ایده ها و الگوهای باز زنده سازی مسیل‏ها و رودخانه‏های شهری (مطالعه موردی: رودخانه شاهرود)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 35، زمستان 94

ایده ها و الگوهای باز زنده سازی مسیل‏ها و رودخانه‏های شهری

 (مطالعه موردی: رودخانه شاهرود)

اسدالله دیوسالار[1]

پری شکری فیروزجاه[2]

سجاد فردوسی[3]^*

Sajad.ferdowsi@yahoo.com

چکیده

اقلیم و جغرافیای منطقه‏ای از عوامل موثر در طراحی شهر هستند، به گونه‏ای که غالبا فرم کلی شهرها و فضاهای مختلف شهری تحت‏تاثیر کلیت طبیعی منطقه قرار دارد. این عوامل در کنار پاسخگویی به دغدغه های محیط‏زیستی بوجود آمده در دهه‏های اخیر است که لزوم پرداخت به مقوله طبیعت شهرها را متذکر می‏شود. در این راستا با توجه به گسترش شهرها، رودخانه‏ها از جمله آخرین فضاهایی محسوب می‏گردند که به نوعی حضور طبیعت را در شهرها بیان می‏دارند. با این حال این فضاها فرصت‏هایی هستند که بی توجه رها شده‏اند و استفاده کامل و در خوری از آن‏ها نمی‏شود. در این خصوص پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی سعی در شناخت کامل‏تر از ویژگی‏های این فضاها دارد تا بتوان نقشی دیگر را نیز به آن‏ها واگذار نمود و استفاده بهینه‏ای از آن‏ها برد. به منظور انجام این پژوهش به دو روش اسنادی و میدانی به جمع‏آوری داده‏ها و تهیه اطلاعات اقدام گردیده و مورد بحث و بررسی قرار گرفته‏اند. در ادامه با توجه به وضعیت موجود محدوده مورد مطالعه، به ارایه الگوها و ایده‏های پیشنهادی به صورت تصویری در محیط های autocad و photoshop، در زمینه باز زنده سازی محدوده مورد نظر پرداخته شده، به نحوی که بتوان به وضعیت آشفته رودخانه شاهرود صورتی دلپذیر و زیبا داد و آن را به کریدوری سبز، به مفهوم پایداری و سبزینگی تبدیل نمود. در این راستا باز زنده سازی رودخانه شاهرود، به شهر، چهره و هویت ویژه ای خواهد بخشید که علاوه بر استفاده ساکنین، امکان جذب سیاح و توریست را از سراسر کشور و فراتر از آن افزایش خواهد داد.

کلمات کلیدی: باز زنده سازی، شهر، مسیل، رودخانه شهری، طبیعت.

مقدمه

اقلیم و جغرافیای منطقه‏ای از عوامل موثر در طراحی شهر هستند، به گونه‏ای که غالبا فرم کلی شهرها و       فضاهای مختلف شهری تحت تاثیر کلیت طبیعی منطقه     قرار دارد. این عوامل در کنار پاسخ‏گویی به دغدغه‏های محیط‏زیستی بوجود آمده در دهه‏های اخیر است که لزوم پرداخت به مقوله طبیعت شهرها را متذکر می‏شوند.     طراحی اکولوژیک این فضاهای طبیعی با هدف             توسعه گردشگری می‏تواند علاوه بر تامین پتانسیل‏های -طبیعی شهرها، فضاهای مناسب گردشگری را برای         مردم ساکن در شهر و حتی شهرهای اطراف تامین کند.        از جمله این فضاهای طبیعی، رودخانه‏ها و مسیل‏های شهری می‏باشند که در دهه‏های اخیر به شدت مورد تخریب و تجاوز قرارگرفته‏اند و به رغم پتانسیل‏های فراوانی که دارا می باشند استفاده کامل و در خوری از آن‏ها نمی‏شود. در این خصوص مسیل شهر شاهرود با دیواره چینی کنار‏ه‏های رودخانه شهر   به وجود آمده که با عبور از میان بافت‏های مسکونی، شهر را به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم می‏نماید. مسیل شاهرود   در گذشته نقش بسیار مؤثری در ایجاد باغات و فضای سبز    به همراه داشته است لیکن به مرور این نقش کاسته شده‏است و امروز به محلی جهت دفع فاضلاب‏های شهری و محل    تخلیه زباله و نخاله‏های ساختمانی تبدیل شده است.        این فضای فراموش شده، پتانسیل های قابل ملاحظه ای    برای احیاء و تبدیل به فضای سبز و تفریحی دارد. هدف اصلی پژوهش همان‏طور که از عنوان آن بر می آید باز زنده سازی و احیای رودخانه‏ها و مسیل‏هایی است که تاکنون تنها           به اولین وظیفه خود یعنی گذر روان آب‏ها مشغول بوده‏اند و دیگر ظرفیت‏های آن‏ها بدون استفاده رها شده است.

در این راستا پژوهش حاضر سعی دارد تا با ارایه الگوها و راهکارهای پیشنهادی از طریق اعمال برنامه ریزی صحیح،    به وضعیت آشفته رودخانه شهر شاهرود صورتی دل‏پذیر و زیبا داد و این محور را به کریدوری سبز، به مفهوم سبزینگی و پایداری، تبدیل نمود. باز زنده‏سازی این رودخانه به شهر چهره و هویت ویژه‏ای خواهد بخشید که علاوه بر استفاده ساکنین، پتانسیل جذب سیاح و توریست را از سراسر کشور و فراتر از آن افزایش خواهد داد.

پیشینه تحقیق

طرح‏ها و پروژه‏هایی در رابطه با احیاء و  باز زنده‏سازی مسیل‏ها و رودخانه‏های شهری به شرح ذیل                  انجام پذیرفته‏است:

• مهذب طلاب (2006) در مقاله‏ای مسیل‏های شهر مشهد را بررسی نموده و بنابر نتایج تحقیق وی با شناخت دقیق‏تر مسیل‏ها، پتانسیل آن‏ها برای جبران حداقل بخشی از کمبود فضاهای باز شهری مشخص می‏شود که برای مثال، می‏توان   از موقعیت مکانی مناسب آن‏ها به دلیل پراکندگی و حضور   در تمام سطح شهر و نیز تفاوت در میزان و مدت زمان   جریان آب در آن‏ها سخن گفت که موجب ایجاد تنوع         در نحوه استفاده و بهره برداری از آن‏ها می‏شود (1).
• سوفیا و مارک (2006) در مقاله‏ای با عنوان "چرا   مسیل‏های شهری را باز زنده سازی کنیم" به بیان عوامل موثر در بهسازی مسیل‏های شهری با تاکید بر اهمیت           محیط‏زیست مسیل‏ها پرداختند و مهم‏ترین این عوامل را ژئومورفولوژی، کیفیت آب، هیدرولوژی، اقتصاد، جامعه، قوانین و اکولوژی معرفی می‏کنند (2).
• یانگ و همکارانش (2007) در مقاله‏ای با عنوان     "چهارچوب نظری برنامه ریزی باز زنده سازی رودخانه شهری" به بیان فرایند برنامه ریزی باز زنده سازی رودخانه -های شهری پرداخته و به این نتیجه رسیدند که باز زنده‏سازی رودخانه‏های شهری شامل سه مرحله است: الف)شناسایی عوامل تخریب و فرسایش رودخانه، ب) تعیین اهداف          باز زنده‏سازی ج) تعریف سناریوهای باز زنده‏سازی (3).

روش تحقیق

با توجه به اینکه عوامل مورد سنجش در مطالعه‏ حاضر، از نوع کیفی هستند، باید به توصیف وضعیت متغیرها و سپس به تحلیل آن‏ها پرداخت، از این رو روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی خواهد بود. به منظور انجام این پژوهش به دو روش اسنادی و میدانی به جمع آوری داده‏ها و تهیه اطلاعات اقدام گردیده و مورد بحث و بررسی             قرارگرفته‏اند. در ادامه با توجه به وضعیت موجود محدوده    مورد مطالعه، به ارایه الگوها و ایده‏های پیشنهادی به صورت تصویری در محیط‏های autocad و photoshop، در زمینه باز زنده‏سازی محدوده مورد نظر پرداخته می‏شود.

معرفی متغیرهای تحقیق

در این پژوهش رودخانه شاهرود به عنوان متغیر وابسته مورد بررسی قرار می‏گیرد. همچنین به منظور تعیین متغیرهای مستقل تحقیق، با بررسی منابع علمی موجود       در رابطه با نمونه‏هایی که به نوعی با موضوع پژوهش حاضر،   در ارتباط بوده و دارای ویژگی‏های مشابهی با یکدیگر          می‏باشند، مواردی شامل: فضاهای واقع در لبه آب،        رودهای دایمی و رودهای فصلی مطرح است. در این راستا      به منظور دست‏یابی به محصولات و برون‏دادهای مورد نظر و نیز ارزیابی نمونه مورد مطالعه، با توجه به مشخصه‏های کلی محدوده و نیز براساس مشاهده‏های میدانی انجام گرفته،          و همچنین با توجه به معیارهای نمونه‏های مشابه، مجموعه‏ای از معیارها که دارای ویژگی‏های، همچون: قابل درک بودن، داشتن بنیان مفهومی مناسب، معنی‏دار بودن، تناسب داشتن با واقعیت‏های موجود، مربوط بودن با موضوع، برخوردار بودن از سادگی، برخورداری از اعتبار علمی هستند، به شرح جدول (1) استخراج و پیشنهاد می‏گردد که به کمک آن‏ها به ارزیابی نمونه مورد مطالعه پرداخت.

جدول 1- معیارهای پیشنهادی (4)

محدوده و قلمرو پژوهش

در پژوهش حاضر، رودخانه شهر شاهرود به عنوان    یک نمونه مطالعاتی مورد بررسی و تحلیل قرار می‏گیرد.    حوضه آبریز شاهرود مشتمل بر چهار حوضه اصلی مجن، تاش، سرتنگه و داستان می‏باشد. شاخه­های سرتنگه و داستان         از ارتفاعات شمال غربی و غرب این حوضه سرچشمه می‏گیرد که این ارتفاعات برای زیر حوضه سرتنگه شامل کوه‏های برفه، کلاغ باران وکهکشان و برای زیر حوضه داستان شامل     کوه‏های یوندی، سرتنگه، چالوئی می­باشد. این دو شاخه پس از پیوستن به هم رودخانه مجن را تشکیل می‏د­­هند و رودخانه­های تاش و نکارمن نیز از نظر موقعیت در قسمت شمال و شمال غربی حوضه قرار گرفته­اند و سرمنشأ رودخانه­ها          از ارتفاعات سرخه، دولا، سوت کتل برای حوضه تاش و ارتفاعات قاراقاچکل، بیچری برای حوضه نکارمن می­باشد (5). رودخانه­های تاش و مجن که به عنوان دو آبراهه شاخص و اصلی این حوضه شناخته شده می باشند، پس از         پیوستن به هم، رودخانه شاهرود را تشکیل داده و وارد شهر می‌شوند. رودخانه پس از طی مسیری به طول تقریبی        4.5 کیلومتر از بخش جنوبی شهر خارج می گردد. تصویر (1) محدوده رودخانه شاهرود را نشان می دهد.

تصویر 1- محدوده رودخانه شاهرود

دیدگاه ها و مفاهیم نظری تحقیق

نگاهی به موقعیت و ساختار اغلب شهرها نشان می‏دهد که شکل‏گیری آن‏ها در کنار رودخانه‏ها و در مجاورت دره‏ها به منظور بهره برد اری از آب صورت گرفته است،         با چنین تصوری بوده است که بیش از 200 شهر ایران در کنار کوهپایه‏ها و در مسیر دره های منشعب از آن‏ها              شکل گرفته‏اند. با نگاهی اجمالی در تاریخ سکونتگاه‏های بشری مشهود است که در مراحل اولیه شهرنشینی، تعادل بین انسان و محیط طبیعی با حاکمیت طبیعت برقرار بود (6).

در قرن حاضر نیز  به سبب افزایش رشد شهر نشینی و تشدید تغییرات نوع تفکر انسان نسبت به طبیعت،                  تعادل دیرینه انسان و طبیعت به سمت غلبه و سلطه انسان      بر طبیعت گرائیده است. اما از چند دهه قبل، بر لزوم             تغییرنگرش نسبت به طبیعت تأکید می‏گردد (7).

ساختارهای طبیعی درون شهری نقش کلیدی در آفرینش فضاهای سبز شهری پایدار ایفا می‏کنند (8) و برای مردم شهرنشین اهمیت ویژه‏ای دارند، بویژه در قرون اخیر که شهرنشینی رشد روز افزون داشته و انسان در پی ارتباط       با طبیعت در هر فرصتی که پیش می‏آید به دامان آن               پناه می‏برند (9) و به عنوان یکی از مهم‏ترین کارکردهای ساختارهای طبیعی درون شهری در زمینه ایجاد بستری برای گردش و تفریح شهروندان (10)، به هرگونه که در شهر موجود باشند (انسان ساخت، یا زیرساختی)، بخشی از شبکه حیاتی شهر محسوب می‏شوند و حفاظت از آن ها ضمانتی برای          تداوم حیات شهر است (11). محیط‏های طبیعی،         فضاهایی برای گردش و تفریح، خلوت کردن و برقراری ارتباط با سایرین هستند که منجر به شکل گیری هویتی جمعی می‏شود (12).

یکی از مهم‏ترین محیط‏های طبیعی که همواره مورد توجه مسئولان شهرداری‏های شهرهای مختلف جهان برای           به وجود آوردن فضاهای سبز شهری بوده، رودخانه‏ها و دره‏ها می‏باشند (13). مسیل‏ها و رودخانه‏های درون شهری به عنوان یکی از عناصر ساختاری شهر و کریدورهای طبیعی شهری      در فراهم کردن منابع محیط‏زیستی شهر نقش موثری دارند (14). مسیل‏های شهری گرچه به شکل بالقوه قادر به تامین بسیاری از نیازهای شهری می باشند، ولی در صورت          عدم مدیریت صحیح، یکی از قابلیت‏های نهفته بروز سیلاب   در مناطق توسعه یافته زمین محسوب می‏گردند (15).       سایر معضلات محیط‏زیستی نظیر فرسایش حاشیه‏ای،              تخریب پوشش گیاهی و آلودگی آب‏ها از جمله مهم‏ترین عوامل تاثیر گذار در تخریب مسیر مسیل و به تبع آن بروز مشکلات عدیده برای ساکنین حاشیه مسیل هستند (16). لذا راهبردهای محیط‏زیستی یکی از مهم‏ترین الویت‏ها و معیارهای تاثیرگذار در باز زنده سازی مسیل‏ها و رودخانه‏های شهری محسوب می‏گردند.

در این خصوص فرایند باز زنده سازی به عنوان نیازی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی (17)، دست‏یابی به تحریکی به جا و مطلوب در سازواره هر پدیده به منظور ایجاد رشد خودجوش آن سازواره (18) و فرآیندی ضروری جهت پایداری آن می‏باشد (19). پس از آشنایی با مفاهیم اولیه در زمینه   موضوع پژوهش، در ادامه به بررسی و تحلیل نمونه            مورد مطالعه (رودخانه شاهرود)، پرداخته خواهد شد.

تحلیل یافته ها

کاربری اراضی حاشیه رودخانه

شناسایی کاربری‏های حاشیه رودخانه می­تواند پیش‏بینی وضعیت حاشیه رودخانه در آینده و شناخت  کاربری‌های آلوده کننده را میسر سازد. در این خصوص        با استفاده از نقشه‏های قدیمی و جدید، مقایسه‏ای بین    کاربری اراضی حاشیه رودخانه شاهرود در سال 1380 و 1390 انجام پذیرفت که سابقه توزیع کاربری‏های عمده در حاشیه رودخانه را به شرح جدول (2) بیان می‏دارد:

جدول 2- سابقه توزیع کاربری اراضی حاشیه رودخانه    در سال‏های 1380 و 1390 (20 و 21)

مقایسه کاربری اراضی حاشیه رودخانه در زمان کنونی (سال 1390) با زمان قبلی (سال 1380)، حاکی از این است که عمل ساخت و ساز اراضی به سرعت در حال گسترش می‏باشد و در مقابل اراضی زراعی و باغی رو به کاهش نهاده‏اند. بر این اساس بسیاری از اراضی ای که در گذشته، عمل زراعت در آن‏ها انجام می‏شد به مرور زمان و از روی بی‏توجهی مسئولین ذیربط و از طرفی مقاصد سودجویانه مالکین به حال خود رها شده‏اند تا امروز که عمدتا به اراضی بایر تبدیل گشته و بخشی نیز به قطعات کوچک‏تر تفکیک و مورد ساخت و ساز قرارگرفته‏اند. عمده ساخت و سازها مربوط به بناهای مسکونی می‏باشد که با تراکم زیاد در حاشیه رودخانه در حال      افزایش می‏باشند و بخشی نیز به کاربری های خدماتی از جمله درمانی، کارگاهی، آموزشی و . . . مربوط می‏گردد.

تطابق معیارهای پیشنهادی با ویژگی‏های رودخانه

v      ضعف‏ها و تهدیدهای رودخانه شاهرود

• حفظ عناصر با ارزش بصری در جوار رودخانه:

پل سرچشمه شاهرود به طول 80 و عرض 8 متر مربوط به دوره پهلوی اول می‏باشد که به‏عنوان یکی از آثار ملی ایران     به ثبت رسیده است. تصویر (2) ایجاد پل‏های عریض سواره   با شکل و مصالحی کاملا مغایر، در دو طرف این اثر تاریخی را نمایش می‏دهد که به کلی منظره دید به پل سرچشمه را    محو نموده‏اند. هم اکنون پل تاریخی سرچشمه، تبدیل به   بنایی پنهان در میان دو پل سواره است که دیگر دلیلی برای بودن و یا نبودن آن وجود ندارد.

تصویر 2- احداث پل جدید در جوار پل سرچشمه

• حفاظت از رودخانه در برابر آلودگی‏ها

آلودگی رودخانه شاهرود به علت ریختن زباله و         نخاله‏های ساختمانی روز به روز در حال فزونی است که        به دنبال آن شرایط برای انتقال بیماری‏های خطرناک نیز      در شهر فراهم شده است (تصویر 3). همچنین جاری شدن بخشی از فاضلاب شهر در مسیر این رودخانه، خود آغازگر مشکلات محیط‏زیستی جدیدی را برای شهر و مردم آن        نوید می‏دهد (تصویر 4).

تصویر 3-ریختن زباله و نخاله ساختمانی در رودخانه

تصویر 4- دفع فاضلاب شهری به درون رودخانه

• اجتناب از ایجاد ازدحام در جوار رودخانه

در کناره رودهای فصلی انتظار داریم فضا از آرامش کافی برخوردار باشد. زیرا کناره رودهای فصلی بیش از آن که مکانی برای انجام فعالیت‏های تفریحی باشد، محلی برای تفرج و قدم‏زدن است. از جمله مواردی بر هم زننده آرامش، ازدحام   در اطراف این فضاهاست. یکی از عوامل افزایش ازدحام         در جوار رودخانه شاهرود تفکیک قطعات، باغات و مزارع   مجاور آن و ساخت و ساز با تراکم‏های زیاد در آن‏هاست        که موجب زیاد شدن محصوریت کناره رودخانه و نتیجتا        از بین رفتن دلبازی این فضای شهری و تبدیل به جایی دل‏گیر و خفه می‏شود (تصویر 5).

تصویر 5- افزایش تراکم ساختمانی حاشیه رودخانه

• اولویت عابر پیاده در حاشیه رودخانه

محیط اطراف رودخانه به‏نحوی کاملا اتومبیل محور        ساخته شده است. پل‏های عابر پیاده و پیاده روها با نهایت     بی‏میلی و دور از استانداردها، اجرا شده و در مقابل شاهد حضور قدرت‏مند معابر و پل‏های سواره در اطراف رودخانه هستیم (تصویر 6).

تصویر 6- پل عابر پیاده روی رودخانه

• ایجاد امنیت و ایمنی برای پیاده‏ها

در رودهای فصلی به خصوص در فصول خشک سال، زیر پل‏ها به دلیل متروک ماندن و کم نور و کم تردد بودن از         محل های دیگر جدا شده، و تبدیل به بستر مناسبی برای رفتارهای مجرمانه می‏گردند. رودخانه شاهرود، از این مورد هم بی نصیب نمانده است (تصویر 7).

تصویر 7- زیرپل ها محل حضور معتادان و بزه کاران

• حفظ چهره طبیعی بستر و جداره رودخانه

تبدیل رودخانه به مسیل بتنی، گذشته از تخریب منظر و هویت طبیعی آن، سرعت آب را بالا برده و به مخرب بودن آن می‏افزاید، در نتیجه باید ارتفاع دیوارهای کانل را هر چه بیش‏تر کرده و برای پیشگیری از سقوط عابرین به داخل کانال، لبه کانال ها را بلند دیوارکشی کنیم که شخص نه تنها قادر به دیدن آب آن نیست، بلکه اگر کسی در آن سقوط کرد،      امکان خروج او بسیار نامحتمل می‏شود. رودخانه شاهرود نیز از این مورد بی‏بهره نبوده و تا به امروز بخش قابل توجهی از رودخانه به‏وسیله دیوارهای سنگی و بتنی و با ارتفاع زیاد       در حال دیواره چینی است (تصویر 8).

تصویر 8- دیوار کشی و تبدیل رودخانه به کانال

• اجتناب از تجاوز به حریم رودخانه

مسیرهای سبزی که می‏توانست جهت پیاده‏روی  و یا   دوچرخه‏سواری مورد استفاده قرار گیرند تا افراد علاقمند       به این تفریح مجبور نباشند از مسیرهای سواره جهت انجام    این فعالیت استفاده نمایند، هم اکنون تبدیل به دو مسیر سواره در سرتاسر حاشیه رودخانه گشته است (تصویر 9).

تصویر 9- مسیر سواره حاشیه رودخانه

• حفظ و تقویت دید و منظر اطراف رودخانه

در برخی از نقاط این رودخانه دیدهای طبیعی منحصر بفردی به طور بالقوه وجود دارد که در صورت اندکی توجه به مناظر اطراف آن، می‏توان از آن‏ها جهت ایجاد فضاهایی جذاب        به منظور توسعه تفرج و گردشگری استفاده نمود. اما متاسفانه نادیده گرفتن و کم اهمیت دادن به این مسایل و در مقابل      با اجرای طرح‏های بی‏دردسر (دیوار چینی رودخانه و مسیل قلمداد کردن آن) و همچنین در اولویت قرار دادن اتومبیل نسبت به انسان و به دنبال آن اجرای طرح‏هایی همچون احداث پل‏های سواره روی رودخانه، با قاطعیت، تخریب سیما و منظر طبیعی رودخانه و فضاهای طبیعی اطراف آن را      شدت می‏دهد (تصویر 10).

تصویر 10- تخریب دید به منظر طبیعی

v      قوت‏ها و فرصت‏های رودخانه شاهرود

• حفظ و تقویت پوشش گیاهی در اطراف رودخانه

در اطراف رودخانه به صورت پراکنده فضاهای سبز            قابل توجهی به صورت خطی شکل گرفته و طراوت و زیبایی چشم‏گیری به این بخش از شهر داده است. وجود و تقویت چنین فضاهایی در اطراف رودخانه، می‏تواند عامل مهمی در جذب مردم به شمار آید (تصویر 11).

تصویر 11- باغ های محصور اطراف رودخانه

• استفاده مطلوب از وجود آب در رودخانه

گرچه رودخانه شاهرود یک رودخانه فصلی بوده و در اکثر روزهای سال، بی‏آب است اما در همان مدت زمان محدودی که بواسطه بارندگی‏ها، آب در بستر آن جریان پیدا می‏کند،       جلوه منحصر بفردی را به نمایش می‏گذارد که در صورت مدیریت و برنامه‏ریزی صحیح از همین آب جاری در رودخانه نیز می‏توان منظره‏های چشم‏گیری را در این فضا ایجاد نمود (تصویر 12).

تصویر 12- جریان آب در بستر رودخانه

• استفاده از اراضی بایر جهت ارتقای فضای سبز

وجود اراضی بایر و بلا استفاده در بخش‏هایی از حاشیه رودخانه و همچنین در میان بافت‏های مسکونی مشرف به رودخانه، فرصت‏های ویژه‏ای هستند که با طراحی و ساماندهی آن‏ها می‏توان مبادرت به احداث فضاهای تفرجی متنوع        در طول رودخانه نمود (تصویر 13).

تصویر 13- اراضی بایر اطراف رودخانه

• حفظ و تقویت پوشش گیاهی در بستر و دیواره رودخانه

رویش گیاهان بوته‏ای و علفی در بخش‏هایی از بستر رودخانه، حس شادابی و سرزندگی فضا را در این محدوده تقویت نموده و بستر خشک آن را تا حدی از نظر دور می سازد (تصویر 14).

تصویر 14- رویش گیاهان در بستر رودخانه

ایده ها و الگوهای پیشنهادی در زمینه باز زنده سازی رودخانه شاهرود

به منظور بهره‏دهی هر چه بیش‏تر رودخانه‏ها و مسیل‏های شهری نیاز است تا با بررسی‏های دقیق‏تر، ابتدا      به شناختی کامل از امکانات و محدودیت‏های آن‏ها رسید      تا با مدنظر قرار دادن آن‏ها بتوان اقدامات، راهکارها و پیشنهاداتی را متناسب با ساختار و وضعیت فعلی آن‏ها       ارایه نمود. در این راستا به طور کلی پیشنهاداتی به منظور     باز زنده‏سازی رودخانه شاهرود به شرح ذیل بیان می‏گردد:

رودخانه شاهرود به عنوان عنصر طبیعی منفصل از شهر در وضع فعلی: رودخانه به عنوان مجرای طبیعی وسیعی که از بین بافت شهری عبور می‏کند، می‏تواند به عنوان معضلی برای پیوند طبیعت و کالبد شهری محسوب گردد. اما به لحاظ محدودیت‏های موجود نظیر فقدان نظام فضایی مناسب،      فصلی بودن حیات رودخانه، عریض بودن بستر، همچنین محدود بودن لکه سبز ساحلی، این رودخانه در وضعیت فعلی قابلیت‏های ارزشمندی را در اختیار شهر قرار نداده و تنها به‏عنوان عنصری اصلی و منفصل از کالبد شهر عمل می‏کند (تصویر 15).

تصویر 15- رودخانه به عنوان عنصر طبیعی منفصل از شهر در وضع موجود

تسری فضای طبیعی رودخانه و عناصر طبیعی         به داخل بافت شهری: به منظور کاهش اثرات منفی محدودیت‏های موجود در کالبد رودخانه و هم چنین تقویت ارتباط شهروندان با مواهب محیط طبیعی، پیشنهاد می‏شود ضمن سامان‏دهی عمومی بستر و جداره‏ها، فضای تفرجی خطی در امتداد رودخانه و سواحل آن به وجود آید و با تقویت عناصر سبز ساحلی و نفوذ آن به داخل بافت شهری، موجبات ارتقای کیفیت محیطی شهر فراهم گردد (تصویر 16).

تصویر 16- تسری فضای طبیعی رودخانه و عناصر طبیعی به داخل بافت شهری

الگوی ساماندهی فضای طبیعی اطراف رودخانه        در ارتباط با فضای شهری پیرامون (پیوند تنگاتنگ فضای طبیعی و کالبد شهری): به منظور تقلیل اثرات منفی ناشی از منظر و کالبد نابسامان و بلا استفاده رودخانه به‏عنوان یکی از بزرگ‏ترین عناصرکالبدی شهر شاهرود، می‏بایست با انجام مطالعات پایه‏ای دقیق در زمینه ویژگی‏های فیزیکی و هیدرولوژیکی رودخانه و استخراج امکانات و محدودیت‏های مربوطه، جداره‏ها، بستر و ساحل رودخانه، طراحی و ساماندهی شوند. با تبدیل این فضای وسیع و ممتد به یک فضای تفرجی شهری، اراضی رها شده و بلا استفاده آن، احیا شده و موجبات غنای بصری و طبیعی شهر شاهرود را در این بخش از شهر فراهم می‏آورد. از جمله راه‏کارهای مناسب برای حفاظت رودخانه، توسعه فضای سبز در تراس‏های حاشیه‏ای خواهد بود (تصویر 17).

تصویر 17- الگوی ساماندهی فضای طبیعی اطراف رودخانه در ارتباط با فضای پیرامون

الگوی وضوح کلی فضای شهری- طبیعی رودخانه: ضروریست که فضای شهری- طبیعی حاشیه رودخانه شاهرود در قالب یک پارک تفرج خطی در امتداد آن شکل پذیرد و در منتهی‏الیه‏های هم‏جواری با شهر با فعالیت‏های متمرکز تفریحی و گردشگری همراه گردد. محور تفرج خطی                حاشیه رودخانه در محدوده‏هایی که بستر عریض می‏گردد می‏تواند با وسعت و گشودگی قابل توجهی همراه شود و فضاهای شهری ویژه‏ای را در بستری طبیعی در اختیار شهر قرار دهد. فعالیت‏های عمومی متفاوتی با این فضای خطی، هم‏جواری خواهند داشت که به فراخور نوع فعالیت با فضای -تفرجی تلفیق خواهد شد. به منظور تقویت ارتباط روانی و کالبدی شهر با این فضای طبیعی، توسعه رشته‏ای این فضا    در برخی از شریان‏های شهر و برقراری ارتباط تفرجی             بین‏حوزه‏های فعالیت عمومی پراکنده، توصیه می‏شود    (تصویر 18).

تصویر 18- الگوی وضوح کلی فضای شهری- طبیعی رودخانه شاهرود

الگوی وضوح متوسط رودخانه: این الگو  به صورت حرکتی پیوسته و مداوم در طول مسیر رودخانه، بستری امن و حفاظت شده برای انجام فعالیت‏های گوناگون فراهم می‏آورد و بر دو محور کلی زیر مبتنی است:

• سامان‏دهی رودخانه براساس توان‏ها و قابلیت‏های هیدرولوژیکی
• سامان‏دهی رودخانه به عنوان یک عنصر طبیعی مرتبط با شهر

در این الگو با لحاظ کردن موارد فنی و تخصصی هیدرولوژیکی به صورت عمومی، بستر، تراس‏ها و جداره‏ها     در بهترین حالت خود پیش‏بینی شده‏اند و در هر بخش از رودخانه بسته به نوع هم‏جواری با شهر و نحوه قرارگیری بافت و کاربری‏های شهری، حوزه مداخله متفاوتی اعمال شده است تا چهره ای متمایز و هویت بخش در سرتاسر مسیر                ایجاد گردد. در طول مسیر رودخانه پهنه‏هایی با ماهیت           تفرج طبیعی و یا شهری-  طبیعی تجلی یافته و به واسطه پارک‏های خطی و یا پیاده راه تفرج طبیعی به یکدیگر     متصل می شوند (تصویر 19).

اقدامات انجام شده در این پهنه‏ها به شرح زیر می باشند:

1- تنظیم بستر 2- ایجاد بندهای تأخیری 3- تنظیم جداره رودخانه 4- تنظیم محل داغ آب (آبرو رودخانه)                 5- تنظیم تراس‏های رودخانه 6- حفاظت از حریم رودخانه   7- حفظ جداره‏های تنظیم شده (دیواره سازی شده)           8- مسدود کردن فاضلاب شهری به سمت رودخانه

تصویر 19- الگوی وضوح متوسط رودخانه شاهرود

مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

در پایان به منظور آشنایی بیش‏تر با چگونگی ساماندهی جداره و بستر رودخانه و همچنین نحوه استفاده از اراضی حاشیه رودخانه، نقاطی از محدوده مطالعاتی به عنوان نمونه، گزینش گردیده و با توجه به وضعیت موجود آن، الگوی پیشنهادی متناسب با هر نقطه ارایه شده است (تصاویر 25-20).

تصویر 20- مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

تصویر 21- مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

تصویر 22- مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

تصویر 23- مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

تصویر 24- مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

تصویر 25- مقاطع عرضی موجود و پیشنهادی رودخانه شاهرود

نتیجه گیری

مطالبی که در این پژوهش عرضه گردید، گرچه       به صورت موردی مسیل شهر شاهرود را در برمی‏گیرد،         اما مواردی که به آن‏ها پرداخته شد، مبتلا به تمامی      شهرهای ما و حتی شاید تمامی شهرهای کشورهای            در حال توسعه، که با روند روز افزون توسعه شهرها مواجهند، باشد. در این پژوهش سعی گردید تا با شناخت بیش‏تر          از رودخانه شاهرود و با آگاهی از امکانات و تهدیدات آن،     هم اکنون به فکر چاره بود و با اعمال مدیریت و             برنامه‏ریزی صحیح، به وضعیت آشفته رودخانه، رسیدگی نمود و به منظور مقابله با ضعف‏ها و تهدیداتی که در شرایط کنونی به نحوی پنهان محیط‏زیست شهر را تهدید می‏کند، با استفاده از راه‏کارهایی مناسب و با توجه به قوت‏ها و امکانات آن،        این محور طبیعی را به کریدوری سبز، به مفهوم سبزینگی و پایداری، تبدیل نمود.

بنابراین به منظور بهره‏دهی هر چه بیش‏تر رودخانه‏ها و مسیل‏های شهری نیاز است تا با مطالعات و بررسی‏های     دقیق‏تر، ابتدا به شناختی کامل از ویژگی‏ها، امکانات و محدودیت‏های آن‏ها رسید تا با مدنظر قرار دادن آن‏ها بتوان اقدامات، راهکارها و پیشنهاداتی را متناسب با ساختار و وضعیت فعلی آن‏ها ارایه نمود. در این راستا به طور کلی پیشنهاداتی به منظور باززنده‏سازی رودخانه‏ها و مسیل‏های شهری به شرح ذیل بیان می گردد:

• تثبیت کناره‏های رودخانه به صورت طبیعی
• حفظ و احیاء و تقویت پوشش گیاهی
• تثبیت ترانشه‏های مرتفع و خاکی از لحاظ ایمنی و ایجاد تراس‏بندی به منظور ایجاد فضاهای سبز
• اتخاذ تمهیداتی جهت جلوگیری از ورود فاضلاب‏های شهری به محدوده رودخانه
• در نظر گرفتن مسیرهای پیاده‏روی و دوچرخه‏سواری   در طول رودخانه
• استفاده از بوته‏های کوچک جهت تثبیت دیواره‏ها و ترانشه‏ها
• شناسایی عوامل و منابع آلوده کننده محیط زیست
• مدیریت استقرار و فعالیت واحدهای تولیدی و خدماتی و صنعتی حاشیه رودخانه
• لایروبی منظم و مقطعی رودخانه
• تهیه و اجرای طرح‏ها و برنامه‏های مناسب به منظور اشاعه فرهنگ محیط‏زیستی و آموزش همگانی           در این زمینه
• بستر رودخانه می‏بایست به صورت پلکانی و تراس‏بندی طراحی و اجرا شوند.
• پوشش دادن محدوده بدون آب بستر رودخانه در فصول خشک با کاشت گیاهی
• ایجاد فضاهای سبز در اطراف رودخانه و تبدیل آن       به یک پارک خطی
• پلکانی کردن جداره رودخانه جهت دسترسی به آب
• جداره‏سازی کناره‏های رودخانه با پوشش گیاهی بالارونده
• افزایش کیفیت بهداشت محیط زیست شهری
• تقویت محور حرکتی بدون وسایل نقلیه موتوری
• ارتقای کیفیت محیطی برای پذیرش انسان در طبیعت
• حداقل دستکاری در طبیعت برای حفظ کیفیات بیولوژیک و بومی گیاهان
• تعیین و رعایت حریم رودخانه
• حفظ بناها و نشانه‏های مهم تاریخی و اهمیت دادن     به شاخص های تاریخی منطقه
• اجتناب از ایجاد نقاط مخفی و تاریک در زیر پل‏ها
• ممانعت با تغییر کاربری فضاهای سبز و تفکیک باغات اطراف رودخانه
• حفظ شکل طبیعی بستر رودخانه
• ممنوعیت احداث مسیرهای عبوری سواره سریع         در حریم رودخانه

منابع

1- مهذب طلاب، محمد، 1385، بازیابی فضاهای پنهان شهری (مسیل ها)، اولین همایش ملی مهندسی مسیل ها (کال ها)، مشهد: شهرداری مشهد.

2- Sophia, Jane Findlay. and Mark, Patrick Taylor, 2006. Why rehabilitate urban river systems, Area.

3- Yang, Y. W. Zhao , F. XU, 2007. Theoretical framework of the urban river restoration planning, Environmental Informatics ARCHIVES, Volume 5.

4- پاکزاد، جهانشاه، 1391، راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران، تهران: دبیرخانه شورایعالی شهرسازی و معماری، چاپ ششم.

5- Nepta Consulting Engineers, 2008. organizing of Semnan rivers.

6- Pregile, P. and N. Volkman, 1999. Landscape in history, Design and Plaaning in the eastern and western traditions, Jhon wily & sons.

7- Wheeler, S, 1998. Planning Sustainable and Livable Cities, In The City Reader ed (R.T. Legates and fostout) Routedge.

8- Micarelli, R., H., Irani Behbahani, B., Shafie, 2007. River-valleys as an Intra-City Natural Feature, Tehran, Int. J. Environ. Res. Summer.

9- Jackson, L. 2003. The Relationship of Urban Design to Human Health and Condition, Landscape and Urban Planning, No 64.

10- ایرانی بهبهانی، هما، 1373، سیر تغییر تفسیر مفهوم پارک های شهری از قرن 15 تا امروز در غرب، فصلنامه علمی فضای سبز، سال دوم، شماره 5 و 6، تهران.

11- ایرانی بهبهانی، هما. فریادی، شهرزاد. و محبعلی، گلنار، 1391، حفاظت و باز زنده سازی منظر رود دره دربند بر اساس الگوهای رفتاری، فصلنامه محیط شناسی، سال سی و هشتم، شماره 62، تهران.

12- Matsuoka, R. and R, Kaplan, 2008. People Needs in the Urban landscapes: Analysis of Landscape and Urban Planning Contributions, Landscape and Urban Planning, No 84.

13- صالحی، مهرنوش، 1386، طراحی اکولوژیکی پارک های حاشیه رودخانه، تهران: دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد طراحی محیط.

14- بختیاری، کیمیا، 1389، طراحی فضای شهری در کنار آب، ماهنامه شهر و ساختمان، شماره 54 و 55 .

15- Turner, T, 1998. Landscape Planning and Environmental Impact Design, 2nd Edition, UCL Press.

16- پورجعفر، محمدرضا. و رستنده، امین، 1388، الگوهای طراحی منظر در امتداد مسیل های درون شهری، نشریه هویت شهر، سال سوم، شماره پنج، تهران.

17- میرزایی، شهره، 1386، باز زنده سازی پارک های شهری با نگرش توسعه پایدار، سومین همایش ملی فضای سبز و منظر شهری، جزیره کیش: سازمان شهرداریها و دهداری های کشور.

18- توسلی، محمود، 1379، اصطلاح شناسی نوسازی و بهسازی شهری، فصلنامه عمران و بهسازی شهری، شماره دوم، تهران

19- Šafránková, Jana, 2005. urban revitalization and possibilities of public participation, Department of Social Sciences, Faculty of Civil Engineering Czech Technical University Prague.

20- مهندسین مشاور شهرسازی و معماری طرح معماری محیط، 1390، طرح جامع شهر شاهرود.

21- مهندسین مشاور پارت، 1380، طرح تفصیلی شهر شاهرود.