بررسی مدیریت پسماند کارخانجات صنایع غذایی شهرستان رشت (در سال 1386)

مقاله پژوهشی

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره اول، شماره 3، پاییز 99

بررسی مدیریت پسماند کارخانجات صنایع غذایی شهرستان رشت (در سال 1386)

مسعود منوری ^[1]

زهرا بهجتی نژاد زنجانی ^[2]

sarabehjati11@yahoo.com

مهسا آقاخانی[3]

چکیده

واحدهای صنایع غذایی بدلیل ماهیت متفاوت محصولات خود دارای پسماندهای متنوعی از لحاظ کمی و کیفی می­باشند. بررسی پسماند کارخانجات صنایع غذایی در شهرستان رشت به جهت شرایط اقلیمی خاص منطقه و محیط­زیست آسیب پذیر آن از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. هدف از انجام این مطالعه­ شناسایی پسماند کارخانجات صنایع غذایی شهر رشت و نحوه مدیریت آن­ها بوده تا در ضمن این پژوهش، نقاط قوت و ضعف مدیریت مشخص گردد تا با ایجاد تغییراتی در روند مدیریت بتوان پسماندهای حاصل از صنایع را سازماندهی نمود. در این پژوهش در حدود 40 واحد صنعتی از 122 واحد صنعتی فعال براساس مشاهده وتکمیل پرسش­نامه موضوعی مورد بررسی قرار گرفتند جهت ذخیره سازی و تجزیه و تحلیل اطلاعات نسبت به ایجاد بانک اطلاعاتی پسماند کارخانجات اقدام گردید. داده­های به­دست آمده توسط نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. طبق نتایج حاصله از تجزیه و تحلیل اطلاعات گروه­های آشامیدنی و نانوایی، بیسکویت­سازی، ماکارونی­سازی به ترتیب بیش­ترین میزان ضایعات صنعتی وگروه­های آشامیدنی و نانوایی، بیسکویت­سازی، ماکارونی­سازی بیش­ترین ضایعات شبه خانگی را تولید می­نمایند. درحدود 63 درصد ازضایعات پسماند صنعتی این صنایع قابلیت بازیافت دارند ولی 20 درصد ازآن­ها در عمل بازیافت می شوند. بیش­ترین روش دفع ضایعات که از سوی صنایع انتخاب می­شود فروش به میزان 45.6 درصد و دفن بهداشتی به میزان 32 درصد می­باشد. برخی ازصنایع معادل 3/4 درصد ضایعات خود را می­سوزانند که به صورت غیراستاندارد انجام می­گیرد. بیش­ترین نحوه نگه­داری ضایعات تا زمان دفع به صورت انبارهای روباز در محیط کارخانه است که باعث ایجاد آلودگی می­گردد. بیش­ترین منشا تولید ضایعات صنعتی درصنایع غذایی محصول تولیدی به میزان 32/24 درصد و در مرحله بعد ضایعات حاصل از بسته­بندی معادل 58/20 درصد می­توان اشاره نمود. دوره­های زمانی دفع ضایعات صنعتی در2/48 درصد از صنایع به صورت موردی و 4/ 15 درصد به صـــورت روزانه گزارش شده است.

واژه­های کلیدی: صنایع غذایی، مدیریت پسماند صنعتی، رشت.

j.Sus. Dev. & Env., Vol 1, No.3, Autumn 2020

Waste management of Food industries in Rasht

Masoud Monavari^[4]

Zahra  Behjat Nejad Zanjani^[5]

Mahsa Aghakhani^[6]*

sarabehjati11@yahoo.com

Abstract

Rasht, as the center of Gilan province, has the highest number of food industries and since these industries in the northern part of the country, especially Gilan are the most dominant existing ones, it seemed necessary to study management conditions of the food industries’ residuals through observation and filling in topic questionnaires in 40 active industrial units in Rasht.   As the first step in this research, the food industries of the city were identified and classified based on their products. Then, active units were specified and their residuals’ management status was studied. Next, obtained data were analyzed using statistical softwares such as SPSS and other softwares were used for drawing relevant tables and diagrams. To study the quality of residuals and their compositions in each food industry group, the temporary storage places were surveyed and through filling in the questionnaires by those in charge the physical analysis of the residuals and the production levels were reviewed the results of which are as follows: Studies showed that the majority of food industries in Rasht did not pay close attention to environmental aspects, particularly the management of their residuals; they did not observe environmental regulations; they considered the cooperation of environment experts costly and problematic and often would not take any measure to analyze their residuals. It is noteworthy that among all food industries of the city only one of them was selected as the “Green Industry”.

It was also found that bread, biscuit and drinks producing groups had the highest level of industrial wastes while bread, biscuit and drinks producing groups showed the highest level of domestic wastes. About 63% of the wastes from industrial residuals were recyclable; however only were practically recycled. The most frequent waste disposal methods exercised by the industries were selling (45.6%) and hygienic burying (32%). In addition, some industries burned a part (4.3%) of their wastes in a nonstandard way. The common way of keeping wastes until disposal was open stores in the factory that in itself could cause pollution. The major source of industrial wastes in food industries could be said to be from products (24.32%) and then those of packaging (20.58%). Moreover, the time periods of waste disposal in 48.2% of industries were case disposals and 15.4% of them were reported on a daily basis.

Keywords: Food Waste management, Food Industry, City of Rasht.

زمینه و هدف

رشد روز افزون جمعیت شهری ایران به همراه ایجاد مراکز صنعتی جدید، فقدان یا ضعف سیاستگذاری­ها و ارزیــــــابی طرح­های شهری بـر اساس برنامه آمایش سرزمین و هم­چنین تداوم تخلیه انواع زایدات و  فاضلاب­ها به محیط­زیست از جمله عوامل بحران­زایی است که محیط­زیست طبیعی و کیفیت بهداشت و سلامت انسان­ها را در معرض خطر قرارداده است .

رویدادهای گوناگونی بر اثر سوء مدیریت زیست­محیطی هم در کشورهای سرمایه-داری غرب و هم در بلوک شرق در ارتباط با مساله مواد زاید و آلودگی به وقوع پیوسته است. که به تدریج دولت­ها، نهادهای بین­المللی و NGO­ها را متوجه برنامه­های مراقبتی و کنترلی در این زمینه نموده است. این برنامه­ها به دنبال ایجاد نوع تغییر، در رابطه با وجود آمدن زباله و انواع آلودگی­ها از طریق پرداخت جرایم تا تشویق برای اقدامـــــات پیشگیرانه می­باشد. سازمان بهداشت جهانی عدم توجه به جمع­آوری و دفع مواد زاید جامد را عامل ایجاد 32 مشکل زیست محیطی معرفی نموده که با گذشت زمان مقابله با آن به سادگی امکان­پذیر نمی­باشد (1).

در کنار مسایل و موضوعات گوناگون شهرهای ایران، خطرات زیست­محیطی ناشی از مدیریت غیر کارآمد مواد زاید نیز یکی از مشکلات اساسی کشور است. این موضوع به­ویژه در استان­های شمالی کشور، سواحل شمالی خلیج فارس و نیز در مراکز بزرگ جمعیتی و صنعتی، ابعاد پیچیده و گسترده­ای پیدا نموده است. مشکل مزبور نه تنها قسمت عمده توان مدیران را متوجه خود نموده بلکه روند توسعه پایدار و اصولی این مراکز را نیز به خطر انداخته است (2).

مدیریت پسماند در کارخانجات صنایع غذایی شهرستان رشت از جمله مسایل و مشکلاتی است که در سال­های اخیر ذهن مسئولان محیط­زیست استان و شهرداری را به خود مشغول داشته و آن­ها در تلاش برای یافتن راه­حل اصولی­تر جهت دفع مناسب آن به تکاپو انداخته است؛ ولی هنوز مساله پسماند و عوارض غیر­بهداشتی آن گریبان­گیر شهر است. عوامل بسیاری مثل فاکتورهای اجتماعی، اقتصادی و اقلیمی در سیستم دفع پسماند دخیل هستند. به­ویژه در استان گیلان و شهر رشت عواملی چون گسترش بی­رویه شهر، مهاجرت روز افزون جمعیت روستایی به شهرها و ترکیب جمعیت نیاز به احداث صنایع بزرگ و کوچک را افزایش داده و حل مشکل زباله را بغرنج­تر نموده است. لذا ضروری است که با شناسایی و تعیین مشکلات و محدودیت­ها نسبت به ارایه یک سیستم بهینه مدیریت پسماند صنایع غذایی در این منطقه اقدام گردد (3).

در این تحقیق مواد زاید جامد ناشی از فرآیندهای مختلف تولید و بسته­بندی و در نهایت ارسال محصول به بازار مصرف شناسایی شد و نحوه عملکرد صنایع با این ضایعات بررسی گردید و در نهایت راهکارهای عملی و منطبق با اصول مدیریت زیست­محیطی که هدف نهایی آن دستیابی به توسعه پایدار است، ارایه شد.

مواد و روش­ها

شناخت و تحلیل موضوع این تحقیق بر مبنای متدولوژی کتابخانه­ای، میدانی و استفاده از اطلاعات و تجربیات مدیران و کارشناسان ذیربط می­باشد. منابع آماری اطلاعات واحدهای صنایع غذایی فعال، استفاده از مراجع موجود در اینترنت به­خصوص سایت­های تخصصی بوده است.

به­منظور آگاهی از وضعیت فعلی سیستم مدیریت مواد زاید جامد و مشخصات واحدهای صنعتی موجود علاوه بر انجام مطالعات میدانی (شامل بازدید، مصاحبه، تکمیل پرسش­نامه) به توزیع پرسش­نامه بین کارشناسان و مدیران صنایع اقدام گردید .

از جمله مهم­ترین بخش­های تحقیق جمع­آوری داده­­های خام از جامعه آماری می­باشد. به همین منظور پرسش­نامه­ای حاوی 35 سوال تدوین شد. این پرسش­نامه شامل 3 بخش کلی به شرح زیر است :

الف ) مشخصات واحد صنعتی

ب )  ویژگی­ها و اطلاعات زباله­های تولیدی در واحد صنعتی

ج )  وضعیت مدیریت زباله­های صنعتی

فاکتورهایی که در ارتباط با مدیریت پسماندهای صنعتی مورد مطالعه قرار گرفته شامل موارد زیر می باشد:

• محل دفع زباله­های واحد صنعتی
• نحوه دفع زباله­های واحد صنعتی
• دوره زمانی و دفع زباله
• نحوه حمل زباله های صنعتی به محل دفن
• فاصله تقریبی محل دفن تا واحد صنعتی
• فعالیت­های مدیریتی در زمینه زباله­های تولیدی
• اخذ گواهینامه ایزو 14000 برای واحد صنعتی
• انتخاب واحد صنعتی به عنوان صنعت سبز
• دارا بودن بخش محیط­زیست یا کارشناسان محیط­زیست در واحد صنعتی
• سابقه شکایت محلی از واحد صنعتی در خصوص نحوه نگه­داری یا دفع زباله­های صنعتی
• سابقه انجام مطالعات در زمینه زباله­های صنعتی کارخانه

تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز از طریق دسته­بندی اطلاعات، تحلیل اطلاعات آماری و ترسیم نمودارها توسط نرم افزار Excel گردید.

یافته­ها

 تقسیم­بندی صنایع غذایی موجود در شهرستان رشت:

براساس اعلام کارشناسان اداره صنایع شهرستان، این صنایع در 11 بخش مشغول فعالیت می­باشند. اساس تقسیم­بندی این صنایع بر پایه نوع محصولات کارخانجات بوده و شامل

جدول 1- میزان پسماند شبه خانگی تولیدی به تفکیک گروه­های موجود صنایع غذایی رشت سال1386 (تن/ سال )

جدول 2- نحوه دفع پسماندهای صنعتی واحدهای صنایع غذایی رشت در سال 1386

صنایع لبنیات، کشتار و نگه­داری گوشت، کنسرو­سازی و نگه­داری میوه و سبزیجات، کنســـروسازی ونگه­داری ماهی و حیوانات سخت تن، روغن و چربی حیوانی و نباتی، آرد­سازی و برنج پاک کنی، نانوایی و بیسکویت سازی و رشته و ماکارونی سازی، تصفیه قند و شکر، کاکائو و شکلات و شیرینی، صنایع آشامیدنی و سایر خوراکی­ها می­باشد. مساحت کل این صنایع در مجموع 1226002 متر مربع می­باشد. 

بررسی میزان پسماندهای شبه خانگی در صنایع غذایی شهرستان رشت :

در جدول شماره 1 تعداد و درصد واحدهای فعال صنایع غذایی موجود ارائه شده است. براساس جدول شماره 1 بیش­ترین میــــزان تولید زباله­های شبه­خانگی به گروه نانوایی، بیسکویت­سازی و رشته ماکارونی­سازی و کم­ترین میزان تولید زباله­های شبه خانگی به گروه تصفیه قند و شکر تعلق دارد

 نحوه نگه­داری پسماندهای صنعتی تا زمان دفع:

 براساس جدول شماره 3 متداول­ترین روش نگه­داری
پسماندها انبار روباز و سر پوشیده بوده و روش­های دیگر کم­تر استفاده می­گردد.

جدول 3-  مقایسه روش های نگهداری پسماندهای صنعتی تا زمان دفع از واحد صنعتی در سال 1386

مقایسه منشاء تولید پسماندهای صنعتی درواحدهای صنایع غذایی رشت:

 براساس جدول شماره 4 مشخص می­گردد که محصول تولید به میزان 32/24درصد بیشترین عامل

ایجاد پسماندهای صنعتی در صنایع غذایی می­باشد. دومین

عامل مهم و مؤثر در مرحله بسته­بندی محصولات این گروه با میزان 58/20 درصد می­باشد.

جدول 4- مقایسه منشاء تولید پسماندهای صنعتی درواحدهای صنایع غذایی رشت در سال 1386

بررسی مدیریت پسماندهای ناشی از صنایع غذایی شهرستان رشت: کارخانجات صنایع غذایی به لحاظ نوع محصول و تولیدات خود اغلب در اطراف شهرها و مراکز جمعیتی واقع شده­اند، لذا از لحاظ بـــار آلودگی و میزان اثراتی که مواد زائد و آلودگی­های حاصل از این صنایع بر محیط­زیست و اکوسیستم منطقه دارند باید بیش­تر مورد توجه قرار گیرد.

بر­اساس مطالعات انجام شده مراحل مختلف تولید ضایعات شامل فراورش و تولید، احتراق، سوزاندن ضایعات، دم قیچی، انبار مواد، آسیاب وجداسازی و زباله­های انسانی می­باشد. چگونگی دفع آن نیز براساس تلنبار کردن سوزانیدن، دفن کردن، حمل به محل دیگر و بـــازیافت طبقه­بندی می­گردند و با بررسی مواد زاید هر واحد از جنبه قابل تجزیه و غیرقابل تجزیه بودن و نیز از جنبه خطرناک بودن مواد زاید براساس کنوانسیون بازل مواد زاید جامد تولیدی تقسیم و طبقه­بندی می­گردند.

بررسی وضعیت واحدهای صنایع غذایی رشت از لحاظ دارا بودن ایزو 14000 :

بررسی وضعیت واحدهای صنعتی صنایع­غذایی شهرستان رشت از لحاظ دارا بودن گواهینامه ایزو 14000 بیان­گر این امر است که از بین کلیه واحدهای صنایع غذایی رشت شرکت پگاه گیلان دارای گواهینامه ایزو14000 بوده و تنها در حدود 10% از واحدها دارای بخش محیط زیست می­باشند. این واحد صنعتی به عنوان صنعت سبز نیز در سطح استانی برگزیده شده و دارای گروه محیط­زیست نیز می­باشد .

بحث و نتیجه گیری

در شهرستان رشت به طور کلی 122 واحد صنعتی کوچک و بزرگ مشغول فعالیت می­باشند که در حدود 40 واحد صنعتی از این تعداد مورد بررسی قرار گرفتند. در کل این واحد­ها تعداد 4392 نفر مشغول به کار می­باشند. این صنایع در 11 گروه تقسیم شده و در مناطق مختلف شهرستان از جمله شهر

صنعتی رشت واقع شده­اند. در بین این گروه­ها، گروه نانوایی، بیسکویت­سازی و رشته ماکارونی سازی با 48 واحد بیش­ترین و گروه کنسرو­سازی و نگه­داری ماهی و حیوانات سخت تن با 2 واحد کم­ترین تعداد واحدها را به خود اختصاص می­دهند.

از بین 40 واحد صنعتی بررسی شده 10 واحد به گروه نانوایی، بیسکویت­سازی و رشته ماکارونی­سازی و سپس گروه سایر خوراکی­ها و کنسروسازی و نگه­داری میوه و سبزیجات با 6 گروه بررسی شده در رده­های بعدی جای می­گیرند کم­ترین تعداد گروه­های بررسی شده مربوط به کنسرو­سازی و نگه­داری ماهی و حیوانات سخت تن ، تصفیه قند و شکر و روغن و چربی حیوانی و نباتی می­باشد .

در مجموع واحدهای صنعتی بــررسی شده سالانه به میزان 98/1116 تن پسماند صنعتی و 71/90 تن پسماندهای شبه خانگی تولید می­نمایند با بررسی انجام شده می­توان اظهار داشت با توسعه و گسترش فعالیت­های صنعتی در کارخانه­ها و نیز افزایش تعداد پرسنل، حجم پسماندهای تولیدی افزایش خواهد یافت و با تجمع این زایدات علاوه بر اثرات منفی زیست­محیطی، مصرف بیش­تر منابع را نیز در پی خواهد داشت.

در شهرستان رشت مدیریت پسماندهای صنعتی مطابق با اصول مدیریتی که منطبق با قوانین و استانداردهای جهانی باشد، اعمال نمی­گردد. برای مثال جابجا کردن و حمل و نقل پسماندهای صنعتی با دست صورت می­گیرد و یا دفع پسماندهای صنعتی و شبه خانگی بدون تفکیک با هم در محل سراوان صورت می­گیرد .

جمع­آوری پسماندها در شهر صنعتی به عهده مدیریت شهرصنعتی می­باشد و در سایر نقـــاط شهر به عهده شهرداری است و این در صورتــــــی است که عدم کارآیی سیستم جمع­آوری پسماند­ها یکی از نقاط ضعف سیستم مدیریتی می­باشد. اکثر واحد­ها از نحوه جمع­آوری و حمل و نقل پسماندها رضایت کافی نداشته و نسبت به ایجاد تغییر و تحولاتی در این زمینه متمایل می­باشند.

به طور مثال در شهر صنعتی تنها یک کامیون بنز 12 تنی برای حمل پسماندهای صنعتی و یک ماشین وانت جهت جمع­آوری پسماندهای شبه خانگی به فعالیت می­پردازند این نشان­دهنده ناکافی بودن ماشین­های محل زباله است که خود باعث ایجاد ناهماهنگی و بی­نظمی در دفع پسماندها می­شود. به همین جهت برخی واحدها مثل کارخانجات تولید ماکارونی و بیسکویت­سازی و یا تن ماهی مبادرت به سوزاندن ضایعات خود می­نمایند و یا برخی از پسماندهای صنعتی خود را در محوطه پشت کارخانه دفن می­کنند .

در محدوده شهر صنعتی عملیات جمع­آوری پسماندها همه روزه از ساعت 9 صبح الی 14 انجام می­پذیرد و پسماندها محل نگه­داری موقت پسماندها در شهر صنعتی انتقال داده می­شوند. در سطح شهرستان عملیات جمع­آوری پسماندها از ساعت 9 شب تا 12 شب انجام شده و پسماندها به محل دفن پسماندهای شهری رشت در ناحیه سراوان انتقال می­یابند .

پسماندهای شهر صنعتی رشت پس از جمع­آوری، در ضلع شمال غربی اراضی آن تخلیه می­شوند و مواد قابل بازیافت جداسازی می­گردند و باقی مواد نیز پس از مدتی به محل دفن پسماندهای شهری رشت در ناحیه سراوان که در فاصله 6 کیلو متری از شهر صنعتی رشت قرار دارد، انتقال داده می­شوند.

تلنبار شدن پسماندها باعث ایجاد بوی آزار­دهنده می­شود و شیرابه­ تولیدی خاک منطقه و آب­های زیر زمینی را آلوده می­نمایند. مهم­ترین مشکل در سیستم فعلی مدیریتی، دفع توام پسماندهای صنعتی با  پسماندهای شهری می­باشد. این امر نشان­دهنده عدم وجود یک سیستم نظارتی دقیق بر نوع پسماندهای تولیدی و نحوه حمل و نقل آن است. هزینه خدمات و حمل و نقل پسماندهای شبه خانگی کارخانه­ها رایگان می­باشد. درحالی­که در شهر صنعتی، واحدهای صنعتی برای حمل و نقل پسماندهای صنعتی ملزم به پرداخت مبلغی به حساب مدیریت شهر صنعتی می­باشند، لذا بعضی از واحدهای صنعتی به علت سود­جویی و برخی به دلیل سهل­

انگاری کارکنان خود، پسماندهای صنعتی را به همراه پسماندهای شبه خانگی مخلوط کرده و تحویل مسئول جمع­آوری پسماندها می دهند. در صورتی­که بایستی پسماندهای صنعتی و شبه خانگی خود را به صورت مجزا تحویل دهند، تا با هم مخلوط نگردند .

از جمله دیگر مشکلات موجود، ایجاد آلودگی هوا به دلیل سوزاندن پسماندها توسط برخی از واحدهای فعال صنعتی است که البته این امر توسط کارشناسان محیط­زیست پیگیری شده و تدابیر لازم در دست اقدام است. علاوه بر­این برخی از صنایع پسماندهایی را که قابلیت بازیافت و یا استفاده مجدد دارند، به محل دفن ارسال می­کنند که این کار علاوه بر آسیب­های اقتصادی، آلودگی محیط­زیست را نیز به دنبال خواهد داشت .

میزان پسماند تولیدی در هر یک از مراحل تولید بر حسب نحوه مدیریت واحد تولیدی و نیز تکنولوژی مورد استفاده متفاوت می­باشد. علاوه بر الزاماتی که از دیدگاه بهداشتی ـ محیط­زیستی ضرورت جمع آوری اصولی پسماندهای تولیدی و صنعتی را در نواحی صنعتی به­وجود می­آورد، توجه به ابعاد اقتصادی موضوع نیز قابل اهمیت است. امروزه زایدات جامد صنعتی مانند مقوا، کاغذ، پلاستیک، شیشه، بطری و خرده ریزه­های فلزی بر حسب این­که از کدامیک از مراحل تولید به­وجود آمده­اند، تشکیل­دهنده مواد خام ثانویه هستند که در یک چنین محدوده تولیدی و صنعتی، با در نظر گرفتن تدابیر مناسب می­توانند بازیافت شده، مورد استفاده قرار گیرند.

بررسی آمارها بیان­گر این موضوع است که واحد­های بزرگ با پرسنل بالای 100 نفر ( با فروانی77% ) نسبت به دایر نمودن بخش محیط­زیست و برقراری سیستم مدیریت محیط­زیست و اخذ گواهینامه ایزو14000 و اختصاص کل فراوانی صنعت سبز فعالیت بیش­تری نسبت به سایر واحدها داشته­اند.

فعالیت­های مرتبط با مدیریت پسماند در واحدهای صنعتی صنایع غذایی رشت :

در این خصوص با توجه به بررسی­های به عمل آمده اکثر واحدهای تولیدی به مساله کاهش ضایعات از مبدأ به عنوان اصلی­ترین سیاست مدیریتی پسماندها اشاره می­کنند و در مرحله بعدی دفن بهداشتی از جمله راهکارهای عملی در این زمینه شناخته شده است البته با توجه به این­که هر یک از صنایع غذایی شهرستان رشت به صورت مجزا از یکدیگر عملیات بازیافت را انجام نمی­دهند، ولی اغلب سعی برآن دارند که ضایعات قابل بازیافت را به صنایعی که قادر به استفاده از آن­ها به عنوان مواد اولیه می باشند. انتقال دهند .به­طور کلی رویکرد مدیریت صنایع­غذایی در کل به سوی کاهش مبدأ سوق داده شده­است. تحقق  این اهداف نیازمند بهره­برداری از تکنولوژی­های پیشرفته­تر و نیروهای انسانی کار آزموده و نیز مواد اولیه مرغوب است. نتیجه اجرای فعالیت­های مدیریتی پسماندها در نهایت به نفع تولید­کنندگان کالاها خواهد بود و این عمل دارای توجیه اقتصادی است. همین امر باعث توجه مدیران به سوی مدیریتی صحیح شده است.

بی تردید توسعه صنعتی در کشور می­بایست با در نظر گرفتن ملاحظات زیست­محیطی انجام گیرد تا به­ این وسیله پیامدهای سوء ناشی از پروژه تا حد امکان تقلیل یافته و از تخریب اجزا محیط­زیست محل اجرا پروژه و مناطق اطراف آن جلوگیری به­عمل آید . لذا این مهم در شهرک صنعتی رشت و کارخانجات خارج از محیط شهرک نیز می­بایست مورد توجه قرار گیرد و سعی گردد تا با توجه به خصوصیات طرح و ویژگی­های محیط­زیست منطقه مطالعات شیوه­های تقلیل اثرات سوء زیست محیطی ارایه گردد. مطالعات و بررسی­های مربوط به شناخت طرح مورد نظر نشان می­دهد که در شهرک صنعتی تعداد زیادی از انواع کارخانجات صنایع غذایی و نیز سایر صنایع قرار دارند. بنابراین آلاینده­های متفاوتی به­طور بالقوه ممکن است به محیط راه یابد حفاظت محیط­زیست با تعبیری که امروزه از آن می­شود به معنای عدم استفاده از منابع طبیعی و مواهب خدادادی بلکه به مفهوم توسعه پایدار که این روزها مورد توجه برنامه ریزان و دست اندر­کاران مسایل اقتصادی و محیط­زیست جهان می­باشد، است.

 نتیجه این بررسی­ها نشان می­دهد که واحدهایی که جزء صنایع بزرگ محسوب می­شوند رویکرد محیط­زیستی بیش­تری نسبت به سایر صنایع غذایی کوچک­تر دارند زیرا اغلب صنایع غذایی کوچک­تر وجود کارشناسان محیط­زیست و یا دایر نمودن گروه محیط­زیست را پرهزینه و دردسر زا می­دانند. لذا می­توان گفت ریشه معضلات موجود در رابطه با مدیریت صحیح پسماندهای صنایع غذایی شهرستان رشت ناشی از عدم وجود کارشناسان محیط­زیست در صنایع می­باشد.

با توجه به آنچه گذشت کنترل آلودگی­های ناشی از صنایع غذایی شهرستان رشت با توجه به قوانین موجود و کثرت منابع آلاینده مستلزم تدابیر و اقدامات چند جانبه و متعددی است که در اینجا به تعدادی از مهم­ترین و عملی­ترین آن­ها اشاره می­شود. البته می­بایست به این نکته نیز توجه نمود که هیچ فعالیتی نمی­تواند به طور مطلق فاقد آلودگی باشد. به­ این جهت یافتن راه­حل­های مناسب جهت کنترل و کاهش آلودگی ناشی از فعالیت­های تولیدی و صنعتی ضروری می­باشد.

 راهکارهای مدیریتی در جهت کاهش ضایعات و آلودگی :

• 1- اصلاح نظام تولید از طریق تکنولوژی­ها و فرآیندهایی که منابع را به صورتی کارا­ تر به­کار می­گیرد و در عین حال ضایعات کم­تر ایجاد می­کند. محصول بیش­تر با نهاده کم­تر راهی مهم به سوی پایداری صنعت است .
• 2- همکاری­های تکنولوژیکی شامل تلاش­های مشترک موسسات خصوصی و دولت­ها چه عرضه کننده و چه دریافت کننده تکنولوژی است. چنین همکاری­های مستلزم حضور مداوم دولت، بخش خصوصی و سازمان­های تحقیق و توسعه است تا بتوان بهترین نتایج ممکن را از انتقال تکنولوژی کسب کرد .
• 3- نظر براینکه ضایعات غذایی شهرستان رشت در شهر صنعتی رشت مستقر بوده و یا در حاشیه و اطراف شهر واقع شده­اند، لذا مسئولیت جمع­آوری حمل و نقل و دفع پسماندهای حاصله وظیفه شهرداری و در محوطه شهر صنعتی به عهده مدیریت شهر صنعتی می­باشد لذا دستگاه­های مربوطه برای اجرای صحیح و درست وظیفه خویش نیازمند وجود یک روش اصولی و سیستمی می­باشند تا بتوانند به طورکلی از منابع استفاده نمایند .
• 4- با توجه به این­که سازمان­های صنایع و معادن و سازمان حفاظت محیط­زیست ناظر بر عملکرد واحدهای موجود است. لذا همه سازمان­ها و ارگان­های ذیربط، به ویژه واحدهای صنعتی صنایع غذایی رشت باید در جهت دستیابی به توسعه پایدار صنعتی منطبق با اصول پایدار تلاش نمایند. تا بتوانند نهایت استفاده را از فرصت­های استفاده مجدد و بازیافت کاهش از مبدا بنمایند .
• 5- استفاده از سیستم­های مکانیزه حمل­و­نقل و جمع­آوری پسماندها و ارایه برنامه زمان­بندی شده برای هریک از واحدها با توجه به میزان تولید زایدات و نیز با توجه به فصول مختلف سال برای آنان­که میزان تولید پسماندهای متغیری دارند تا انباشته شدن ضایعات و ایجاد آلودگی جلوگیری نماید.
• 6- غالب صنایع غذایی ضایعات خود را در انباری روباز نگه­داری می­نمایند منظور آن­ها از انبار روباز محوطه داخلی کارخانه است که بدون هیچ استانداردی محلی نامناسب برای جمع­آوری زباله­های صنعتی می­باشد و آن گروه از صنایع غذایی که در انبارهای سرپوشیده ضایعات را نگه­داری اغلب فاقد استانداردهای خاص بوده و انبار ضایعات درون آن­ها بدون برنامه­ریزی و نظارت می­باشد .
• 7- در بیش­تر صنایع غذایی شهرستان رشت آموزش مدیران و کارشناسان و بالا­بردن سطح علمی کارگران امری بی­اهمیت بوده و به ویژه در رابطه با اصول مدیریت محیط­زیستی توجهی صورت نمی­گیرد و حتی تنها 10 درصد از کل صنایع غذایی شهرستان دارای کارشناس محیط­زیست می­باشند، تا فعالیت­های واحد را از لحاظ مغایرت با اصول صحیح محیط­زیستی بررسی کنند و راه­حل­های درست و منطقی ارایه نماید لذا توجه بیش­تر به سطح آگاهی و آموزش کارکنان و کارگران باعث افزایش بهره­وری می­گردد و هم­چنین میزان تولید ضایعات را به حداقل ممکن کاهش می­دهد .
• 8- با توجه به این­که بیش­تر ضایعات در حدود 63 درصد قابلیت بازیافت و یا استفاده مجدد را دارند ولی اغلب توسط صنایع غذایی به همراه سایر ضایعات صنعتی و یا شبه خانگی مخلوط شده و به بیرون کارخانه فرستاده می­شوند و کم­تر مورد استفاده قرار می­گیرند، لذا ارگان­های مربوطه باید با اجرای برنامه­های تشویقی و نیز در صورت لزوم اعمال فشار، صنایع را به بازیافت و استفاده مجدد از ضایعات صنعتی به­گمارند.
• 9- استفاده از دانش و علم روز دنیا و به­کارگیری تکنولوژی­های جدید و خاص و نیز به­کارگیری مواد اولیه مرغوب می­تواند به کاهش پسماندهای صنعتی منجر گردد .
• 10- گروه­های پژوهش و تحقیق از سوی اداره محیط­زیست و اداره صنایع در جهت نظارت بر عملکرد صنایع غذایی بزرگ و کوچک در رابطه با مدیریت صحیح و شبه خانگی اعزام گردند.
• 11- محل­های دفن پسماندهای صنعتی از پسماندهای شهری و محل­های دفن موجود بر طبق استانداردهای جهانی به­سازی شوند.
• 12- لازم است که اداره محیط­زیست بر نحوه بازیافت و استفاده مجدد از ضایعات جهت جلوگیری از تولید محصولات خطر ساز و غیر بهداشتی نظارت نماید.
• 13- با توجه به این­که در شهرستان رشت در جاده لاکان کارخانه تولید کمپوست موجود است در صورت امکان جداسازی پسماندها به منظور بهره­وری در جهت مصارف عمومی انرژی از طریق کارخانه کمپوست و بیوگاز .

منابع

• عمرانی- قاسمعلی (1377) مواد زاید جامد، مدیریت، جمع آوری وحمل و نقل، دفن بهداشتی و تهیه کمپوست- جلد اول انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
• شریعت پناهی- محمد (1376) مبانی بهداشت محیط ، انتشارات دانشگاه تهران
• عبدلی- محمد علی (1379) مدیریت دفع و بازیافت مواد زاید جامد شهری در ایران انتشارات سازمان شهرداری­های کشور
• عمرانی- قاسمعلی (1377) مواد زاید جامد، مدیریت، جمع­آوری وحمل و نقل، دفن بهداشتی و تهیه کمپوست- جلد دوم انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
• Akaike, M. (June 2002) “Agriculture and Food Recycling Support the Community “, Universal Design Intelligence Inc. Japan
• Y .D, (April 2004)” Management and Utilization of Food Processing Wastes”, Dept. of Food Science and Technology, Cornell Univ, Geneva, NY, USA

1- استادیار دانشکده محیط زیست و انرژی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران.

[2]- کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران *(مسوول مکاتبات).

[3]- کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران.

1- Assistant professor, Faculty of Environment and Energy, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

2- Faculty of Environment and Energy, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

3- Faculty of Energy and Environment, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran *(Corresponding Author).