با سطوح بالای آلودگی هوا مواجه بوده­اند (14).

سجادیان و همکاران، (1391) در مطالعه­ای تحت عنوان "تحلیلی تطبیقی بر نقش حمل و نقل شهری در آلودگی هوا به تفکیک مناطق شهرداری کلان­ شهر تهران (منوکسیدکربن) با بهره­گیری از GIS"، به تحلیل تطبیقی نقش حمل و نقل شهری در آلودگی هوا به تفکیک مناطق شهرداری شهر تهران و با بهره­گیری از ضرایب انتشار و سیستم اطلاعات جغرافیایی و استفاده از شاخص­های حمل و نقلی با روشی تحلیلی-کاربردی پرداختند. براساس یافته­های تحقیق که در قالب نقشه­ها، نمودارها و جداول متعددی ارایه گردید، مناطق مختلف شهر تهران از لحاظ شاخص­های حمل و نقل دارای شرایط متفاوت و غیر همگنی بوده و بنابراین این مناطق، نقش­های متفاوتی در آلودگی هوای ناشی از حمل و نقل شهری دارند (15).

قلی زاده و فرج زاده ،(1388) در مطالعه­ای تحت عنوان "ارتباط آلودگی هوا با مرگ و میر جمعیت شهر تهران"،  به بررسی ارتباط آلودگی هوا با مرگ و میر جمعیت شهر تهران در دوره آماری 2005 -2002  پرداختند و به این نتیجه دست یافتند که بیشترین ارتباط بین آلودگی و مرگ و میر ناشی از بیماری قلبی- عروقی، تنفسی و سکته مغزی به ترتیب مربوط به ماه اکتبر، ژانویه و نوامبر است. به طور کلی بیشترین همبستگی بین آلودگی هوا و مرگ و میر در ماه‌های مختلف سال مربوط به فصل پاییز (اکتبر و نوامبر) می­باشد (16).

قربانی و همکاران ،(1386) در مطالعه­ای تحت عنوان "ارتباط میان مواجهه با آلودگی هوا و آغاز سندرم حملات قلبی در بیمارستان قلب تهران با روش مورد - متقاطع "، به بررسی ارتباط میان مواجهه با آلودگی هوا و آغاز حملات سندرم حاد قلبی در بیمارستان قلب تهران پرداختند و با روش مورد - متقاطع به این نتایج دست یافتند که ارتباطمثبت و معناداری بین سندرم حاد قلبی و میانگین 24 ساعته منواکسیدکربن وجود دارد و این ارتباط در سطوح جنس متفاوت بوده و زنان حساس­تر از مردان هستند، ولی هیچ ارتباطی بین سندرم حاد قلبی و میانگین 24 ساعته ذرات معلق کوچکتر از 10میکرون یافت نشد (17).

صفوی و علیجانی ،(1385) در مطالعه­ای تحت عنوان "بررسی عوامل جغرافیایی در آلودگی هوای تهران"، به بررسی عوامل جغرافیایی درآلودگی هوای تهران پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد که ویژگی­های طبیعی شهر اثر بسیار زیادی بر آلودگی آن دارند. باد غالب آن در غرب باد غربی و در شرق باد شرقی است. وارونگی­های دمایی از ویژگی­های دوره سرد آن می­باشد که به همراه استقرار آنتی سیکلون­ها هوای پایدار ایجاد می­کنند. هم­چنین شدت و فراوانی بارندگی به اندازه­ای نیست که همیشه بتواند هوای تهران را بشوید. به منظور سازگاری با این شرایط جغرافیایی مدیران و برنامه­ریزان شهر باید از سنگینی صنایع و فعالیت­های آلاینده بکاهند و با برنامه­های تشویقی در مردم و متولیان شهر احساس مسوولیت ایجاد نمایند (18).

جنیدی جعفری و همکاران،(1385) در مطالعه­ای تحت عنوان "برآورد تعداد مرگ های قلبی و تنفسی منتسب به آلودگی هوای شهر تهران بر حسب ذرات"، با بررسی تعداد مرگ­های قلبی و تنفسی منتسب به آلودگی هوای شهر تهران برحسب ذرات با استفاده از آزمون حساسیت به این نتیجه رسیدند که برآوردهای حاصل از فرضیات مختلف در مورد حداکثر غلظت و غلظت زمینه PM_2.5 ، PM₁₀ و شکل تابع غلظت پاسخ در محدوده فواصل اطمینان برآورد شده قرار دارد. نتایج تعیین همبستگی خطی نشان داد که همبستگی ضعیف اما معنی­داری بین غلظت ذرات و تعداد کل مرگ­ و میرهای قلبی - تنفسی مشاهده می­شود. بر اساس نتایج به­ دست آمده اثرات آلودگی هوا در شهر تهران قابل توجه می­باشد، به طوری که حدود 11/17% از کل مرگ­های طبیعی یا غیر تصادفی و 90/39% از کل مرگ و میر­های قلبی - تنفسی در افراد بالای 30 سال را می­توان به آلودگی هوا نسبت داد (19).

مسجدی و همکاران،(1380) در مطالعه­ای تحت عنوان "بررسی همبستگی آلودگی هوا با میزان حملات حاد قلبی و تنفسی" به بررسی همبستگی آلودگی هوا با میزان حملات حاد قلبی و تنفسی پرداختند. در این بررسی مراجعین به علت بیماری­های حاد قلبی و تنفسی شامل سکته قلبی، آنژین صدری ناپایدار، حمله آسم و تشدید بیماری انسداد مزمن ریه (COPD) به اورژانس 5 بیمارستان شهر تهران در نظر گرفته شدند و تعداد مراجعین به تفکیک تشخیص با میانگین غلظت آلاینده­های روزانه، سه روزه، هفتگی و ده روزه سنجیده شد. در این پژوهش ارتباط معنی­داری بین میانگین سه روزه و ده روزه آسم با غلظت SO₂ و میانگین مراجعین هفت روزه آسم با غلظت NO₂ دیده شد و در سایر موارد ارتباط معنی­داری مشاهده نشد. بنابراین افزایش SO₂ در فصول سرد سال و هم­چنین NO₂ همان روز یا دو روز قبل باعث افزایش بیماری تنفسی و حملات آسم شده است. روند درصد مراجعین هفتگی به علت آسم، تشدید COPD و به میزان کمتر آنژین ناپایدار صدری، با روند افزایش یا کاهش کیفی غلظت آلاینده­ها در همان زمان هماهنگ بوده است (20).

بیگدلی، (1379) در مطالعه­ای تحت عنوان "تأثیر اقلیم و آلودگی هوای تهران بر بیماری سکته قلبی (دوره 5ساله 1994-1990)"، به بررسی تأثیر اقلیم و آلودگی هوای تهران بر بیماری سکته قلبی با بررسی و مقایسه نمودارهای مربوط به عوامل آلودگی هوا پرداخت و به این نتایج دست یافت که اقلیم و بیماری سکته قلبی و مرگ ناشی از ابتلا به سکته قلبی و مغزی، هم­چنان در ردیف سه علت عمده­ی مرگ و میر آدمی به شمار می­رود. در نتایج به­ دست آمده هیچ سنی نسبت به نارسایی قلبی ایمن نیست، اما بیش از 95% موارد مربوط به سنین بالاست. با توجه به بررسی انجام گرفته در طول دوره 1994-1990، بیشتر مراجعه­کنندگان به سبب سکته قلبی به بیمارستان در فصول زمستان و تابستان بوده­اند. فصل تابستان به دلیل درجه حرارت بالا و رطوبت پایین و فصل زمستان به دلیل طولانی بودن شب ها و بالا بودن مقادیر کلیه­ی عوامل آلودگی هوا، با افزایش مراجعه کنندگان این بیماری همراه می­باشد (21).

نظری قهرودی، (1379) در مطالعه­ای تحت عنوان "تأثیر آلودگی هوای شهر تهران بر بیماری­های قلبی"، به بررسی تأثیر آلودگی هوای شهر تهران بر بیماری­های قلبی پرداخته است. داده­های این پژوهش از طریق تکمیل صد پرسش­نامه از بیماران بخش قلب بیمارستان­های امام حسین(ع)، لقمان حکیم، طالقانی، سوم شعبان، نیروی دریایی، لبافی نژاد و نیز بررسی تعداد مراجعین به بخش CCU و درمانگاه قلب در چهار بیمارستان امام حسین(ع)، لقمان حکیم، طالقانی و لبافی نژاد در سال1379 به­ دست آمده است. نتایج این مطالعه نشان داد که بین نوع شغل، محل کار، جنسیت افراد، استفاده از سیگار، سطح تحصیلات، درآمد خانوارها، ساعات خروج از منزل و ابتلا به  بیماری­های قلبی ارتباط معنی­داری وجود دارد (22).

3. تصریح مدل

در این مقاله با توجه به عوامل مؤثر بر مخارج بهداشتی و با استفاده از مطالعات تجربی فرانکلین وهمکاران[9](2015)، کاتسویانی و همکاران[10] (2011) و برونکریف و هولگیت[11] (2002)، برای بررسی میزان تأثیرگذاری آلودگی هوا بر مخارج بهداشتی در گروه کشور­های منتخب درآمد متوسط با انجام تعدیلاتی از معادله (1) و در گروه کشورهای دارای بیشترین آلودگی هوا  از معادله (2) استفاده  شده است.

معادله (1)

 در معادله (1)، LHEAL[12]لگاریتم مخارج بهداشتی واقعی سرانه، [13] CO₂دی‌اکسیدکربن، LCAP ^[14]لگاریتم تشکیل سرمایه ناخالص واقعی، [15]LINCلگاریتم درآمد خالص ملی سرانه واقعی،  INF[16]تورم، LSCH[17] لگاریتم تعداد ثبت‌نام کنندگان در مدارس متوسطه ،U جمله خطای معادله وi،t نشان­­دهنده کشور و زمان می­­باشند.

معادله(2)

در معادله (2) ،LHEAL  لگاریتم مخارج بهداشتی واقعی سرانه ،CO₂ دی‌اکسیدکربن، LCAP لگاریتم تشکیل سرمایه ناخالص واقعی، INCدرآمد خالص ملی سرانه واقعی، INFتورم، SCH تعداد ثبت‌نام کنندگان در مدارس متوسطه،U جمله خطای معادله وi، t نشان­­دهنده کشور و زمان می­­باشند.

قبل از برآورد مدل ابتدا لازم است مانایی متغیرهای به کار رفته در مدل را بررسی نمود. برای این منظور از آزمون ریشه واحد آیم، پسران و شین[18] استفاده شده است.

نتایج حاصل از آزمون ریشه واحد با استفاده از آزمون ایم پسران و شین در جدول (1) نشان می­دهد:

در گروه کشورهای درآمد متوسط، متغیرهای LHEAL ،CO₂، LCAP، LINC  و LSCHبا یک بار تفاضل گیری و INF در سطح ایستا شده­اند. بنابراین فرضیه صفر مبنی بر وجود ریشه واحد رد می­شود. در نتیجه پایداری داده­های مورد استفاده در این مقاله قبل از برآورد مدل مورد تأیید قرار می­گیرند.

در گروه کشورهای دارای بیشترین آلودگی هوا، متغیرهای CO₂، LHEAL، SCH، LCAP و INC با یک بار تفاضل گیری و INF در سطح ایستا شده­اند. بنابراین فرضیه صفر مبنی بر وجود ریشه واحد رد می­شود. در نتیجه پایداری داده­های مورد استفاده دراین مقاله قبل از برآورد مدل مورد تأیید قرار می­گیرند.

1. برآورد مدل و نتایج

به منظور تخمین معادلات (1) و (2) ابتدا لازم است تا نوع روش تخمین جهت نوع خاص داده­های پانل تعیین شود. بنابراین ابتدا برای تعیین وجود (عدم وجود) عرض از مبدا جداگانه برای هر یک از گروه کشورها، از آماره  Fاستفاده شد. با توجه به میزان آمارهF محاسبه شده در جدول (2) با سطح اطمینان بالای 99 درصد فرضیه صفر آزمون مبنی بر استفاده از روش حداقل مربعات معمولی رد می­شود. در نتیجه رگرسیون مقید (حداقل مربعات معمولی) دارای اعتبار نمی باشد و باید عرض از مبدا های مختلفی (روش اثرات ثابت یا تصادفی) را در مدل لحاظ نمود. سپس برای آزمون این که مدل با بهره­گیری از روش اثرات ثابت یا تصادفی برآورد گردد، از آزمون هاسمن استفاده شد. انجام این آزمون با استفاده از نرم افزار EVEIWS 8 انجام گرفت. با توجه به میزان آماره به دست آمده از انجام محاسبات برای این رگرسیون در جدول (2) فرضیه صفر مبنی بر استفاده از روش اثرات تصادفی رد می­شود. از این رو اثرات ثابت برای تخمین مدل­ها تأیید می­شود که نتایج مربوط در جدول (2) ارایه شده است.

نتایج حاصل از برآورد رگرسیون­های (1) و (2) در گروه کشورهای منتخب به روش اثرات ثابت در جـدول2 نشان می­دهد:

• CO₂ تاثیر مثبت و معناداری بر لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی در گروه کشورهای منتخب دارد. بنابراین فرضیه مربوط به ارتباط مثبت و معنادار میان انتشار گاز دی اکسید کربن به عنوان شاخص آلودگی هوا و مخارج بهداشتی را نمی­توان رد کرد. آلاینده­های جوی به عنوان یک مقوله مهم سلامت انسان را تهدید می­کنند و عواقبی هم­چون افزایش بیماری­های قلبی را به دنبال دارند. آلودگی هوا به طرق گوناگونی آثار زیان­بار بلندمدت و کوتاه مدتی بر سلامت انسان­ها دارد. بیماری­های ناشی از آلودگی هوا می‌تواند بسیار پرهزینه باشد. هزینه‌های درمانی، کاهش بهره‌وری در محل کار سالیانه میلیاردها دلار هزینه بر جامعه تحمیل می­کند (23). آثار زیان­بار آلودگی و هزینه­های کنترل آن مربوط به شهروندان یک ناحیه خاص یا بر عهده یک دولت نمی­باشد. آلودگی هوا منجر به افزایش اسیدی شدن آب دریاچه­ها می­شود که خود سبب  نابودی حیوانات و حیات گیاهان  می­گردد. اسیدی شدن آب­های خانگی بر سلامت انسان­ها تأثیرگذار است.
• درآمد خالص ملی سرانه واقعی تاثیر مثبت و معناداری بر لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی درگروه کشورهای منتخب دارد. درآمد یکی از تعیین کننده های مهم اقتصادی، اجتماعی سلامت است. سطح درآمد وضعیت زندگی افراد را شکل می­دهد. به طور مثال افرادی که درآمد بیشتری دارند، کالاهای مضر مانند غذاهای چرب و سیگار بیشتری مصرف می­کنند و خطر مرگ بیشتر و مخارج بهداشتی بیشتری دارند (24).
• تورم تأثیر منفی و معناداری بر لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی در گروه کشورهای منتخب درآمد متوسط دارد. با افزایش تورم، هزینه­های خانوار افزایش می­یابد که این موضوع سبب کاهش سهم بخش­های مختلف از جمله بهداشت و درمان می­شود که این کاهش به مفهوم مراقبت­های درمانی کمتر  و کاهش سلامت می­باشد.
•  تورم تأثیر مثبت و معناداری بر لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی در گروه کشورهای دارای بیشترین آلودگی هوا دارد. یکی از مشکلاتی که تورم با خود به همراه دارد، افزایش فقر است. مشکلات اقتصادی و فقر می­تواند عامل بسیاری از بیماری­ها و مشکلات مختلف روانی باشد. برخی از کارشناسان معتقدند حتی کسانی که استعداد ابتلا به اختلالات روانی را دارند، تحت تأثیر تورم و فشار اقتصادی به مصرف مواد روی می­آورند، از این رو تقاضای درمان افزایش می­یابد.
• تعداد ثبت­‌نام کنندگان در مدارس به عنوان شاخص سرمایه انسانی تأثیر مثبت و معناداری بر لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی در گروه کشورهای منتخب دارد. بر طبق نظریه گراسمن، آموزش رابطه مستقیمی با سلامت افراد دارد و اصولاً افراد تحصیل کرده و باسواد به میزان بیشتری به فکر سلامتی خود هستند. افراد تحصیل کرده به دلایل مختلف نظیر اهداف  روشن­تر برای زندگی آینده خود و داشتن اطلاعات در مورد تغذیه و اثر آن بر سلامت، مسایلی چون تغذیه درست و عدم مصرف سیگار و بسیاری از موارد پیشگیری و بهداشتی را رعایت می­کنند، از این رو مخارج بهداشتی زیاد می­باشد.
• تشکیل سرمایه ناخالص واقعی تأثیر مثبت و معناداری بر لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی در گروه کشورهای منتخب دارد(25).
• مقدار ضریب تعیین (آماره R²) نشان می­دهد که بیش از نود درصد ازتغییرات لگاریتم مخارج بهداشتی سرانه واقعی در گروه کشورهای منتخب توسط متغیرهای مستقل مدل توضیح داده شده است.

با توجه به نتایج به دست آمده در چهارچوب این مطالعه می­توان به راهکارهایی هم­چون کاهش مصرف سوخت­هایی با آلایندگی زیاد، اصلاح قوانین و مقررات در شهرها، ارتقا کیفیت سوخت و فرآورده­های نفتی، جمع­آوری خودروهای فرسوده و خارج از استاندارد، گسترش شبکه حمل و نقل عمومی، دریافت مالیات مضاعف از واحدهای آلوده­کننده با در نظر گرفتن ارزش محاسبه شده برای آلودگی هوا و میزان نقش واحدهای مختلف در آلوده­سازی هوا توسط دولت­ها، مشارکت مالی شهروندان در جهت کاهش آلودگی هوا هم­زمان با فراهم آوردن زمینه­های لازم برای سرمایه­گذاری در طرح­های کاهنده آلودگی هوا مانند پارک­ها و فضاهای سبز، گازسوز کردن خودرو­ها و غیره توسط دولت اشاره داشت.

منابع

1. پرکینز. هنری، 1385، آلودگی هوا، منابع، اثرات و کنترل، ترجمه منصور غیاث الدین، انتشارات دانشگاه تهران.
2. نظری قهرودی. م، 1379، تأثیر آلودگی هوای شهر تهران بر بیماری­های قلبی،  نشریه محیط زیست، شماره 37:  ص 55-50.
3. حسنی صدرآبادی. محمد حسین، آذرپیوند. زیبا و فیروزی. ریحانه، 1389، تأثیر مخارج بهداشتی دولتی بر رشد اقتصادی و اثر غیرمستقیم آن بر مصرف خصوصی در ایران (بررسی مدل طرف عرضه اقتصادی)، مجله مدیریت سلامت، شماره (42)13، ص64-57.
4. سلمانی. بهزاد و محمدی. علیرضا، 1388، بررسی اثر مخارج بهداشتی دولت بر رشد اقتصادی ایران، فصل نامه پژوهش­های اقتصادی ایران، شماره (39)13:ص93-73.
5. Franklin, Barry A & Brook, Robert & Arden Pope, C. (2015). Air Pollution and Cardiovascular Disease.  Current Problems in Cardiology, Volume 40, Issue 5, May 2015, Pages 207-238.
6. Cheng Hane, L & Chi Chuang,H & Jen Chuang,K.(2015). Effects of commuting mode on air pollution exposure and cardiovascular health among young adults in Taipei, Taiwan. International Journal of Hygiene and Environmental Health218 (2015) 319–323.
7. Benaissal,F & Alkama,R & Annasi Maesano,I.(2014). Assessment of Air Pollution Impacts on Population Health in Bejaia City, Northern Algeri. Iranian J Publ Health, 43:1221-1228.
8. Katsouvanni, K & Grvparis, A & samoli, E. (2013).Short-Term Effects of Air Pollution on Health. Encyclopedia of Environmental Health51-60.
9. Bollen, J & Vanderzwaan& B, Brink & C & Eerens,H.(2009). Local air pollution and global climate change: A combined cost-benefit analysis. Resource and Energy Economics, 31: 161–181.
10. Anthon, S., Thorsen, B. J., & Helles, F. (2005). Urban – fringe afforestation projects and taxable hedonic values. Urban Forestry. & Urban Greening, 3:79-91.
11. Danel , G ., & Rainham , C ., & Karen , e ., & smoyer – tomic , scott , c. r ., & Richard , t . Burnett. (2005). Synoptic weather patterns and modification of the association between air pollution and human mortality. international journal of Emvironmental Health Research , 15,5:347-360.
12. Brunekreef, Bert & Holgate, Stephen. (2002).Air pollution and health. Lancet 2002; 360: 1233–42
13. Rafia Afroz, a., &Mohd nasir Hassan, a., & Noor Akmalbrahima. (2002) .Review of air pollution and health impacts in Malaysia, Department of Enviromental Scienes .Faculty of science and Environmental studies, university putra Malaysia.
14. دل پیشه. علی، دیرکوند مقدم. اشرف و دیرکوند مقدم. فاطمه، 1393، تأثیر آلودگی هوا بر نتایج بارداری، مجله زنان مامایی و نازایی ایران، شماره (102)17: ص11-7.
15. سجادیان. مهیار، آل شیخ. علی اصغر و قرآگوزلو. علیرضا، 1391، تحلیلی تطبیقی بر نقش حمل و نقل شهری در آلودگی هوا به تفکیک مناطق شهرداری کلان­شهر تهران (منوکسیدکربن) با بهره­گیری از GIS، فصل­نامه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری چشم­انداز زاگرس، شماره12: ص40-22.
16. قلی­زاده. محمد حسین و فرج­زاده. منوچهر، 1388، ارتباط آلودگی هوا با مرگ و میر جمعیت شهر تهران، مجله تحقیقات نظام سلامت حکیم، شماره (12)2: ص 71-65.
17. قربانی. مصطفی، یونسیان. مسعود، فتوحی. اکبر، زراعتی. حجب، صادقیان. سعید و رشیدی. یوسف، 1386، ارتباط میان مواجهه با آلودگی هوا و آغاز سندرم حملات قلبی در بیمارستان قلب تهران با روش مورد - متقاطع، مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران، شماره (3)2: ص 59-53.
18. صفوی. سید یحیی و علیجانی. بهلول، 1385، بررسی عوامل جغرافیایی در آلودگی هوای تهران، نشریه پژوهش­های جغرافیایی، شماره 58: ص 112-99.
19. جنیدی جعفری. احمد، ظهور. علیرضا، رضایی. روشنک، ملک افضلی. شیدا و سیف. آزاده، 1388، برآورد تعداد مرگ­های قلبی و تنفسی منتسب به آلودگی هوای شهر تهران بر حسب ذرات، فصل­نامه علمی پژوهشی طب و تزکیه، شماره 75: ص 47-37.
20. مسجدی. محمدرضا، جماعتی. حمیدرضا، دوکوهکی. پونه و احمدزاده. زرین، 1380، بررسی همبستگی آلودگی هوا با میزان حملات حاد قلبی و تنفسی، مجله پژوهشی دانشکده پزشکی، شماره (25)1: ص 33-25.
21. بیگدلی. آتوسا، 1379، تأثیر اقلیم و آلودگی هوای تهران بر بیماری سکته قلبی در دوره 5 ساله 1994-1990، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
22. نظری قهرودی. م، 1379، تأثیر آلودگی هوای شهر تهران بر بیماری­های قلبی، نشریه محیط زیست، شماره 37: ص55-50.
23. فطرس. محمد حسن، 1377، مسایل محیط زیست و علم اقتصاد نگاهی به اقتصاد محیط زیست، مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 21: ص 44-29.
24. واعظی. ویدا و زارع. حسین، 1388، رابطه توزیع درآمد (شاخص منتخبی ضریب جینی) و اقتصاد سلامت (شاخص منتخب مرگ و میر و علل مرگ) در ایران، فصل­نامه علمی پژوهشی اجتماعی، سال یازدهم، شماره 42.
25. لطفعلی پور. محمدرضا، فلاحی. محمدعلی و برجی. معصومه، 1390، بررسی تأثیر شاخص­های سلامت بر رشد اقتصادی ایران، فصل­نامه مدیریت سلامت، شماره 14(46)، ص 57.