طرح‌های نظامی و راه سازی روسیه تزاری در ایران

[1]. تاریخ دریافت: 6/11/1394، تاریخ پذیرش:20/3/1395. تاریخ این تحقیق در قالب طرح پژوهشى شماره ۴۲۰۴۰۱۳/۰۱/۰۴ با استفاده از اعتبارات پژوهشى دانشگاه تهران انجام شده است.

[2]. رایانامه: mabeyki@ut.ac.ir

[3]. انگیزه ایوان مخوف برای لشکرکشی به خانات تاتار آمیزه‌ای از انتقام از استیلای دراز مدت تاتارها بر روس‌ها، جنگ صلیبی بر ضد اسلام و کشورگشایی بود، نک.  Stone, 12

[4]. ArtemiiVolynski

[5]. Lockhart, Nadir, 5; Atkin, 4-5.

[6]. برای اطلاع از خلاصه مفاد این معاهده، نک: استرآبادی، 16-17؛ برای معرفی نامه اسماعیل بیگ و متن معاهده رک. مکتوب طهماسب دوم به پتر اول، 25 آگوست 1723 و قرارداد سفیر تهماسب دوم با روسیه، 12 سپتامبر 1273، هر دو در اسنادی از روابط ایران و روسیه، ش 25 و 26، 95- 107؛  برای بازتاب سفر اسماعیل بیگ و متن معاهده در مطبوعات وقت به ترتیب نک.

“[The Advices from] Petersburg, Oct. 22,” and “The Treaty Alliance concluded at Petersburg, Sept. the 12, 1723, O. S. between the Emperor of Muscovy, and the King of Persia, by his Embassador Ismael beg,” Daily Journal, in order Nov. 13; Dec. 26 and 29, 1723.

[7]. Russo-Ottoman Treaty for the Partition of Persia’s Northwest Provinces, 13/24 June 1724 in Hurewitz, vol. i, 42-45.

[8]. Treaty of Peace, Amity and Commerce: Persia and Russia, 21 Jan./1 Feb. 1732 in Hurewitz, 45-47.     

[9]. Captain John Elton

[10]. “Copy of a Paper given to Mr. Finch at Petersburgh by Captain Elton, Relating to Opening a Trade through Russia to Persia”, Gentleman's Magazine, 12(1742), 24-25.

[11]. “Foreign Affairs,” Weekly Miscellany, April 1, 1737.

[12]. Lockhart, Nadir, 204-205, 187-290; Avery, “Nâdir Shâh”, and Graves, “Iranian Relations”, both in Cambridge History of Iran, vol. 7, in order 42 and 352; Floor, 53;

برای بازتاب عدم تداوم اقدامات نادر شاه در منابع فارسی، نک. شیرازی، 18.

[13]. به عنوان نمونه، رک. ساروی، 116.

[14]. ژنرال آلکسی کروپاتکین (وزیر جنگ روسیه در سال‌های 1898-1904م) در تشریح علل ناکامی و کاستی‌های ساختاری ارتش روسیه در جنگ با ژاپن، شرحی مفصل از تاریخ نظامی و توسعه ارضی روسیه را ذکر کرده که شرح جنگ‌های روسیه با ایران را نیز شامل می‌شود (جلد نخستین). موارد فوق از مجموع اظهارات کروپاتکین به خوبی مستفاد می‌شود. هم‌چنین گزارش کروپاتکین حاکی از آن است که ارتش روسیه بر رغم همه تلاش‌ها برای اصلاحات و روزآمد کردن آن در سده 19م، تا بدانجای گرفتار مشکلات روزمره بود که جنگ با ژاپن ناکارآمدی ساختاری ماشین جنگی آن کشور را به اثبات رساند رک. Kuropatkin ؛ برای آشنایی با ساختار ارتش در روسیه تزاری و نیز نتایج اصلاحات و مدرن سازی آن، رک.

Steinberg; also Van der Oye and B.W. Manning (eds.), Reforming; Kagan; Duffy.

[15]. Ermarth, 4 (available at www.fas.org/irp/agency/dod/dtra/russia.pdf);

از  دیدگاه برخی از پژوهشگران توسعه‌طلبی نظامی و حتی کشورداری در روسیه تزاری ملهم از الگوی فاتحین مغول بود که در 1237- 1480م بر سرزمین اصلی روس‌ها حکم رانده بودند. پس از سقوط تزاریسم نیز این الگو در دستور کار شوروی قرار داشت، به عنوان نمونه نک.

Cohen, 29ff.

شاید ذکر این نکته به جا باشد که با وجود جایگاه نظامیان در شاکله نظام سیاسی و تصمیم‌گیری در روسیه تزاری، این کشور با مشکل کودتا مواجه نبوده است، برای بحثی جالب در این باره، رک. Taylor.

[16]. Lobanov-Rostovsky, 28-47.

[17]. توجه به این نکته ضرورت دارد که موضوع تلاش روسیه برای دسترسی به مدیترانه در مقوله راهبرد آن کشور در قبال اروپا قرار می‌گیرد.

[18]. سر هالفورد مک کیندر (1861-1947م) در 1904م با ارائه نظریه منطقه محوری (Pivot Area) یا قلب اوراسیا- هارت لند (Heart-Land) –توجه استراتژیست‌ها را به اهمیت راهبردی سرزمین‌های بین اقیانوس منجمد شمالی تا کوه‌های هیمالیا در جنوب و از نواحی غرب سیبری، مغولستان و چین در شرق تا دره رود ولگا در غرب را جلب کرد. بنابراین نظریه منطقه گسترده مذکور به سبب دوری از آب‌های آزاد از دسترس قدرت‌های دریایی، از جمله بریتانیا، دور بود. این منطقه با گسترش خطوط آهن و توسعه اقتصادی در روسیه می‌توانست خاستگاه یک قدرت زمینی شود که تفوق خود را بر قدرت‌های دریایی به‌ویژه بریتانیا که در حال مواجهه تدریجی با رقابت قدرت‌های دریایی ایالات متحده آمریکا، آلمان و ژاپن بود، تحمیل کند، رک.

Mackinder, 431 ff.

[19]. Marshall, 2-3.

[20]. در مورد عدم اعتبار وصیتنامه منسوب به پتر که از مجعولات عصر ناپلئون بود، به عنوان نمونه رک.

Subtelny, 663-678; also see Resis, 681-693.

[21]. به عنوان نمونه رک.                             P. Mojtahed-Zadeh, 18-19, 220(notes 14 and 15).

[22]. Lockhart, “The Political Testament”, 438-441.

[23]. “Plan of an Expedition to India by Land”

[24]. Morning Post, April 8, 1801; Observer, Apr 26, 1801;

این اظهارات را دیگر نویسندگان بریتانیایی تکرار کرده‌اند، به عنوان نمونه رک.

Eastwick, vol. ii, p.36; Baker, 337; Edwards, 32 ff.; Curzon, vol. ii, 187-188.

[25]. برای بررسی نقادانه طرح منسوب به تزار پل اول، نک.

Van der Oye, “Paul’s great game”, 143-152; Strong, 114-126; Shneidman, 167-175.

[26]. کاظم بیکی، «کنسولگری بریتانیا »، 74-80.

[27]. این گونه اطلاعات مهم که در مقوله راهبردها محسوب می‌شد، به دلایل قابل فهم نمی‌توانست غیر سرّی بوده و در اختیار دیگران قرار گیرد؛ آگاهی‌های موجود در مورد مناسبات دو کشور پس از انعقاد عهدنامه ترکمنچای بر مداخلات و فشار سیاسی- نظامی فزاینده روسیه در حوزه دریای مازندران بر ایران دلالت دارد. یکی از پاسخ‌های عملی تهران به این تهدیدها خودداری از ایجاد و ارتقای راه‌های مواصلاتی ولایات ساحلی دریای مازندران با فلات ایران بود، نک: کاظم بیکی، «مردم، علما و توسعه در عصر قاجاریه»، 94-97؛ گفتنی است که تهران، افزون بر مواجهه با مداخلات عینی سنت پترزبورگ، از اخبار مربوط به مباحث نظری در محافل نظامی روسیه راجع به بهره‌گیری از دریای مازندران برای پیشروی در خاک ایران نیز چندان بی اطلاع نبود، به‌عنوان نمونه، رک. «گزارش کلنل زالاطاروف در مجمع سالیانه ارتش روسیه»، پیوست علاءالملک به وزارت امور خارجه، 9 جمادی الآخر 1306ﻫ در گزارش‌های سیاسی علاءالملک، 57 به بعد.

[28]. Sir Wilfrid Malleson

[29]. برای آشنایی با تشکیلات اطلاعات ارتش هندوستان، بخش ایران آن و طبقه‌بندی اسناد ذی ربط، رک.

British Intelligence and Policy on Persia (Iran), c. 1900-1949: India Office Political and Secret Files and Confidential Print.

[30]. ژنرال مالسون بر اساس توانایی‌هایی که در سازماندهی امور اطلاعاتی و شناختی که از منطقه داشت، پس از فروپاشی تزاریسم و در جریان مداخله بریتانیا و متحدانش در روسیه، به فرماندهی یک نیروی بریتانیایی منصوب گردید که از هندوستان و مسیر خراسان به ماوراء مازندران فرستاده شد. ژنرال مالسون مأموریت داشت که در آنجا بر ضد بلشویک‌ها و نیز نیروهای بومی استقلال طلب وارد عمل شود (1918م)، رک. کاظم بیکی، دریای مازندران،105 به بعد.

[31]. Churchill, Summary, May. 21. to June 15, 1907, encl. 2 in No. 1, in Spring-Rice to Sir Edward Grey, 21 June 1907, Iran Political Diaries, vol. 3, 319; “Serious Disorders In Persia,” Times, May 27, 1907;

هم‌چنین نک. روستایی، 73-75؛ حمایت نظر علیخان به عنوان یک قدرت محلی در لرستان از اقدامات سالارالدوله در سال‌های بعد هم ادامه داشت، رک. در تکاپوی تاج و تخت، فهرست اعلام.

[32]. اعتمادالسلطنه، 111-112.

[33]. برای چگونگی تشکیل این شرکت و فعالیت آن، رک. لیتن، 99-102.

[34]. برای فرآیند اعطای امتیاز و ساخت راه گیلان با مداخله دولت روسیه و واکنش اهالی گیلان به افتتاح این راه، رک. کاظم بیکی، «مردم، علما و توسعه در عصر قاجاریه»، 106 به بعد.

[35]. اعتمادالسلطنه، 109.

[36]. Picot, Summary, November 23 to December 23, 1896, encl. in Durand to Salisbury, 23 Dec. 1896, Iran Political Diaries, vol. 1, 340;

برای متن امتیاز نامه این راه‌ها، رک. تیموری، 355؛ لیتن، 102؛ جمالزاده، 101.

[37]. Memorandum of information received during the month of January 1904, regarding affairs on and beyond the North-West Frontier of India, in Iran Political Diaries, vol. 2, 296.           

[38]. Spring-Rice to Grey, 28 Feb. 1907, in British Documents on Foreign Affairs, Part I, Series B, vol. 13, 439.

با وجود ناتمام بودن این راه، در همان زمان بهره برداری از آن آغاز شده بود که این با افزایش دادن بازرگانی ولایات غرب ایران با روسیه، موجب کاهش تجارت آن نواحی با عراق گشته بود، نک.

H. Gough, Report on the Trade of the Provinces of Kermanshah, Hamadan, Kurdistan and Malayer for the year ended March 20, 1906, p.1, in FO, Annual Series of Trade Reports, Cd. 2682, 1906.

[39]. لیتن، 102.

[40]. برای همگرایی و اتحاد بریتانیا- ژاپن، رک. به عنوان نمونه به مجوعه مقالات در

O’Brien (ed.), The Anglo-Japanese Alliance

به‌ویژه مقالات شماره 3-5 با مشخصات زیر:

Neilson, 48-63; Inaba, 64-91; Chapman, 82-98; also see Otte, 91-108.

[41]. برای مشروح کارشکنی‌های بریتانیا و روسیه در راه احداث خط آهن در ایران تا 1911، رک.

Kazemzadeh, 355-373; Galbraith, 480-505; idem, 248-262.

[42]. کاظم بیکی، «بریتانیا و خطوط آهن ایران»، 12-18؛

Spring, 60-82; Nazem, 131-139;

برای دیدگاه لندن در مورد مسیرها و نوع مطلوب خطوط آهن در ایران و منطقه، رک. کاظم بیکی، همان، 19-39.

[43]. برای اسناد روسی مربوط به اعزام نیروی روسیه از طریق انزلی، کتاب نارنجی، 2/ 220 به بعد؛ برای اسناد ایرانی این رویداد، رک. اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، 90 به بعد.

[44]. Moberley, 37-39.

[45]. Colonel Baratoff

[46]. Moberley, 132-133; “Acts of Rapine in Persia”, Times, Nov. 25, 1915 and “Hunting the Persian Rebels”, Times, Dec. 28, 1915.

[47]. “Diary of the War”, Times, Jan. 4, 1916.

[48]. Moberley, 153; “Diary of the War”, Times, April, 1, 1916.

[49]. Moberley, 132-133;“Hunting the Persian Rebels”, The Times, Dec. 28, 1915; “Russians in Hamadan”, Manchester Guardian, Dec. 18, 1915

[50]. Moberley, 143-144; “Hunting the Persian Rebels”.

[51]. “Record Trip in Persia”, Times, Jan. 4, 1916.

[52]. “Cavalry Scouting In Mesopotamia”, Times, June 16, 1916.

[53]. صحیح است؛ اما گفته می‌شود که در حال حاضر تعمیر بدی دارد.

[54]. احتمالا قلباً چنین نیستند؛ ممکن است که از ترس چنین شوند.

[55]. فاصله تهران به قم، 85 مایل و در چهار مرحله

[56]. قم به کاشان، 50 مایل در سه مرحله: راه هموار و خوب جز در نزدیکی قم که در هوای بارانی دشوار، و در نزدیکی کاشان که خاک سبک و شنی است. این راه در نزدیکی نطنز یک دره سنگی را طی می‌کند.

[57]. راهی قابل عبور از یزد به کاشان امتداد دارد.

[58]. برای آشنایی با جایگاه و اهمیت سلطان آباد/ اراک امروز در راه ارتباطی قم- لرستان- خوزستان، رک.

Hotz, 343[ک].

[59]. در نخستین محور آذوقه اندک است؛ سرزمینی که راه دوم از آن می‌گذرد تا کمی بعد از خوانسار نسبتا حاصل‌خیز و پرجمعیت است. از آنجا تا اصفهان از اراضی سنگی و بایر  عبور می‌کند.

[60]. باید دشواری کمی در گردآوری آذوقه وجود داشته باشد.

[61]. ارتباط کناری بین کاشان و سلطان آباد وجود دارد: راه برای حمل و نقل محموله و آذوقه مناسب و نسبتاً خوب است.

[62]. این جاده احتمالاً خوب نگاهداری می‌شود.

[63]. این راه دارای آب و آذوقه فراوان است.

[64]. تأیید می‌شود.

[65]. صحیح است.

[66]. تأیید می‌شود.

[67]. پیشروی احتمالاً کاملاً بدون مواجهه با مقاومت خواهد بود.

[68]. مانند جویبارها و دره‌های تنگ.

[69]. در جاده چاپارخانه دار تهران- اصفهان وسایل نقلیه چرخدار نیز موجود است که دلیجان، درشکه، گاری، ارابه و غیره را شامل می‌شود.

[70]. در اینجا می‌توان قرارگاهی مناسب تأسیس کرد.

[71]. تأیید می‌شود.

[72]. در حال حاضر این مسیر یک راه مالرو مناسب است. از سرزمینی می‌گذرد که هیچ آذوقه‌ای به دست نمی‌آید جز گوسفند و بز که می‌توان از کوچ روها تهیه کرد. آب جویبارها خوب و فراوان و تعلیف به طور کلی خوب است.

[73]. در متن نام این طایفه به شکل  Sula-Amrai ضبط شده است [ک].

[74]. از طوایف جوانشیر و ملکی به عنوان زیر شاخه‌های سگوند یاد نمی‌شود.

[75].  Kukha: معنی این واژه معلوم نیست (برای معانی آن رک. دهخدا، ذیل کوخ و کوخه [ک]).

[76]. این یک راه مالرو  پوشیده از سنگ‌های لغزنده و بسیار دشوار می‌باشد که در آن گردنه گیلان مانعی بزرگ است. هیچ آذوقه‌ای وجود ندارد، اما آب کافی است.

[77]. از دو راه، این اندکی بهتر است. فاقد آذوقه، آب فراوان و دارای علفزار خوب است.

[78]. با در نظر گرفتن طبیعت دشوار این منطقه و رفتار احتمالاً خصمانه ایلاتی‌ها، این اشغال کاری آسان نخواهد بود.

[79]. به نظر می‌رسد که موفقیت این اقدام مهم به مقدار زیاد بستگی به نتیجه عملیات در این منطقه دارد.

[80]. این جزیره به وسیله آبِ گرگر و شاخه‌های شطیط منشعب از رود کارون پدید آمده است.

[81]. راه اصفهان به اهواز: از طریق جاده [احداثی کمپانی] لینچ 203 مایل و 18 مرحله است. یک راه مالرو نیز وجود دارد که در ماه‌های ژانویه، فوریه و مارچ به سبب برف غیر قابل عبور است. آذوقه گندم و جو به مقدار بسیار کم قابل تهیه است، هر چند گوسفند و بز فراوان است.

[82]. تا حدی اغراق آمیز است. یک خروار معادل حدود    یک تن انگلیسی است.

[83]. این اظهارات کاملاً صحیح نیست. در بوشهر آب شور است و کشتی‌های بخار مخازن خود را در شط العرب پر می‌کنند؛ اما در بندرعباس، آب مناسب برای آشامیدن می‌تواند از چاه‌های کم عمق در نی بند، 5/2 مایلی شرق شهر، تهیه شود. 

[84]. دو راه از بغداد و یک راه از کوت العماره وجود دارد که از پشتکوه عبور می‌کند.

[85]. Division of the Chief of the Staff, Intelligence Branch, Russian Military Designs in Persia, a Strategical Fragment, secret, Simla, 1909, India Office, L/MIL/17/15/26.