تجارت یمن در قلمرو رسولیان (626- 858ﻫ)

[1]. تاریخ دریافت: 9/9/1394، تاریخ پذیرش: 9/4/1395

2. رایانامه: mohammadi_ebrahim2000@yahoo.com

3. رایانامه (مسؤول مکاتبات):hd.alemzadeh@gmail.com

[4]. فیاض، 5.

[5]. عَدَن،از جمله شهرهای بندری مهم یمن است که در جنوب غرب یمن و کنار دریاى عرب واقع است. اهمیت این شهر هم ناشی از وضع جغرافیایی و طبیعی آن بود؛ چون در مسیر کشتی­هایی قرار داشت که از اقیانوس هند عازم دریای سرخ و قلمرو دولت روم یا سواحل آفریقا و مراکز بازرگانی آنجا بودند و می­توانستند پس از طی مسافت­های زیاد در آنجا لنگر انداخته و به­رفع نیازهای خود و هم به­ مبادله کالا و دادوستد بپردازند. هم­چنین عدن یکی از مراکز تجاری مهم بر سر راه بخور بود و عطریاتی چون عود، کندر، مشک، کافور، عنبر و وَرس (گیاهى چون کنجد) و غالب کالاهای وارداتی هند و چین در آنجا یافت می­شد (مقدسی، 98 ،101؛حمیری، 408).

[6].مِرباط، ادریسی آن را به­صورت مِربَط ضبط کرده است (1/75)، شهری در جنوب یمن که میان حضرموت و عمان قرار داشت (قزوینی، 61؛ بروسوی، 584).

[7]. تَعِزّ،شهر منطقه کوهستانی جنوب یمن است. این شهر بر دامنه جبل صَبِر (عُدَینَه) واقع است. هرچند تاریخچه بنای این شهر به روایتی به سده سوم هجری باز می­گردد، اما اهمیت و شهرت و رونق آن از اواخر سده ششم هجری به­بعد در دوران ایوبیان یمن (حک. 569-626ﻫ) و دوران رسولیان (حک. 626-858ﻫ) که این شهر را پایتخت خود قرار دادند به­چشم می­خورد (مقحفی، 69؛عمارۀ، 148).

5.صَنعاء، مرکز منطقه کوهستانی (جبل­السراة) یمن و در میان دو کوه عَیبَان و تُقَم واقع است؛ این شهر به­لحاظ قدمت و عظمتش در دوره اسلامی از مراکز مهم یمن به شمار می­رفته است. صنعاء پایتخت یمن بود و در یمن، تهامه و حجاز شهری بزرگ­تر، پرجمعیت­تر و پربرکت­تر از شهر صنعاء نبوده است (ابن رسته، 127؛ مقحفی، 252).

[9]. منابع به­تفصیل به حملات بنیان­کن مغولان و تسلط آنان بر شهرها و راه­های آسیایی پرداخته­اند (رشیدالدین فضل الله، 2/1050-1053؛ ابن اثیر،12/358-394).

[10].بادکوبه و تاجبخش، 86؛ نیز نک. وثوقی، 165؛ هم­چنین این نکته را باید متذکر شد که در سده پنجم هجری نیز تجارت خلیج فارس و موقعیت دریایى این آبراه مهم بین‌المللى با افول جدى مواجه شده بود که در این میان، فاطمیان مصر نقشى اساسى در تغییر جهت تجارت بین­المللى از خلیج فارس به سمت دریاى سرخ بر عهده داشتند. آنها به­خوبى با بهره­بردن از ضعف خلافت عباسى، ضعف ایالت فارس، کم­توجهى به سواحل جنوبى ایران در اواخر عهد آل­بویه و دوره سلجوقیان به­تقویت نفوذ خود در سواحل دریاى سرخ و اقیانوس­ هند پرداختند (خلیفه، 214).

[11]. بازرگانان پس از رسیدن به دریای سرخ از دو راه خود را به اروپا می­رساندند: راه­ نخست، از طریق صحرای سینا به دمشق و سپس به دریای مدیترانه و اروپا بود و دیگری پس از عبور از رود نیل به قاهره و اسکندریه و سپس به دریای مدیترانه و اروپا متصل می­شد (Heyd,1/306-307, 2/28-29).

[12]. پژوهش­گران تا­کنون نتوانسته­اند معناى مقبولى براى کلمه کارم یا کارمیه که در منابع عربى و اسناد گنیزه وارد شده، بیابند. گویتن معتقد است که این کلمه غیرعربى است و در زبان تامیلى در جنوب هند وجود دارد و به­معنى اعمال و شغل­هاست و چون روابط اصلى خاورمیانه با ساحل هند شرقى بر پایه روابط تجارى بوده احتمال دارد که این نام بر صاحبان کشتى­ها و بازرگانانى که به این سرزمین‌ها تردد داشته‌اند اطلاق شده باشد (لبیب، 406).

[13]. غسانیان: منسوب به قبیله غسان اند که از جنوب جزیرةالعرب به سمت شمال و شامات کوچ کرده و با تسلط بر برخی اراضی شامات، دولت غسانی را پی‌ریزی کردند و تحت حمایت رومیان بر این نواحی فرمان می­راندند. آخرین آنان، جبلة بن اَیهم است که با پذیرش اسلام با رومیان وارد نبرد شد (خزرجی، 1/24، 36؛  همدانی، 326-329).

[14]. ابن عبدالمجید، 139؛ خزرجی، 1/36-37.

[15]. ابن تغری بردی، 2/396.

[16]. مقریزی، 79.

[17]. خزرجى، 1/37.

[18]. همو، 204.

[19]. فاسى، 6/344.

[20]. خزرجى، 185.                                                                                                       

[21]. باسورث، 163.

[22]. همو، 218.

[23]. طاهریان یا بنى­طاهر خاندانی سنّى­مذهب از بومیان یمن بودند که در روزگار ضعف رسولیان به قدرت رسیدند و سرزمین‌هاى رسولیان را در جنوب یمن و تهامه پس از پایان دولت آنها متصرف شدند. چهار سلطان از این خاندان یکى بعد از دیگرى سلطنت کردند و سیاست­ها و سنت­هاى ادارى حامیان پیشین خود را به­کار بستند. نیز نقش رسولیان را به­عنوان بانیان بزرگ عمارات در شهرهایى چون زبید که مرکز سنت­گرایى دینى یمن بود و ساختن مسجد و مدرسه را به­ارث بردند. طاهریان در عدن که بندرگاه اصلى یمن بود، ارگى در برابر مملوکان مصر و پرتغالیان ساختند که آلفونسو دالبو کرک نخستین کسى بود که آن را در 919ﻫ محاصره کرد. آنها هم­چنین در آنجا ساختمان­هاى بازرگانى و استحکاماتی پدید آوردند و در جبال یمن قدرت خود را علیه امامان زیدى بسط دادند و صنعا را تسخیر کردند. مملوکان مصر که آرزوى تسلط بر یمن را به­عنوان پایگاهى براى عملیات علیه پرتغالیان در اقیانوس­ هند در سر مى­پروراندند بعد از 921ﻫ حملات خود را به یمن آغاز کردند که به اشغال بیشتر خاک یمن و پایان یافتن حکومت بنى­طاهر منجر شد. گویا تنها چند تن از امیران طاهرى در نقاط کوهستانى برجای ماندند، تا این‌که حکمران عثمانى سلیمان پاشا، آخرین آنان، عامر سوم، را در 945 ﻫ به هلاکت رسانید (نک. باسورث، 220).

[24]. باسورث، 218.

[25]. مسعودی، 1/133؛ قزوینی، 127.

[26]. دینوری، 321.

[27]. ابن­فقیه، 72.

[28]. مسعودی، 1/123؛ حدود العالم، 440.

[29]. مقدسی، 85؛ یاقوت، 4/89.

[30]. ابن مجاور، 142-143؛ لقمان، 299.

[31]. محمدکریم، 227.

[32]. سَندابور، جزیره­ای در هند، مشتمل بر 63 آبادی است که گرداگرد آن­ر­ا خوری فرا گرفته؛ در مواقع جزر، آب جزیره، شیرین و خوش­طعم و به­هنگام مدّ تلخ و شور می­باشد (ابن بطوطه، 2/429).

[33]. ابن مجاور، 161.

[34]. مهره­های زینتی و اسباب خرده فروشی را گویند از مهره و آیینه و شانه و امثال آن، چه خَرَزی خرده فروش باشد (دهخدا، ذیل «خَرَز»).

[35]. ابن مجاور، 162.

[36]. لقمان، 302؛ محمدکریم، 227.

[37]. ابن مجاور، 163-164؛ همو می‌افزاید: ارسال این محموله‌ها در روزگار ما، سال 625ﻫ قطع شده است (164).

[38]. ابن الدیبع، قرة العیون، 2/96؛ خزرجی، 2/139.

[39]. خزرجی، 2/135؛ ابن الدیبع، 2/96.

[40]. ثنه در غرب بمبئی قرار دارد.

[41]. خزرجی، 2/297؛ غسانی، 213.

5. ابن الدیبع، بغیة المستفید، 107.

[43]. خزرجی، 1/252

[44]. غسانی، 129.

[45]. خزرجی، 2/145؛ غسانی، 187.

[46]. همانجا.

47. Ashtor,52: Goitein, “New light”, 175.

48. خلیفه، 216.

49. Goitein, 182.

50. fischel, 164.

51. Ibid, 158.

52. ابن­جبیر، 101.

[53]. ابو­مخرمة، 169.

[54]. همو، 170؛ ابن­دقماق، 40.

[55]. قزوینى، 65.

[56]. همو، 129؛ برای اطلاع بیشتر نک. خلیفه، «تفوق تجاری دریای سرخ بر خلیج فارس با تأکید بر تجّار کارِم».

[57]. ماجد، 225؛ یوسف،368.

[58]. ابن­عبری، 318؛ در دوره ارغون (683-690ﻫ) تلاش شد ضربه شدیدی بر تجارت یمن و مصر وارد شود و مسیر دریای ­سرخ از کنترل تجار مصری و یمنی خارج گردد. احتمالا مسیحیان ارغون را تشویق به این اقدام کرده بودند تا جهازاتی را که از هندوستان از طریق دریای­ سرخ به مصر می­رفتند مجبور کنند به هرمز در خلیج­ فارس بروند (پیگولوسکایا، 356)؛ به­نوشته­ ابن­عبری، ارغون در­صدد اجرای این طرح بود و به­همین دلیل نهصد دریانورد و کشتی­ساز جنوایی را به­خدمت گرفت و وسایل و چوب مورد نیاز تهیه شد؛ ولی نقشه او به­دلیل درگیری بین خود جنوایی­ها بی­نتیجه ماند (کریمی، 64).

[59]. ابن­الفرات، 7/65.

[60]. قلقشندى، 11/320.

61. shamrookh, 248.  

[62]. ابن­جبیر، 97.

63. الفیفی، 155.

64. خزرجی، 1/130، 152، 163.

65. فاسى، 7/87؛ مقریزى، 3/563

66. همو، 212؛ برای اطلاع بیشتر نک. شمروخ.

67. همو، 91

68. همو، 210.

[69]. همو، 4/90؛ قلقشندی، 4/276.

[70]. فاسى، 4/95

[71]. همو، 128.