ارزیابی ریسک محیط‌زیستی پروژه‌های عمرانی معاونت خدمات شهری منطقه 19 شهرداری تهران با استفاده از روش EFMEAمکانمند (مطالعه موردی: مرحله بهره‌برداری بوستان ولایت)

مستخرج از پایان­ نامه

پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره دوم، شماره3، تابستان 98

ارزیابی ریسک محیط­زیستی پروژه­های عمرانی معاونت خدمات شهری منطقه 19 شهرداری تهران با استفاده از روش  EFMEAمکانمند

(مطالعه موردی: مرحله بهره­برداری بوستان ولایت)

سلمان همتی­نیا [1]^*

Salman.Hematinia@Gmail.com

سحر رضائیان [2]

سید علی جوزی[3]

چکیده

رویکرد ارزیابی ریسک یکی از ارکان اصلی در استقرار و به­کارگیری سامانه­های مدیریتی است. در سامانه­های مدیریتی هرچه مولفه­های بیش­تر و دقیق­تری بررسی گردد نتایج معتبرتری به­دست خواهد داد. یکی از مولفه­هایی که به­ویژه در مسایل مربوط به محیط­زیست بسیار دخیل است مولفه مکان می­باشد. از سامانه­هایی که جهت تولید، تحلیل، ذخیره و نمایش داده­های مکانمند مورد استفاده قرار می­گیرد سامانه اطلاعات جغرافیایی می­باشد. هدف از این پژوهش علاوه بر شناسایی و ارزیابی ریسک­های محیط­زیستی بوستان بزرگ ولایت براساس مولفه­های معمول و غیر مکانمند، بررسی مولفه­های مکانمند ریسک­ها ازجمله موقعیت مکانی آن­ها و گستره تحت تاثیر ریسک با استفاده از روش تجزیه و تحلیل مکانمند حالات شکست و اثرات آن بر محیط­زیست (Spatial-EFMEA) می باشد. ابتدا چک لیستی تهیه و ارزیابی مقدماتی صورت گرفت. سپس کاربرگ Spatial-EFMEA تکمیل و طبق جداول شدت، احتمال و گستره ریسک آنالیز صورت گرفت و اعداد اولویت ریسک به­دست آمد. در نهایت با استفاده از روش توزیع فراوانی نتایج به 7 سطح ناچیز، خیلی کم، کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد و بحرانی طبقه­بندی گردید و برای ریسک­های سطح بالاتر از متوسط اقدامات کنترلی پیشنهاد و ارزیابی ثانویه انجام شد. نتایج نشان داد که 9 درصد ریسک­ها مربوط به ساختمان­ها، 25 درصد به فضای سبز، 16 درصد مربوط به رینگ سبز و باند کندرو، 16 درصد شهر بانو، 11 درصد شهر ورزش، 6 درصد پارکینگ و 17درصد مربوط به عموم فضاهای بوستان می­باشد.

واژه­های کلیدی: ارزیابی ریسک محیط­زیستی، روش تجزیه و تحلیل مکانمند حالات شکست و اثرات آن بر محیط­زیست، بوستان ولایت.

J. Sus. Dev. & Env., Vol 2, No.3, Summer 2019

Environmental risk assessment of urban development projects Tehran 19th District using spatial EFMEA

 (Case study: the operation of provincial parks)

Salman Hemmatinia^[4]*

Salman.Hematinia@Gmail.com

Sahar Rezaeyan^[5]

Seyed Ali Jozi ^[6]

Abstract

Risk assessment approach is a key element in the establishment and development of management systems. The components of the management systems more and more closely at the results more credible, respectively. One component that is particularly involved in issues of the environment component is location. The system is designed to produce, analyze, store and display spatial data is geographic information system. The aim of this study was identification and assessment of environmental risk factors with using non-spatial and spatial components including their location and extent of risks affect risk using spatial analysis of failure modes and effects on the environment (Spatial-EFMEA). At first checklist was prepared and preliminary assessment. Then complete Spatial-EFMEA worksheet and then according to the table, analyzed the likelihood and extent of risks and compute risk priority numbers respectively. Finally, using the frequency distribution method, results of the risk levels from low frequency, very low, low, medium, high, very high and critical level were classified for above-average levels of risk control measures and evaluate the proposed secondary. The results showed that 9% of risk associated with the buildings, 25 percent of risk associated with the green space, 16% of risk associated with the Green Ring and band Hulk, 16 percent of risk associated with the women area, 11% of risk associated with the sport area, 6% of risk associated with the parking and 17% of risk associated with the public area.

Keywords: Environmental risk assessment, Spatial environmental failure mode and effects analysis (Spatial-EFMEA), Velayat Park

زمینه و هدف

امروزه با توسعه تکنولوژی و ارتقاء استانداردهای زندگی و هم­چنین افزایش روزافزون مسایل محیط­زیست در شهرها، تمرکز در زمینه تامین سلامتی، ایمنی و بهداشت محیط­زیست مناطق شهری (UHSE) بیش از پیش ملموس­تر و الزامی­تر شده است. از این رو دست­یابی به ابزار مدیریتی و هدفمند که مخاطرات بالقوه و بالفعل در زمینه بهداشت، ایمنی و محیط­زیست مکان­ها و فضاهای شهری را به گونه­ای دقیق تعیین و به­طور موثر کنترل کند، ضروری به­نظر می­رسد (1).

کاربرد GIS در سامانه­های مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط­زیست هرچند هنوز به عنوان یک پدیده نو مطرح می­گردد اما با مطالعات صورت گرفته می­توان چشم­انداز روشنی را برای رشد سریع آن در کشور و در عرصه­های بین­المللی متصور بود. ایجاد پایگاه داده از وضعیت پارامترهای ایمنی و بهداشتی و زیست­محیطی  و انجام پایش­ها و تحلیل­های مکانی و زیست­محیطی از فواید اصلی این سامانه­ها برای پشتیبانی از مدیریت و تصمیم­گیری است (2).

در مطالعه حاضر ضمن ارزیابی ریسک­های محیط­زیستی بوستان بزرگ ولایت در مرحله بهره­برداری، با استفاده از روش پرکاربرد E-FMEA، با در­نظرگرفتن موقعیت مکانی ریسک­ها و هم­چنین گستره جغرافیایی تحت تاثیر آن­ها به بررسی مکانمند ریسک­ها نیز پرداخته است که به منزله بهره­گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی در ارزیابی و به ­دنبال آن مدیریت ریسک­های محیط­زیستی بوستان می­باشد.

سحر قلعه و همکاران در سال 1391 پژوهشی با عنوان "بررسی و مقایسه روشهای ارزیابی ریسک زیست محیطی" انجام دادند. در این مطالعه 21 روش جهت ارزیابی ریسک زیست محیطی انتخاب شد سپس با استفاده از روش دلفی و نظر کارشناسی هریک از روش­ها براساس 5  معیار عمومیت در به­کاربردن روش در صنایع مختلف، توانایی روش در کمی نمودن و اولویت بندی نتایج ، نظام­مند بودن روش و وضوح و دقت بالای پارامترهای ارزیابی، قابلیت روش در شناسایی و ارزیابی تمام خطرات و حداقل احتمال از دست دادن اطلاعات و در نهایت عدم نیاز روش به تشکیل تیم تخصصی چندمنظوره و پیاده­سازی آن و کم هزینه بودن روش ارزیابی امتیازدهی شدند. نتایج حاصله، حاکی از آن بود که روش FMEA و ویلیام فاین امتیاز هر 5 معیار را کسب نموده و با کسب بالاترین مجموع امتیازات (امتیاز 15) کارایی و قابلیت بیش­تری در انجام ارزیابی ریسک زیست­محیطی خواهند داشت.

ارجمندی و همکاران در سال 1387 در تحقیقی با عنوان "مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارک های شهری" 6 پارک را در منطقه پنج شهرداری تهران انتخاب و بررسی کردند. نتایج نشان می­دهد که میزان مطلوبیت شاخص­های بهداشتی پارک­های تحت مطالعه با 9/58 درصد از میزان مطلوبیت شاخص­های ایمنی آن­ها با 2/59 درصد کم­تر و از میزان مطلوبیت شاخص­های محیط­زیستی آن­ها با 1/46 درصد بیش­تر است. دیگر نتایج حاکی از آن است که شاخص­های وضعیت مناسب بهداشتی اتاق کارکنان پارک، وضعیت اطلاع رسانی و نصب علائم هشدار­دهنده هنگام عملیات سم­پاشی در پارک و وضعیت اقدامات صورت گرفته جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک، به­ترتیب در سه بخش بهداشت، ایمنی و محیط­زیست با 35 درصد، 3/3 درصد و 3/28 درصد کم­ترین میزان مطلوبیت را به خود اختصاص می­دهند.

دیناروندی و همکاران در سال 1392 در پژوهشی با عنوان "مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارک های شهری منطقه شش شهرداری تهران" مسایل بهداشت، ایمنی و محیط­زیست پارک­های شهری را به­صورت یکپارچه بررسی می کند. در این مقاله از روش توسعه عملکرد کیفی QFD ، AHP و روش دلفی جهت جمع­آوری، اولویت بندی و مقایسه نتایج مورد استفاده قرار گرفت.

نتایج به­دست آمده نشان می­دهد که به­طور کلی میزان مطلوبیت معیارهای بهداشتی پارک­های تحت مطالعه نیز با 2/48 درصد از میزان مطلوبیت معیارهای ایمنی آن­ها با 9/52 درصد کم­تر و از میزان مطلوبیت معیارهای محیط­زیستی آن­ها با 4/42 درصد بیش­تر است. نتایج دیگر حاکی از آن است که معیارهای وضعیت سطل زباله در پارک­ها، تابلوهای راهنما و هشدار دهنده و دفع آب­های سطحی و فاضلاب به­ترتیب در سه بخش بهداشت، ایمنی و محیط زیست با 32.8، 36.2 و 26.7 درصد، کم­ترین میزان مطلوبیت را به خود اختصاص داده­اند. بقیه معیارها نیز در حالتی بین خوب و متوسط قرار گرفته­اند که باید با اعمال مدیریتی صحیح و به­کارگیری راهکارهای مناسب، این معیارها را به حالت 100 درصد نزدیک کرد.

روش بررسی

بوستان بزرگ ولایت (محدوده پادگان قلعه مرغی قدیم) با مساحت 300 هکتار در ناحیه 1 منطقه 19 شهر تهران واقع شده و با مناطق 16و 17 هم­جوار است. این مجموعه در سال 1389 از پادگان نظامی به بوستان شهری تغییر کاربری داده است.

نقشه 1- موقعیت مکانی بوستان بزرگ ولایت

محدوده مستحدثات نیروی هوایی در بخش شمالی زمین پادگان تبدیل به محدوده شهربانو، مستحدثات ناجا و فضای سبز پادگان در بخش شمال غربی آن تبدیل به محدوده شهر کودک، مستحدثات هوانیروز در بخش جنوب شرقی پادگان تبدیل به محدوده شهربازی و بخش جنوب غربی آن تبدیل به محدوده شهر ورزش گردیده است. مجموعه بوستان را حلقه­ای با عنوان رینگ سبز و باندکندرو دربرگرفته که شامل فضای سبز بوستان، ساختمان­ها و دیگر کاربری­های خدماتی بوستان می­شود.

در این پژوهش از روش Spatial-EFMEA که براساس FMEA می­باشد استفاده شده است. FMEA به شرطی که به­صورت یک کار تیمی انجام شود، بهترین و بیش­ترین اثربخشی را دارد با این وجود می تواند به­صورت انفرادی نیز انجام شود. بنابراین توصیه می­شود که  FMEA به­صورت تیمی اجرا گردد. حداقل تعداد نفرات لازم جهت تشکیل تیم FMEA گاهی بین 5 تا 7 نفر توصیه می­کنند (3). در این پژوهش از تیمی 5 نفره استفاده گردید.

از دیگر محدودیت­های روش FMEA (که اساس روش Spatial-EFMEA می­باشد) آن است که نمی­تواند تمامی خطرات سیستم را شناسایی کند زیرا در این روش تنها حالات شکست دارای یک عامل بررسی می­شود درحالی که برخی حالات شکست، نتیجه ترکیب چندین رویداد می­باشد (4). به همین دلیل در این پژوهش از FMEA تنها جهت آنالیز ریسک­ها استفاده گردیده و جهت شناسایی ریسک­ها از تلفیق روش چک لیست، تجربیات موجود، استانداردها و الزامات بهره گرفته می­شود به این صورت که ابتدا گروهی از کارشناسان فن با تخصص­های علمی و تجربی گوناگون متشکل از کارشناسان H.S.E، کارشناسان محیط­زیست، کارشناسان معماری و شهرسازی گرد هم آمده و به روش طوفان فکری به تهیه چک لیست اولیه پرداختند سپس این چک لیست اولیه به گروه دوم کارشناسان که دارای سطح علمی و اجرایی بالاتری بودند ارایه گردید تا نظرات اصلاحی خود را اعمال نمایند بر این اساس چک لیست تهیه شده دارای روایی محتوایی (Content Validity) می­باشد (5). به این معنا که حالت اجماع دارد و تعدادی از کارشناسان مربوطه بر معتبربودن و روایی آن توافق دارند هم­چنین دارای پایایی آزمون - بازآزمون (Test - Retest) می­باشد (6). یکی از مزیت­های چک لیست تهیه شده آن است که ریسک­های مربوط به هر کاربری به­صورت جداگانه تدوین گردیده به عبارتی ریسک­ها به­صورت مکانمند تفکیک شده­اند. پس از تدوین چک لیست، طی چندین مورد مطالعات میدانی، ریسک­های اماکن، تجهیزات و فضای سبز محدوده مطالعاتی بررسی و شناسایی شد.

در گام "آنالیز ریسک­های محیط­زیستی" براساس ریسک های شناسایی شده در گام پیشین به شناسایی حالات شکست اجزاء و علل آن و سپس بررسی شکست­های شناسایی شده­ی طرح، پرداخته شد و عوامل موثر بر ریسک­های محیط­زیستی شامل شدت اثر ریسک، احتمال وقوع ریسک و هم­چنین گستره جغرافیایی تحت تاثیر ریسک به­ترتیب با استفاده از جداول شماره 1، 2 و 3 به­دست آمده و درنهایت کاربرگ FMEA تکمیل شد. نحوه امتیازدهی به این صورت بود که پارامتر شدت اعدادی بین 1 تا 6 نمره­دهی شد به­طوری که در شدیدترین حالت، امتیاز 6 و در کم­ترین حالت، امتیاز یک به پارامتر مورد نظر تعلق گرفت. در مورد میزان احتمال وقوع نیز اعدادی بین 1 تا 6 به پارامتر مورد نظر اطلاق شد. در بیشترین و کمترین حالت احتمال وقوع بترتیب اعداد 6 تا 1 نمره دهی گردید (7). در مورد پارامتر گستره آلودگی نیز بازه 1 تا 6 مدنظر قرار گرفت بدین ترتیب که بیش­ترین امتیاز عدد 6 و کم­ترین امتیاز عدد 1 را به خود اختصاص دادند (8). با توجه به اینکه پروژه عمرانی بوستان ولایت در محدوده شهری قرار گرفته، لذا میزان گسترش آلودگی و محدوده­ای که تحت تاثیر قرار می­دهد نیز بسیار مهم می­باشد از این رو در این مطالعه پارامتر "گستره جغرافیایی تحت تأثیر ریسک" نیز مورد استفاده قرار گرفت.

جدول 1- شدت

منبع: راهنمای ارزیابی و مدیریت ریسک شهرداری تهران، 1391

جدول 2- احتمال

منبع: راهنمای ارزیابی و مدیریت ریسک شهرداری تهران، 1391

جدول 3- گستره ریسک

منبع: امانت یزدی، لیلا، 1393

با توجه به مطالعات صوت گرفته از جمله کتاب Hazard Analysis Techniques for System Safety که در آن از جداول 4 و 5 گانه استفاده شده، مقاله دانیلسون و گونارسون (2001) که از جداول 5 گانه و مقاله امانت یزدی (1393) که از جداول 10 گانه استفاده شده است چنین نتیجه گرفته می­شود که بسته به شرایط پروژه و نظر کارشناسی می­توان از جداول با طبقه­بندی­های گوناگون بهره گرفت.

لازم به ذکر است در مقالات و مطالعات پیشین ازجمله مقاله امانت یزدی (1393) جهت تعیین جدول شدت اثر ریسک محیط­زیستی به اثر محدوده مطالعاتی نسبت به مناطق چهارگانه محیط زیست استناد شده است درصورتی که در مواردی مانند مورد مطالعاتی این پژوهش که در موقعیت شهری قرار داشته و فاقد هرگونه همپوشانی یا نزدیکی با مناطق چهارگانه محیط زیست می­باشد (حداقل 14 کیلومتر فاصله تا منطقه حفاظت شده جاجرود) نمی­توان به آن جداول استناد نمود. در نتیجه با نظر کارشناسان از جدول 1 استفاده گردید که می­تواند جامعیت بیش­تری نیز نسبت به جداول پیشین داشته باشد.

پس از شناسایی اولیه ریسک­ها با استفاده از چک لیست، براساس جداول مربوطه و به روش "وفاق تیمی"، کاربرگ Spatial EFMEA تکمیل گردید. طی روش وفاق تیمی، تمامی اعضای تیم درباره خطای مورد بحث به ارایه نظر پرداخته و پس از رسیدن به اجماع، عدد نهایی را در ستون مربوطه وارد می کنند (3).

در گام پایانی با عنوان "ارزشیابی ریسک های محیط زیستی" به محاسبه عدد اولویت ریسک یا RPN جهت اولویت بندی ریسک­ها پرداخته شد. جهت محاسبه عدد اولویت ریسک (RPN) در روش Spatial E-FMEA از معادله (1) استفاده شد:

 (1) عدد اولویت ریسک = احتمال وقوع × شدت اثر ×گستره جغرافیایی تحت تاثیر ریسک

عدد اولویت ریسک عددی بین 216-1 خواهد بود. سطح قابل قبول ریسک یا ALARP نیز با استفاده از روش توزیع فراوانی در نرم افزار SPSS انجام شد به این صورت که ابتدا تعداد رده از فرمول زیر به­دست آمد سپس طول رده از تفاضل کوچک­ترین مقدار و بزرگ­ترین مقدار عدد اولویت ریسک (RPN) بر تعداد رده ها به­دست آمد.

در ادامه حدود رده محاسبه شد (5). نتایج به­دست آمده طبق روش توزیع فراوانی در 7 رده ناچیز، خیلی کم، کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد و بحرانی طبقه­بندی گردید و سطح هر ریسک برای مکان و فعالیت مربوطه مشخص شد. در انتها برای ریسک­های رده بالاتر از متوسط، اقدامات کنترلی بررسی و دوباره نمره­دهی صورت گرفت. لازم به ذکر است که در کاربرگ مورد استفاده در این پژوهش علاوه بر معیارهای معمول، ستونی با عنوان "مکان" نیز در نظر گرفته شده و پراکنش ریسک­ها در 7 محدوده شهربانو، شهر ورزش، فضای

سبز، پارکینگ، ساختمان­ها، رینگ سبز و باند کندرو و ریسک­هایی که مربوط به تمامی محدوده بوستان بودند در قالب فضای عمومی پارک مورد بررسی قرار گرفته است. روش اجرای پژوهش را می­توان در قالب شکل 1 نمایش داد.

شکل1- فرآیند ارزیابی ریسک محیط زیستی بوستان بزرگ ولایت

یافته ها

طبق نتایج به­دست آمده از چک لیست اولیه جهت شناسایی ریسک­های محیط­زیستی بوستان ولایت و هم­چنین آنالیزهای انجام شده طبق جداول مربوطه در کاربرگ نهایی روش Spatial EFMEA مجموعاً در بوستان بزرگ ولایت 88 ریسک محیط­زیستی شناسایی و بررسی گردید. از این تعداد، 28 ریسک در رده ناچیز، 21 ریسک در رده خیلی کم، 18 ریسک کم، 9 ریسک متوسط، 3 ریسک زیاد، 6 ریسک خیلی زیاد و 3 ریسک بحرانی تشخیص داده شد. به عبارتی 32 درصد ریسک­ها در رده ناچیز، 24 درصد خیلی کم، 20 درصد کم، 10 درصد متوسط، 3 درصد زیاد، 7 درصد خیلی زیاد و 3 درصد ریسک­های بوستان بزرگ ولایت در رده بحرانی قرار گرفته­اند. در نتیجه عموم ریسک­ها در رده­های پایین و کم خطر ریسک قرار گرفته­اند و با افزایش سطح ریسک به سمت رده بحرانی، تعداد ریسک­ها نیز به حد زیادی کاهش می­یابد.

با توجه به این­که در این مطالعه 88 ریسک شناسایی گردید و به دلیل حجم بالای جداول ارزیابی، در جدول 4 تنها به چند مورد اشاره می­شود.

جدول 4- ریسک های محیط زیستی بوستان بزرگ ولایت طبق روش Spatial EFMEA

کوچک­ترین عدد اولویت ریسک با RPN=5 و مربوط به فعالیت­های ساختمانی در تمامی فضای پارک می­باشد که به علت عدم جمع­آوری به موقع نخاله­های ساختمانی موجب آلودگی بصری در سطح پروژه می­گردد. از سویی بزرگ­ترین عدد اولویت ریسک با RPN=216 مربوط به فعالیت آبیاری گیاهان در فضای سبز پارک و شهر ورزش می­باشد که به علت آبیاری در زمان نامناسب و هم­چنین نیاز بالای چمن به آب موجب مصرف منابع آب در سطح حوزه آبریز می­گردد.

بررسی مکانمند ریسک­های محیط­زیستی بوستان بزرگ ولایت نشان می­دهد که 8 ریسک محیط­زیستی مربوط به ساختمان­های موجود در بوستان ولایت، 22 ریسک مربوط به فضای سبز،14 ریسک مربوط به رینگ سبز و باند کندرو بوستان، 14 ریسک مربوط به شهربانو، 10 ریسک مربوط به شهر ورزش، 5 ریسک مربوط به پارکینگ و 15 ریسک محیط زیستی به­صورت عمومی در تمامی فضاهای بوستان یافت می­شود. در مجموعه شهر کودک و شهربازی ریسک محیط­

زیستی قابل توجهی شناسایی نگردید. به عبارتی 9 درصد ریسک­های محیط­زیستی بوستان بزرگ ولایت مربوطه به ساختمان­ها، 25 درصد ریسک مربوط به فضای سبز، 16 درصد مربوط به رینگ سبز و باند کندرو، 16 درصد مربوط به شهر بانو، 11 درصد مربوط به شهر ورزش، 6 درصد مربوط به پارکینگ و 17درصد ریسک­های محیط­زیستی بوستان ولایت مربوط به عموم فضاهای بوستان می­باشد. در نتیجه از نظر فراوانی بیش­ترین تعداد ریسک­های محیط­زیستی بوستان بزرگ ولایت مربوط به فضای سبز و کم­ترین تعداد ریسک

مربوط به پارکینگ آن می­باشد. به لحاظ مکانمند نیز همان­گونه که در نقشه 2 دیده می­شود ریسک­ها دارای پراکنش تقریبا یکسانی در سطح بوستان می­باشند و عموم ریسک­ها در تمامی فضاهای بوستان دیده می­شوند ولی بیش­تر در رینگ بیرونی آن قرار دارند که به­دلیل تراکم بیش­تر فضای سبز در حاشیه بیرونی بوستان می­باشد. پراکنش ریسک­ها به­صورت هندسی و فراوانی آن­ها به­صورت ترکیب رنگی از پررنگ به کم رنگ نمایش داده شده است که با افزایش تعداد ریسک­های محدوده مورد نظر، رنگ محدوده نیز افزایش می­یابد و بالعکس.

نقشه 2- پراکنش کل ریسک های محیط زیستی در بوستان ولایت

ریسک­های سطح ناچیز شامل ریسک­های دارای عدد اولویت 1 تا 35 می­باشند. بررسی مکانمند ریسک­های سطح ناچیز نشان می­دهد فضای عمومی بوستان که دارای بیش­ترین تعداد ریسک­های ناچیز می­باشد در هسته مرکزی بوستان قرار دارد و شامل بیش­ترین سطح از بوستان می­باشد اما از آن­جا که این محدوده فاقد کاربری مشخصی بوده و عموما هیچ­گونه مدیریتی برآن نمی­شود ممکن است جهت دفع پسماند استفاده شود. هم­چنین باتوجه به این­که در این محدوده عموما گیاهان علفی می­روید که در اکثر اوقات سال خشک­اند احتمال آتش سوزی در آن به علل گونه گون وجود دارد.

ریسک­های محیط­زیستی سطح خیلی کم از عدد اولویت ریسک 36 تا 66 می­باشد. ریسک­های سطح خیلی کم در تمامی سطح بوستان پراکنده می­باشد. علت این پراکنش تقریبا یکسان آن است که از سویی تمامی کاربری­های بوستان دارای تعدادی ریسک سطح خیلی کم می­باشند از سویی کاربری­هایی مانند فضای سبز و ساختمان­ها در تمامی سطح بوستان پراکنده بوده و دارای تراکم بالایی در یک محدوده نمی­باشند. اما بیش­ترین تعداد ریسک­های سطح خیلی کم به لحاظ مکانی مربوط به حلقه بیرونی(فضای سبز بوستان) می­باشد که در نقشه 3 نیز به پررنگ­ترین حالت دیده می­شود.

ریسک­های دارای اعداد اولویت ریسک 67 تا 97 در رده ریسک­های سطح کم قرار می­گیرند. بیش­ترین تعداد ریسک­های محیط­زیستی سطح کم بوستان ولایت مربوط به محدوده رینگ سبز و باند کندرو می­باشد. در این محدوده آسفالت گشت گاه، انواع مصارف روشنایی و مصارف بهداشتی آب عموما به­علت عدم نفوذپذیری آسفالت، استفاده از منابع انرژی و منابع آب از سویی موجب کاهش منابع آب و رشد گیاهان و از سوی دیگر موجب افزایش مصرف منابع محیطی می­گردد. هم­چنین براساس نقشه 3 در محدوده داخلی بوستان بزرگ ولایت هیچ­گونه ریسک محیط­زیستی سطح کمی شناسایی نگردید که در نقشه نیز بدون رنگ نمایش داده شده است. این محدوده که با عنوان فضای عمومی بوستان مشخص گردیده دارای کاربری ویژه­ای نبوده و بیش­ترین سطح از بوستان را به خود اختصاص می دهد.

طی بررسی ریسک های محیط زیستی بوستان بزرگ ولایت RPN=98 تا RPN=128 در رده ریسک­های متوسط قرار می­گیرند. هیچ یک از ریسک­های محیط­زیستی یافت شده در مناطق مربوط به رینگ سبز و باند کندرو، پارکینگ و ریسک­های عمومی بوستان در سطح متوسط طبقه­بندی نشدند. ریسک­های متوسط در شهر ورزش و شهربانو مربوط به آسفالت کارتینگ و فعالیت­های موتوری و هم­چنین روباز بودن استخر می­باشد؛ در فضای سبز مربوط به تجهیزات آبیاری و در ساختمان­ها مربوط به گرمایش و سرمایش  می­باشد که به­علت عدم نفوذپذیری آسفالت، ضایعات سوختی و روغنی، افزایش میزان تبخیر در استخر و به­ویژه بی­توجهی کارگران بوستان منجر به کاهش منابع آب و هدر رفتن دایم انرژی و منابع آب می­گردد. پراکنش مکانی

ریسک­های مربوطه نیز به­صورت تصویری در نقشه 3 نمایش داده شده است. قابل ذکر است که از سطح ریسک­های متوسط  به بعد، هم تعداد و هم نوع ریسک­ها کاهش یافته و عموم مناطق بالاتر از سطح متوسط فاقد ریسک محیط­زیستی بوده و در نقشه به­حالت بدون رنگ نمایش داده شده­اند.

RPN=129 تا 159در رده ریسک­های سطح زیاد قرار می­گیرند. ریسک­های محیط­زیستی سطح زیاد شهربانو مربوط به استخر می­باشد که به­علت چرخشی نبودن سیستم تامین آب منجر به افزایش مصرف آب به­صورت مکرر و دایم می­گردد. در فضای سبز نیز مربوط به شستشوی پارک و آبیاری گیاهان می­باشد که به­علت ناآگاهی کارکنان و بی­توجهی مسئولین منجر به مصرف نامناسب منابع آب و هدررفت مکرر و دایم آن می­گردد.

RPN=160 تا 190 در رده ریسک­های سطح خیلی زیاد قرار می­گیرند. که از این تعداد 3 ریسک مربوط به فضای سبز و 3 ریسک مربوط به شهربانو می­باشد. ریسک­های سطح خیلی زیاد فضای سبز بوستان ولایت مربوط به عملیات آبیاری گیاهان و انتخاب و تکثیر گیاهان و هم­چنین تجهیزات آبیاری می­باشد که به­علت نوع آبیاری نامناسب، انتخاب و تکثیر گیاهان دارای نیاز آبی زیاد و هم­چنین خرابی تجهیزات آبیاری قطره­ای یا افشانه­های آبیاری و بی­توجهی کارکنان منجر به هدر رفت دائم منابع آب می­گردد. از سویی ریسک­های سطح خیلی زیاد شهربانو نیز مربوط به زمین چمن و استخر می­باشد که به­علت نیاز بالای چمن به آب، آبیاری چمن در زمان نامناسب ازجمله هنگام ظهر و هم­چنین مصرف آب زیرزمینی برای تامین آب استخر و چرخشی نبودن سیستم آن منجر به هدر رفت دائم منابع آب و تاثیر آن در سطح حوزه آبریز می­گردد. همان­گونه که در نقشه 3 دیده می­شود کاربری­های مورد­نظر، گستره جغرافیایی زیادی از بوستان را به خود اختصاص داده­اند به همین دلیل می­توان نتیجه گرفت که هرچند شدت تاثیر رخدادی مانند خرابی یک افشانه آبیاری به تنهایی کم می­باشد اما افزایش تعداد آن­ها در محدوده­ای وسیع مانند فضای سبز بوستان بزرگ ولایت

موجب افزایش بالای احتمال رخداد و شدت آن و هم­چنین تاثیر رخداد بر گستره جغرافیایی وسیعی مانند حوزه آبریز می­گردد.

ریسک­های دارای عدد اولویت ریسک 191 تا 216 در رده ریسک­های سطح بحرانی قرار می­گیرند. مجموعاً 3 ریسک محیط­زیستی سطح بحرانی در بوستان بزرگ ولایت شناسایی گردید که از این تعداد 2 ریسک مربوط به شهر ورزش و 1 ریسک محیط­زیستی سطح بحرانی مربوط به فضای سبز مجموعه بزرگ بوستان ولایت می­باشد و در هیچ یک از کاربری­های دیگر، ریسک محیط­زیستی دارای سطح بحرانی شناسایی نگردید. ریسک­های سطح بحرانی در هر دو محدوده شهر ورزش و فضای سبز مربوط به عملیات آبیاری می­باشد که به­علت آبیاری در زمان نامناسب مثل ظهر و نیاز بالای چمن به آب منجر به هدر رفت مکرر و دائم منابع آب می­گردد. نکته قابل توجه آنکه هم در شهرورزش و هم در شهربانو ریسک آبیاری چمن زمین فوتبال در زمان نامناسب شناسایی و بررسی گردید ولی در دو سطح ریسک طبقه­بندی گردیدند زیرا مطالعات میدانی و اطلاعات دریافتی از شهرداری نشان داد که ابعاد جغرافیایی زمین چمن شهربانو کوچک­تر از شهرورزش می­باشد هم­چنین زمین چمن شهربانو توسط درختان سایه انداز اطراف پوشش داده می­شود در نتیجه میزان مصرف آب چمن و تبخیر ناشی از آبیاری در زمان نامناسب کاهش می­باید. به همین دلیل شدت تاثیر ریسک شهربانو کاهش یافته و به دنبال آن طبق نظر کارشناسی در سطح ریسک محیط­زیستی پایین­تری طبقه­بندی گردید.

                 نقشه 3- ریسک­های محیط­زیستی سطح خیلی کم                       نقشه 4- ریسک های محیط­زیستی سطح ناچیز

         نقشه5- ریسک­های محیط­زیستی سطح کم                  نقشه6- ریسک­های محیط­زیستی سطح متوسط                     

                نقشه7- ریسک­های محیط­زیستی سطح زیاد                 نقشه8- ریسک­های محیط­زیستی سطح خیلی زیاد                

نقشه9- ریسک­های محیط­زیستی سطح بحرانی

بحث و نتیجه گیری

از مزیت­های روش Spatial EFMEA این است که موقعیت مکانی ریسک­ها و هم­چنین گستره جغرافیایی تحت تاثیر آن­ها نیز مد نظر قرار می­گیرد در نتیجه می­توان آنالیز دقیق­تری از جنبه داشته و نتایج را به­صورت تصویری (نقشه) نمایش داد.

نتایج حاصل از پژوهش دیناروندی و همکاران (1392) در بررسی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست پارک­های منطقه 6 تهران حاکی از آن است که شاخص دفع آب­های سطحی و فاضلاب پایین­ترین درصد مطلوبیت محیط­زیستی را داراست. در بررسی ریسک­های محیط­زیستی بوستان ولایت ریسک مربوط به شاخص مدیریت پساب و فاضلاب به­صورت کلی موید نتایج دیناروندی و همکاران می­باشد اما درصورت بررسی جزئی­تر و تفکیک مکانی ریسک مشخص می­شود که مدیریت پساب خروجی از استخر شهربانو در مقایسه با پساب خروجی از آبنمای فضای سبز بوستان متفاوت است. هر دو ریسک علیرغم داشتن احتمال برابر به علت متفاوت بودن شدت اثر در اولویت­های مدیریتی متفاوتی قرار می­گیرند به­گونه ای که ریسک محیط­زیستی ناشی از پساب استخر شهربانو در سطح زیاد قرار گرفته که مستلزم اقدام اصلاحی ویژه می­باشد درصورتی که ریسک ناشی از پساب آبنمای فضای سبز بوستان در سطح کم قرار می­گیرد.

نتایج حاصل از پژوهش ارجمندی و همکاران (1387) در منطقه 5 تهران نشان می­دهد که حفظ و نگه­داری از محیط زیست پارک­ها بالاترین درصد مطلوبیت محیط­زیستی را داراست به این معنا که در اکثر پارک­های تحت مطالعه منطقه 5 مراقبت های پرورشی و اقدامات لازم جهت بهبود وضعیت پوشش گیاهی پارک صورت می­گیرد. در پژوهش حاضر و طبق بررسی­های میدانی صورت گرفته علیرغم تنوع و تراکم مناسب گونه­های گیاهی استفاده شده در بوستان ولایت به­دلیل کاشت و هرس نامناسب گیاهان درختی، احتمال رشد نامتعادل شاخه­ها و  درختان  و  درنتیجه  افزایش  احتمال

شکستن و تخریب پوشش گیاهی می­باشد. البته ریسک محیط­زیستی شناسایی شده هرچند که درصورت بروز دارای شدت اثر بالایی می­باشد اما به علت احتمال و گستره جغرافیایی تحت تاثیر کم در سطح ریسک­های خیلی کم قرار می­گیرد.  هم­چنین در پژوهش ارجمندی و همکاران، شاخص اقدامات صورت گرفته جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک از جمله کاشت گیاهان متراکم، دیوار مانع صوتی، جلوگیری از ورود موتور سوار و استفاده از وسایل مدرن باغبانی با آلودگی صوتی کم و غیره دارای پایین­ترین درصد مطلوبیت محیط­زیستی می­باشد درصورتی که طبق نتایج به­دست آمده از پژوهش حاضر و اولویت­بندی ریسک­های موجود براساس شدت اثر، احتمال و گستره تحت تاثیر، ریسک­های محیط زیستی آلودگی صوتی ناشی از فعالیت­ها و تجهیزات در بوستان بزرگ ولایت در سطح ریسک­های ناچیز و کم قرار می­گیرند که از نظر اصول مدیریت دارای اولویت نمی­باشند در نتیجه هرچند که طبق نتایج ارجمندی و همکاران در پارک­ها به آلودگی صوتی کم­تر توجه می­گردد اما طبق نتایج این پژوهش مشخاز سویی مطالعه­ای که توسط کلینیک صنعت، معدن و تجارت دانشگاه تهران در سال 1394 با عنوان طرح شناسایی و پایش آلودگی­های محیط­زیستی منطقه 19 انجام شد نشان داد که علیرغم مجاورت بوستان ولایت با بزرگراه­های اصلی شهر از جمله اتوبان آزادگان، نواب و حق شناس، در تمامی طول روز و شب میزان صدای اندازه­گیری شده در بوستان ولایت کم­تر از حد استاندارد می­باشد که موید نتایج این پژوهش می­باشد. این ریسک ها از نظر کارشناسی و شدت اثر دارای اولویت نمی­باشند. در نهایت براساس پژوهش ارجمندی و همکاران 7 شاخص محیط­زیستی دیگر بررسی شده که همگی در سطح متوسط طبقه­بندی می­گردند درصورتی که در مطالعه بوستان ولایت، بیش­ترین فراوانی ریسک­های محیط­زیستی در سطح پایین­ترین طبقه از اولویت­بندی ها یعنی طبقه ریسک­های ناچیز قرار می­گیرند

که به لحاظ مدیریت ریسک در رده اخر توجه قرار می­گیرند.

خلیل نژاد (1393) در تحقیقی تحت عنوان مبانی اصلاح الگوی مصرف در بخش فضای سبز چهار عامل ارزیابی و آمایش سرزمین ، نگرش اکولوژیکی به شهر و طبیعت شهری، برنامه ریزی مقیاس های چندگانه و سلسله مراتبی فضای سبز شهری و ارتقای بهره­وری فضاهای سبز شهری را برای اصلاح الگوی مصرف در بخش توسعه فضای سبز معرفی می­کند. طبق نتایج به­دست آمده از پژوهش حاضر مشخص می­شود که بیش­ترین تعداد ریسک­های محیط­زیستی بوستان بزرگ ولایت مربوط به فضای سبز و کم­ترین تعداد ریسک مربوط به پارکینگ آن می­باشد. به لحاظ مکانمند نیز ریسک­ها دارای پراکنش تقریبا یکسانی در سطح بوستان می­باشند ولی بیش­تر در رینگ بیرونی آن قرار دارند که به­دلیل تراکم بیش­تر فضای سبز در حاشیه بیرونی بوستان و حالات خطای مربوط به مصرف آب می­باشد. بررسی دقیق­تر ریسک­ها نمایان می­سازد که عموم ریسک­های محیط­زیستی سطح زیاد، خیلی زیاد و بحرانی بوستان ولایت از نظر علل بروز آن­ها مربوط مصرف آب می­باشد که با نتایج به­دست آمده از تحقیق خلیل نژاد مطابقت دارد.

مهرآرا و همکاران (1393) طی تحقیقی به بررسی وضعیت پارک­های شهری در جهت حفظ محیط­زیست و ارایه راهکارهای مدیریتی مناسب (مطالعه موردی: پارک­های منطقه7 شهر تهران) پرداختند. یافته‌های این پژوهش نشان می­دهد که بیش­ترین همبستگی از میان متغیرها را به ترتیب: 1- اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط­زیست پارک­های شهری را به همراه دارد.

 2- مدیریت مناسب به کاهش ضایعات زیست محیطی در پارک­های شهری منجر می­شود.

 3- مدیریت در پارک­های شهری منجر به ارتقای شاخص‌های محیط­زیستی می شود.

در پژوهش حاضر نیز با بررسی علل وقوع ریسک­ها و اقدامات کنترلی آن­ها مشخص می­شود که ناآگاهی و بی­توجهی کارکنان و کاربران بیش­ترین عامل وقوع ریسک­های محیط­زیستی بوستان ولایت می­باشد که بالطبع مدیریت مجموعه می­تواند با آموزش کارکنان و نظارت بر اجرای قوانین در ارتقای شاخص­های محیط­زیستی بوستان تاثیر داشته باشد که با نتایج تحقیق مهرآرا و همکاران مطابقت دارد.

در پژوهشی که Sergio Contini و همکاران در سال 2000 میلادی انجام داده­اند به معرفی مدل­هایی از جمله مدل FMEA جهت ارزیابی ریسک­های محیطی می­پردازد که می­توان از داده­های مکانمند به عنوان ورودی آن­ها استفاده کرد و نتایج مکانمند به­دست آورد. در پژوهش Sergio Contini هدف بررسی مکانمند ریسک­های صنایع می­باشد، اما در پژوهش حاضر از مدل مذکور جهت ارزیابی ریسک­های محیط­زیستی اماکن عمومی شهری مانند بوستان­ها استفاده شد که نتایج مشخص می­کند می­توان از مدل  FMEA جهت ارزیابی ریسک­های اماکن شهری نیز بهره گرفت. در پژوهش حاضر علاوه بر در نظر گرفتن گستره تحت تاثیر ریسک، ستونی با عنوان مکان وقوع ریسک نیز به کاربرگ FMEA افزوده و حالات شکست و اثرات آن برای تمامی قسمت­های بوستان به تفکیک جغرافیایی نیز در نظر گرفته شد. هم­چنین با محاسبه ماتریس ریسک و طبقه­بندی نتایج مدل، سطح ریسک هریک از این محدوده­ها به­دست آمد که برای مدیریت مشخص می­کند در کدام قسمت از بوستان ریسک­های بیش­تر یا مهم­تری وجود دارد.

در مقالات و مطالعات پیشین ازجمله مقاله امانت یزدی (1393) جهت تعیین جدول شدت اثر ریسک محیط­زیستی به اثر محدوده مطالعاتی نسبت به مناطق چهارگانه محیط­زیست استناد شده است درصورتی که در مواردی مانند مورد مطالعاتی این پژوهش که در موقعیت شهری قرار داشته و فاقد هرگونه همپوشانی یا نزدیکی با مناطق چهارگانه محیط­زیست می­باشد (حداقل 14 کیلومتر فاصله تا منطقه حفاظت شده جاجرود) نمی­توان به جداول پیشین استناد نمود. در نتیجه با نظر کارشناسان مربوطه جدول شماره 1 تدوین و ارائه گردید که می­تواند جامعیت بیش­تری نیز نسبت به جداول پیشین داشته باشد.

به­صورت کلی براساس فرضیه نخست این پژوهش، مرحله بهره­برداری پروژه­های عمرانی-تفریحی دارای جنبه­ها و مخاطراتی بر محیط­زیست منطقه می­باشند. با توجه به این­که 88 ریسک محیط­زیستی در بوستان ولایت شناسایی گردید که با نتایج مطالعات دیگر از جمله پژوهش دیناروندی و همکاران (1392)، ارجمندی و همکاران (1387)، خلیل نژاد (1393) و مهرآرا و همکاران (1393) نیز تطابق دارد در نتیجه فرضیه نخست تایید می­گردد. فرضیه دوم بیان می­کند که می­توان با استعانت از سیستم اطلاعات جغرافیایی، ریسک­های محیط­زیستی را شناسایی و تجزیه و تحلیل نمود. طبق تعریف آرونوف (2005) سامانه اطلاعات جغرافیایی سامانه­ای است که جهت گردآوری، ذخیره، تجزیه و تحلیل و نمایش داده­های مکانمند استفاده می­شود. در این پژوهش ریسک­های موردنظر به تفکیک موقعیت مکانی و هم­چنین گستره جغرافیایی تحت تاثیر آن­ها گردآوری و مورد تحلیل قرار گرفتند و جهت ارائه روشن­تر به­صورت نقشه نمایش داده شدند. از سویی داده­های ریسک به­دست آمده در قالب پایگاه­های داده مکانمند نیز ذخیره گردیدند که در بررسی­های دیگر می­توان از آن­ها بهره برد، بنابراین فرضیه 2 نیز اثبات می­گردد. در پایان جهت مطالعات دیگر پیشنهادهای زیر ارائه می­گردد:

- با توجه به شباهت های ساختاری که میان روش AHP و Spatial EFMEA دیده می­شود ازجمله این­که در هر دو مدل، اطلاعات کیفی تبدیل به اطلاعات کمی می­گردد و هم­چنین در هر دو از جداول دارای اعداد معینی استفاده می­شود  پیشنهاد می­گردد تکنیک Spatial EFMEA نیز مانند مدل تصمیم­گیری سلسله مراتبی AHP، دارای اکستنشن­های نرم­افزاری باشد تا بتوان آن را به طور مستقیم روی نرم­افزارهای جغرافیایی نصب کرده و تحلیل­های مکانی را به­صورت خودکار انجام داد.

- در مطالعات مشابه می­توان با اعمال نظر کارشناسی و به­دست آوردن وزن هریک از لایه­ها مثلا وزن­دهی لایه ریسک­های بحرانی نسبت به لایه ریسک­های ناچیز و تلفیق آن­ها در محدوده­هایی که دارای هم­پوشانی می­باشند نقشه­های دقیق­تری به­دست آورد.

- در پژوهش حاضر به­دلیل مشخص نبودن قوانین و حریم­های مورد استفاده در بررسی اماکن تفریحی شهری، محدوده بروز ریسک­ها، محدوده بلافصل کاربری­های درون بوستان در نظر گرفته شد و در اکثر تحلیل ها از نظر کارشناسی جهت مشخص کردن محدوده­های جغرافیایی تحت تاثیر بهره گرفته شد. پیشنهاد می­گردد در پژوهش­های آینده با مشخص کردن این حریم های قانونی و مدون، تحلیل­های قابل تعمیم­تری صورت پذیرد.

- بوستان­ها در ظاهر نسبت به صنایعی مانند پتروشیمی­ها دارای ریسک-های محیط­زیستی و اثرات جغرافیایی بسیار کم­تری می­باشند. پیشنهاد می­گردد جهت صحت سنجی بیش­تر تکنیک Spatial EFMEA در کاربری­ها و صنایع پر ریسک­تر نیز استفاده شود.

تشکر و قدردانی

باسپاس ویژه از مهندسان  امیر سهرابی، مجتبی ابطحی و  فرزانه فروزش که با نظرات ارزشمند خود در انجام این پژوهش به ما یاری رساندند.

منابع

1-      دیناروندی، مرتضی و همکاران. مدیریت بهداشت. ایمنی و محیط­زیست در پارک­های شهری (منطقه مورد مطالعه: منطقه 6 شهرداری تهران). مجله محیط شناسی. پاییز 1392. شماره 3. صفحه 75 تا90.

2-      قراگوزلو، علیرضا و عبدحق، بنفشه. مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط­زیست (HSE/MS) با استفاده از GIS/RS در انبار نفت ری تهران.  دومین کنفرانس بین المللی سلامت، ایمنی و محیط زیست. 1388. اصفهان، ایران.

3-      رضائی، کامران و همکاران. FMEA تجزیه و تحلیل حالات خطا و اثرات ناشی از آن. چاپ اول. تهران. شرکت مشارکتی ار -و -توف ایران. 1384. صفحات 13 و 14 و 36 و 37.

4-      Clifton A. Ericson, 2005, Hazard Analysis Techniques for System Safety, John Wiley & Sons.

5-      جوزی، سیدعلی و همکاران. ارزیابی و مدیریت ریسک زیست­محیطی واحد پلی اتیلن شرکت پلیمر آریاساسول به روش EFMEA. نشریه علوم و فنون منابع طبیعی. زمستان 1390. دوره 6. شماره 4. صفحه 147 تا 159.

6-      ابراهیمی، منصور. اصول روش تحقیق در محیط­زیست. چاپ دوم. قم، دانشگاه قم. 1391. صفحات 114 و 115.

7-      راهنمای ارزیابی و مدیریت ریسک شهرداری تهران به شماره HSE-GU-004-01.

8-      امانت یزدی، لیلا. مدیریت ریسک محیط­زیستی انبار مرکزی شرکت پخش فرآورده­های نفتی یزد. اولین کنفرانس نفت، گاز، پتروشیمی و نیروگاهی. 30 خرداد 1391. تهران، ایران

9-      Gunnarsson, S. A., 2001, Guideline for Implementation of Environment Failure Mode and Effect Analysis Method, Marmait Publish. Sofia, Bulgaria. 127PP.

10-  ارجمندی، رضا و همکاران. مدیریت بهداشت. ایمنی و محیط­زیست در پارک­های شهری. مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست. بهار 1387. دوره دهم. شماره یک.

11-  کلینیک صنعت، معدن و تجارت دانشگاه تهران. گزارش نهایی طرح شناسایی و پایش منابع آلاینده محیط­زیست. تهران، شهرداری منطقه 19. صفحات 327 و 328.

12-  خلیل­نژاد، سیدمحمدرضا. مبانی اصلاح الگوی مصرف در بخش فضای سبز شهری. دو فصلنامه محیط­زیست و توسعه . 1393. سال اول. شماره 2.

13-  مهرآرا، مریم و لاهیجانیان، اکرم الملوک. بررسی وضعیت پارک­های شهری در جهت حفظ محیط­زیست و ارایه راهکارهای مدیریتی مناسب (مطالعه موردی : پارک­های منطقه7 شهر تهران). نشریه انسان و محیط­زیست. تابستان 1393. دوره 12. شماره 2. صفحه 55 تا 67.

14-  Sergio Contini, Furio Bellezza, Michalis D. Christou, Christian Kirchsteiger, 2000, The use of geographic information systems in major accident risk assessment and management, Journal of Hazardous Materials 78, 223–245

15-  درویش صفت، علی اصغر و همکاران. سنجش از دور برای مدیران GIS. آرونوف، استنلی. تهران، دانشگاه تهران. 1390.