اصول و مفاهیم دستیابی به اکوتوریسم موفق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

اکوتوریسم مبتنی بر جامعه یا ^[6]CBE یک پدیده­ی رو به رشد در کشورهای در حال توسعه است. مفهوم CBE بیان می­کند که جوامع نقش اساسی در مشارکت و کنترل پروژه­های اکوتوریسمی دارند و در آن بخش قابل توجهی از سود   در داخل جامعه باقی می­ماند. سه نوع اصلی از سرمایه­گذاری­ها در اکوتوریسم مبتنی بر جامعه شناسایی شده است (14):

1)    بهترین مدل بیان می­کند که جامعه خودش سرمایه را مدیریت کند. تمام اعضای جوامع با استفاده از یک سیستم چرخشی استخدام شده و سودها به پروژه­های جمعی اختصاص یافته­اند.

2)    بخش دوم، سرمایه­گذاری در اکوتوریسم مبتنی بر جامعه، خانواده یا گروه­های خلاق در جامعه.

3)    بخش سوم، سرمایه­گذاری مشترک بین جامعه یا خانواده با یک شریک خارجی تجاری.

جوامع نقشی حیاتی در توسعه اکوتوریسم مناسب در منطقه دارند و مشارکت و همکاری آن­ها در این فرآیند ضروری است. اثرات سیاسی - اجتماعی و فرهنگی اکوتوریسم، گسترده و شامل اثرات منفی شناخته شده­ای است که در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود (15):

1)  از بین رفتن سنت­های بومی

2)  تجاری کردن محصولات فرهنگی بومی

3)  تحلیل و از بین رفتن ارزش ذاتی

4)  تخریب و تحلیل بنیان خانواده

5)  از بین رفتن علاقه به نظارت بر زمین (خصوصاً در بین جوانان)

6)  اختلاف و نزاع بین افرادی که از اکوتوریسم سود اقتصادی می­برند و افرادی که سود نمی‌برند

7)  جرم و جنایت، فحشاء، قمار و مواد مخدر

بسیاری از محققان با این موضوع موافقند که بسیاری از این مشکلات اجتماعی مردم در مناطق اکوتوریستی با دادن اطلاعات اولیه به جوامع، جلب رضایت افراد در رابطه با هریک از پروژه­های اکوتوریسمی موجود در منطقه و مشارکت افراد در توسعه توریسم، قابل پیشگیری و مدیریت هستند. اگر اکوتوریسم بخواهد به عنوان یکی از اشکال قابل دوام توسعه پایدار به حیات خود ادامه دهد، می­بایست بخش خصوصی، دولت­ها و تمام NGOها همگی برای اینکه جوامع محلی در فرآیند توسعه نقش داشته باشند، تلاش کنند.

اکوتوریسم به عنوان ابزاری که جوامع می­توانند در راستای آن استانداردهای زندگی­شان را بدون بهره­برداری از منابع طبیعی یا تخریب فرهنگی ارتقا دهند، یک مفهوم کلیدی است ولی شرایط کنونی جوامع نشان می­دهد که اکوتوریسم در مسیر درست خود در راستای سودمندی برای جوامع بومی حرکت نکرده است. اغلب افراد بومی توسط دولت­های ملی در حاشیه قرار گرفته­اند و حق و حقوقی در ارتباط با زمین­ها ندارند و هم‌چنین در رابطه با توسعه در سرزمین مادری آن­ها نظارت خاصی صورت نگرفته است. علاوه بر این آن­ها ممکن است تحت تاثیر برخی از فشارها، عقاید مذهبی، اجتماعی و فنی خودشان را تغییر دهند تا با بازار اقتصادی هم­خوانی و تطبیق پیدا کنند. تجارت­های توریستی اغلب از منابع محلی با سود اقتصادی کم برای جوامع بومی استفاده کرده­اند و اگر افراد بومی را در صنعت توریسم شرکت دادند، به عنوان کارگری با مزد پایین بوده است. این مشکل امروزه ادامه پیدا کرده و    در اغلب موارد باعث ایجاد بی اعتمادی نسبی افراد بومی نسبت به توریسم شده است و دلایل کمی برای درک قابلیت­های بالقوه توریسم در آن­ها وجود دارد، بنابراین لازم است قبل از این که پروژه­های توریسمی به مرحله اجرا برسد در مورد نقش و مشارکت جوامع بومی و محلی، برنامه­ریزی اصولی صورت بگیرد (15).

موفقیت اکوتوریسم و نقش دولت­های ملی و محلی

دولت­ها نقش مهمی در توسعه اکوتوریسم ایفا می­کنند ولی نقش آن­ها پیچیده است و باید توسط سازمان­های مختلف توضیح داده شود. همان­طور که قبلا اشاره گردید اولین طرح ملی اکوتوریسم در جهان، توسط دولت استرالیا در سال 1994 ارایه شد. دولت برزیل نیز خط مشی­هایی برای سیاست ملی اکوتوریسم منتشرکرده ­است و یک ارزیابی مقایسه­ای درخصوص عملکرد اکوتوریسم در کشور صورت داده است. این برنامه­ها روی توسعه زیرساخت­های توریسم و توانمندی­های توسعه توریسم در مناطق طبیعی با سطح بالایی از مشارکت مردم روستایی تمرکز کرده­اند. کمیته­های تشکیل شده در استرالیا و برزیل به این نتیجه رسیده­اند که موفقیت اقتصاد توریسمی و اکوتوریسمی بستگی به سلامت و پایداری اکوسیستم­های طبیعی دارد.

اکوتوریسم و سازمان­های غیردولتی

 سازمان‌های غیر دولتی (NGO)ها، در توسعه اکوتوریسم از قبیل: حفاظت از تنوع زیستی و محیط زیست و توسعه پایدار برای افراد بومی نقش اساسی دارند. (NGO)‌ها از طریق ایجاد برنامه­های متنوع مانند تحقیق درباره­ی بهترین عملکردها، راهنمایی دادن، برنامه­ریزی منطقه­ای و ملاقات با سهام­داران، توسعه جوامع، مدیریت مناطق تحت حفاظت و حفاظت هدفمند، برای بخش خصوصی شریک ایده‌آلی به حساب می­آیند (9).

راهنمای پیشنهادی برای اجرا و مستندسازی اکوتوریسم موفق

موارد زیر به عنوان راهنمای اجرا و مستندسازی فعالیت‌های مرتبط به اکوتوریسم پیشنهاد می‌شود (16):

1)    کم کردن اثرات منفی اکوتوریسم روی طبیعت و فرهنگ که به نوبه خود می­تواند به اهداف و مقصود نهایی آسیب برساند.

2)    آموزش به مسافران درباره‌ی اهمیت حفاظت از مناطق طبیعی و تحت حفاظت .

3)    بیان اهمیت تجارت مسئولانه به صورت مشارکتی با منابع محلی و مردم، برای دیدن نیازهای محلی و حفظ منافع حفاظتی.

4)    تخصیص بودجه مستقیم برای مدیریت و حفاظت از مناطق طبیعی و تحت حفاظت.

5)    تاکید بر اهمیت نیاز برای پهنه­بندی مناطق گردشگری و ایجاد برنامه­ی مدیریت گردشگران برای مناطق طبیعی.

6)    تاکید بر استفاده از مبنای اجتماعی و مطالعات پایه­ی محیطی در کنار برنامه­های بلند مدت کنترل برای ارزیابی و کاهش اثرات.

7)    تلاش برای حداکثر کردن سود اقتصادی برای کشور میزبان، تجار و جوامع محلی، خصوصاً برای افرادی که در داخل و یا مجاور مناطق تحت حفاظت و طبیعی زندگی می­کنند.

8)    تلاش برای اطمینان بخشیدن به این که توسعه­ی توریسم، منجر به افزایش محدودیت­های اجتماعی و محیطی ساکنان محلی نمی­شود.

9)    اعتماد به زیر ساختار­هایی که با یک نظم مشخص در محیط زیست توسعه یافتند و کاهش استفاده از سوخت­های فسیلی، حفاظت از جوامع گیاهی، حیات وحش بومی و حفاظت و توجه ویژه به ارزش­های بصری طبیعی و ادغام آن­ها با دیگر ارزش­های محیط طبیعی و فرهنگی.

توسعه ظرفیت برای اکوتوریسم موفق

در زیر به نقش برخی از عوامل موثر در توسعه ظرفیت اکوتوریسم موفق اشاره می‌شود:

تحقیق درباره جامعه

تحقیق برای کم کردن اثرات اکوتوریسم روی مناطق طبیعی و ایجاد توانمندی­های فنی برای مدیریت و بهبود کیفیت اکوتوریسم ضروری است.

سازمان­های دولتی

 دانشگاه­ها یک نقش اساسی در توسعه اکوتوریسم از طریق ارایه حمایت­های فنی هم به شکل علمی و هم بر مبنای بهترین مطالعات صورت گرفته، دارند (9).

سازمان­های غیردولتی

سازمان­های غیر دولتی نقش مهمی در توسعه ظرفیت اکوتوریسم در سراسر جهان ایفا می­کنند. برخی از پروژه­های تحت بررسی NGOها شامل موارد زیر می­شوند:

1)    آموزش و ایجاد ابتکار و نوآوری خصوصاً برای جوامع که شامل ارایه خط مشی‌ها و توسعه سرمایه­های کوچک می­شود.

2)    انتشار استانداردها و دستورالعمل‌هایی جهت توسعه استانداردهای تجاری از طریق جلسه با سهام داران و عموم افراد (9).

تعداد گردشگران و تقاضای گردشگری آن‌ها

تاکنون هیچ مطالعه­ی دقیقی برای تخمین این­که چه تعداد گردشگر طبیعت حقیقتاً علاقه­مند به سفر بر مبنای الگو­های گردشگری شده­اند صورت نگرفته است. علاوه بر آن نیاز و تقاضای دسته­های مختلف گردشگران نیاز به پژهش جداگانه­ای دارد. اکوتوریسم در بیش‏تر موارد تحت عنوان توریسم طبیعت مورد بررسی قرار گرفته است که این منجر به فرضیه­های غلطی درباره­ی میزان درآمد حاصل از گردشگری شده‏است.

توان­مندی­های اکوتوریسمی کشور و امکان توسعه آن

تاکنون هیچ مطالعه­ی دقیقی برای شناسایی و معرفی توان­مندی­های موجود اکوتوریسمی کشور صورت نپذیرفته است. تخمین این­که چه تعداد منبع تفرجی و با چه ظرفیتی از جذب اکوتوریست در کشور موجود است، صورت نگرفته است. در همین راستا و به دلیل عدم اطلاعات پایه­ای مورد نیاز، ظرفیت امکان توسعه توان اکوریسمی به درستی قابل پیش­بینی نیست. 

مدیریت برنامه­های اجرایی اکوتوریسم موفق

جهت مدیریت برنامه‌هایی اجرایی در راستای دستیابی به اکوتوریسم موفق 4 راهکار به شرح ذیل ارائه می‌شود:

1)    آموزش کارگشایان جوان در سراسر جهان جهت مشارکت در مدیریت مسئولانه کسب و کارها.

2)    کار کردن با دولت­ها و آژانس­های بین­المللی برای توسعه سیاست­های پایدار اکوتوریسمی.

3)    کارکردن با آژانس­های مناطق تحت حفاظت برای گسترش ظرفیت مدیریت بازدیدکنندگان.

4)    ارایه بیانات جوامع مانند افراد بومی که از کمبود حقوق اجتماعی و سیاسی رنج می­برند، در بحث­های سیاسی (9).

بهبود وضعیت خدمات توریسم

با توجه به نتایج مطالعات مختلف راهکارهای زیر به منظور بهبود وضعیت خدمات توریسم و رشد اقتصادی ارایه می‌شود:

1)    افزایش سرمایه‌گذاری در توسعه صنعت توریسم و توجه بیش‏تر به جاذبه‌های گردشگری جهت افزایش بیش‏تر رشد اقتصادی کشورها.

2)    استفاده از مزایای صنعت توریسم در زمینه فرهنگی و اقتصادی با ایجاد فرصت برای نزدیکی بیش‏تر کشورها به یکدیگر.

3)    سیاست‌گذاری در جهت گسترش تجارت و کاهش قیمت خدمات گردشگری به منظور جذب توریسم.

4)    توجه به زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای توسعه‌ی اکوتوریسم.

5)    برگزاری اجلاس منطقه‌ای و بین‌المللی برای توریسم و رفع مشکلات آن (4، 17 و 18) .

بحث و نتیجه­گیری

طی سال­های گذشته، مفهوم اکوتوریسم در جهان به عنوان یک ابزار مهم برای حفاظت ارتقا یافته و در موارد خاص کیفیت زندگی مردم محلی را بهبود بخشیده است. توسعه­ی اکوتوریسم به عنوان ابزاری نه تنها و صرفا برای برای پایداری توریسم و اکوتوریسم بلکه، در جهت توسعه پایدار جهانی یک وظیفه و مسئولیت دشوار است که متاسفانه اغلب به درستی جهت‏دهی نشده و به گونه­ای بیان شده که از استانداردهای بحث شده در این مقاله دور است. اکوتوریسم برای         تبدیل شدن به یک ابزار توسعه پایدار جهانی، نیازمند تحقیقی گسترده در خصوص برنامه­ریزی مقاصد اکوتوریسم، مدیریت طولانی مدت آن­ها و بودجه کافی دولتی است. بودجه اختصاص یافته، باید نقش مهم حفاظت از منطقه را هم از نظر فرهنگی و هم محیط زیستی برای توسعه اکوتوریسم در نظر بگیرد. ورودی و یا مالیات­هایی باید برای حفاظت از منابع و مدیریت بازدیدکنندگان در نظر گرفته شود. لازم به ذکر است که اگر در یک منطقه­ی تحت حفاظت، ازدحام جمعیت، اثرات محیط زیستی، یکپارچگی فرهنگی و زیستی به درستی مدیریت نشود، اکوتوریسم در دراز مدت موفق نخواهد بود. به عبارت دیگر، اکنون زمان آن فرارسیده که سیاست­های بهتری را پایه­گذاری کنیم تا سودهای حاصل از انواع توریسم را جهت برنامه­ریزی و مدیریت بهتر برنامه‌های گردشگری پایدار بکار ببریم. کارگزاران فعالیت­های توریسمی لازم است، جهت برنامه­ریزی اقتصاد ملی با دیگر کارگزاران در ارتباط باشند. سیاست­های توریسم باید به کیفیت تجربه­ی بازدیدکننده و یکپارچگی محل توجه کنند و تنها به بازاریابی و تعداد بالای بازدیدکنندگان توجه نداشته باشند. حفاظت از جوامع گیاهی و حیات وحش بومی و حفاظت و توجه ویژه به ارزش­های بصری طبیعی و ادغام آن­ها با دیگر ارزش­های محیط طبیعی و فرهنگی ضروری است. جهت تعیین این که چه نوع توسعه توریسم از نظر اقتصادی و اجتماعی برای کشور سودمند است شاخص­های اقتصادی جدیدی لازم به تدوین است و سیاست­های محیط زیستی نیز باید در راستای برنامه­ریزی و آمایش کاربری­ها وارد شوند. استفاده از تحقیق و ابزارهای فناوری مانند سیستم اطلاعات جغرافیایی و شبیه­سازی ماهواره­ها، شناسایی، ایجاد، طرح­ریزی، برنامه­ریزی و طراحی زون­های توریستی مناسب را آسان­تر خواهد کرد. این‌ها همان اقداماتی هستند که مدیریت توریسم را در جهت پایداری و موفقیت سوق می­دهند. از طرف دیگر مشارکت جوامع و تخصیص    سود حاصل از اکوتوریسم باید از آغاز در تمامی پروژه­ها الزامی باشد. گرچه دستیابی به اکوتوریسم صحیح ممکن است دشوار باشد اما، ناممکن نیست. مشابه دیگر انواع توسعه، اکوتوریسم موقعیت­هایی را پیشنهاد می­دهد ولی هرگز نمی­تواند یک    راه‏حل کلی ارایه دهد. این راه­حل­ها باید برخاسته از تمامی مشارکت کنندگان باشد تا به نتایج پایدار دست یابد.

با توجه به تحول و گسترش ارتباطات، افزایش درآمد، شکل‌گیری قوانین جدید کار و افزایش اوقات فراغت و افزایش انگیزه‌های سفر، گردشگری در جهان معاصر با رونق شگرف   به یکی از عناصر و حلقه‌های عمده ساختار اقتصاد جهانی تبدیل شده است (19). کشورهای مختلف در عرصه رقابت بین‏المللی و در برنامه‌ریزی ملی و منطقه ای راهبردهایی را برای بهره‌گیری مطلوب از توان‌های بالقوه خود در این زمینه مورد توجه قرار داده‌اند. ایران نیز به دلیل دارا بودن زمینه‌های تاریخی و جغرافیایی مناسب از جمله کشورهایی است که از نظر وجود جاذبه در این زمینه، استعداد بالقوه فراوانی دارد. ‌با توجه به این که صنعت گردشگری پس از صنعت خودرو و نفت، سومین صنعت پردرآمد جهان است و ما در این صنعت به لحاظ پتانسیل، جزء10 کشور اول دنیا هستیم (20)، بنابراین با شناسایی ظرفیت‌های درآمد زایی این صنعت و سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌های گردشگری می‌توان فرصت‌های شغلی گسترده‏تری ایجاد کرده و از نظر اقتصادی نیز درآمد وافری فراهم آورد.

منابع

1. هوشمند، محمد؛ مصطفوی، سید مهدی؛ احمدی شادمهری؛ محمد طاهر و محقق، اکرم. 1392. بررسی تأثیر گردشگری بر کاهش فقر در کشورهای منتخب در حال توسعه. مجله‌ی برنامه‏ریزی و توسعه گردشگری، دوره 2، شماره 4، ص­ص. 28-11.
2. رهنمایی، محمد تقی. 1379. طرح جامع گردشگری استان اردبیل. 155 ص.
3. بدری، علی؛ طیبی، صدر اله. 1391. بررسی عوامل مؤثّر بر هزینه‌های گردشگری مذهبی مطالعه‌ی موردی: شهر مشهد مقدس. مجله‌ی برنامه‏ریزی و توسعه گردشگری. شماره 1، ص­ص: 177-153.
4. اربابیان، شیرین؛ رأفت، بتول و اشرفیان‌پور، مریم. 1392. بررسی رابطه توریسم بین‌الملل و رشد اقتصادی (مطالعه موردی: کشورهای منتخب عضو سازمان کنفرانس اسلامی). مجله پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، دوره 4، شماره 13، ص­ص: 116-97.
5. فیض بخش، هوشنگ. 1391. صنعت توریسم در ایران و جهان. انتشارات مدرسه عالی خدمات جهانگردی و اطلاعات. 268 ص.
6. رضوانی، علی اصغر. 1386. جغرافیا و صنعت توریسم. انتشارات دانشگاه پیام نور. 226 ص.
   1. The International Ecotourism Society, 1993. Ecotourism Guidelines for Nature Tour Operators, the International Ecotourism Society, Burlington, VT, USA.
   2. IUCN.1996. Guidelines for protected area management categories CNPPA with the assistance of WCMC. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

9. Wood, M. E. 2002. Ecotourism: Principles, Practices and for Sustainability. Pub: UNEP. 64 pp.

1. حاجی نژاد، علی و یاری، منیر. 1392. برنامه‌ریزی راهبردی اکوتوریسم با استفاده از مدل ترکیبیSWOT - TOPSIS مورد: پارک جنگلی بلوران کوهدشت. مجله‌ی برنامه ریزی و توسعه گردشگری . دوره 11، شماره 32، ص­ص: 191-177.
   1. Steck, B., Strasdas, W. and Gustedt, E. 1999. Tourism in Technical: A guide to the Conception, Planning and Project Accompanying Measures in Regional Rural Development and Nature Conservation, Deutsche Gesellschaft for Technische Zusammenarbit (GTZ), Eschborn, Germany.
   2.  رنجبر، محسن. 1387. مقدمه‏ای بر برنامه‏ریزی و مدیریت اکوتوریسم. نشر آییژ، 160 ص.
   3. زاهدی، شمس­السادات. 1385. مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار: با تاکید بر محیط‌زیست. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. 215 ص.
      1. Wesche, R. and Drumm, A. 1993. Defending the rain forest, Accion Amazonia, Quito, Ecuador.
      2. Nhvenegard, C. 1994. Ecotourism. Journal of Tourism studies, Vol, 15. PP: 32-39.
      3. Grant, J. and Allcock, A. 1998. National planning limitations, objectives and lessons: The development of Australia’s National Ecotourism Strategy. In: lindberg, K. Epler Wood, M and Engeldrum, D. (eds.), Ecotourism: A guide for planners and managers Vol. 2, The International Ecotourism Society, Burlington. VT, USA.
      4. فتاح‌پور، داراب. 1390. تحلیلی بر جایگاه اکوتوریسم در توسعه پویا و پایدار نواحی غربی کشور. فصلنامه سپهر، دوره 22، شماره 85، ص­ص. 51-47.
      5. ملا، لیلا. 1389. اکوتوریسم در ایران، نیازمند    مدیریت صحیح. ماهنامه ایرانا، شماره 30، ص­ص. 17-14.
      6. شادمان فخرآبادی، اعظم؛ شادمان فخرآبادی، روح‌اله. 1392. بررسی رابطه ی صنعت گردشگری (توریسم) و افزایش احساس امنیت (گردشگران) در ایران. فصلنامه انتظام اجتماعی، سال پنجم، شماره 3، ص­ص. 186-171.
      7. محمودی، عبدالصمد. 1392. صنعت توریسم و چهره مدنی فرهنگ. نشریه توریسم، شماره 42، ص. 59.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 5,809

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3,284