علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره سه، پاییز 95

ارزیابی غلظت باقی­مانده سم ارگانوفسفره دیازینون در محصولات گلخانه‌ای (مطالعه موردی: کدو سبز)

سهیل سبحان اردکانی[1]

 مریم یونسیان[2]^*

Younesian.m@gmail.com

 سعید جامه بزرگی[3]

چکیده

زمینه و هدف: امروزه امنیت غذایی یکی از مسایل مهم برای مصرف­کنندگان محصولات کشاورزی است. بنابراین مطالعه حاضر با هدف تعیین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در محصول کدوسبز انجام یافته است.

روش بررسی: 10 نمونه کدوسبز از گلخانه­ها و همچنین بازار مصرف شهر همدان تهیه شد. سپس نمونه‌ها خرد شده و پس از اضافه کردن استون و هم­زدن آن­ها، صاف شدند. به محلول صاف شده، سدیم سولفات و چند مرتبه دی­کلرو متان اضافه شد و پس از 2 فازی شدن، فاز پایینی جدا شده و تا زمان رسیدن این فاز به حد 2 میلی­‌لیتر، محلول در دستگاه آون قرار گرفت. سپس باقی­مانده سم در نمونه‌ها توسط دستگاه اسپکتروفتومتر در 3 تکرار قرائت شد. پردازش آماری نتایج نیز توسط نرم افزار SPSS انجام یافت.

یافته­ها: نتایج نشان داد که میانگین غلظت باقی­مانده سم در نمونه­ها به ترتیب 006/0±105/0، 003/0±093/0، 013/0±149/0، 027/0±159/0، 013/0±151/0، 018/0±147/0، 006/0±119/0، 013/0±171/0، 018/0±157/0 و 027/0±140/0 میلی‌گرم در کیلوگرم و بیش از حد استاندارد کمیسیون Codex و اتحادیه اروپا می­باشد. همچنین مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سم بین نمونه‌ها بیان­گر وجود اختلاف معنی­دار بین تمام نمونه­ها بود (05/0>P).

بحث و نتیجه­گیری: با توجه به این­که میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در محصول کدوسبز بیش از استانداردهای بین­المللی بود، لذا لزوم اندیشیدن تمهیداتی در این خصوص و به­ویژه آموزش کشاورزان به منظور استفاده صحیح و اصولی از نهاده­های کشاورزی برای اطمینان بیش­تر از حفظ سلامتی مصرف­کنندگان بیش از پیش ضروری به نظر می­رسد.

واژه­های کلیدی: دیازینون، امنیت غذایی، کدوسبز، همدان.

Evaluation of organophosphorus pesticide diazinon residues in greenhouse crops (Case study: Zucchini)

Soheil Sobhanardakani[4]

Maryam Younesian^2٭

Younesian.m@gmail.com

                                                         Saeed Jameh Bozorgi³

Abstract

Background and Objective: Today, food security is one of important issues of consumers of agricultural products. Therefore, this study was carried out for evaluation of organophosphorus pesticide diazinon residues in zucchini as a greenhouse crop.

Method: In this study, totally 10 specimen of zucchini were collected from greenhouses and market basket of Hamadan city. After cutting the samples and then added with acetone, the solution was filtered. Then added sodium sulfate and dichloromethane to filtered solution, we attempted to separate the lower phase. The lower phase is evaporated in the oven until was set at 2 ml. Finally diazinon residues in samples determined using a spectrophotometric method in 3 replications. The statistical calculations were done using SPSS version 18.0 statistical package.

Findings: Theresults showed that the average concentration of diazinon residues in samples were 0.105±0.006, 0.093±0.003, 0.149±0.013, 0.159±0.027, 0.151±0.013, 0.147±0.018, 0.119±0.006, 0.171±0.013, 0.157±0.018, 0.140±0.027 mg kg^-1, respectively and more than the maximum residue limit provided by the Codex alimentarius and the European Commission. The results of the comparison of the mean concentration of pesticide residues between samples revealed significant differences between all the samples together (p<0.05).

Discussion and Conclusion: According to the results, the average concentrations of diazinon residues in zucchini exceeding the maximum residue limit provided by Codex Alimentarius Commission and the European Commission. Therefore, education of farmers for optimal agricultural inputs usage, especially pesticides is recommended.

Keywords: diazinon, food security, zucchini, Hamedan.

مقدمه

تجمع مواد سمی در غذا، آب، زمین و هوا یکی از بحث‌های مهم در سلامتی بشر و محیط­زیست می‌باشد. عامل مهم در مسمومیت­زایی مزمن آفت­کش‌ها، ویژگی تجمع­پذیری آن‌ها    در بدن می‌باشد که در تمامی افراد به واسطه تماس مستقیم و حتی غیرمستقیم از طریق غذا، تنفس یا جذب پوستی         رخ می‌دهد (1).

            در کشاورزی از آفت­کش‌ها برای حفاظت محصولات و گیاهان از حمله آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز استفاده      می­شود. این نهاده­های شیمیایی که به عنوان عناصر ضروری در کشاورزی مدرن شناخته می­شود، یکی از منابع مهم آلودگی محیط­زیست محسوب شده و بر سلامتی موجودات زنده          از جمله انسان‌ها نیز تاثیر منفی می‌گذارد (2). سموم شیمیایی بر سلامتی انسان‌ها از دو طریق تاثیر می‌گذارد، اول: اثرات مضر سموم شیمیایی بر سلامتی کاربران این ترکیبات و دوم: تاثیر باقی­مانده سموم شیمیایی در محصولات غذایی بر سلامت مصرف­کنندگان (3).

گرچه کاربرد آفت کش‌ها در کشاورزی باعث افزایش تولید محصول می‌شود، ولی امروزه به دلیل مشکلات محیط­زیستی و تبعات ناشی از بقایای سم در غذای مصرف­­کنندگان، کاهش استفاده از این سموم مورد توجه همگان قرار گرفته است. البته باید توجه داشت که نوع، غلظت سم مصرفی، مدت زمان نگه­داری محصول پس از برداشت، ضخامت پوست و ... در میزان باقی­مانده سم در محصول تاثیرگذار است (4 و 5).

استفاده فراوان از آفت­کش‌ها در تولید محصولات کشاورزی و عدم رعایت دوره کارنس آن­ها، باعث افزایش باقی­مانده سموم در محصولات کشاورزی می‌شود که خود به عنوان خطر جدی برای سلامتی انسان، امنیت غذایی و محیط­زیست مطرح می‌باشد. محیط گل­خانه به دلیل بسته بودن و وجود رطوبت نسبی بالا محل مناسبی برای رشد انواع عوامل بیماری‌زا و آفات گیاهی است و برای از بین بردن آفات در گل­خانه‌ها انواع مختلفی از آفت­کش‌ها از جمله دیازینون مصرف می‌شود. از این رو سم­پاشی‌های مکرر در گلخانه‌ها، برداشت زود هنگام محصولات بعد از سم‌پاشی و ارایه آن به بازار و مصرف این محصولات به صورت خام و تازه سلامت  مصرف­کنندگان را به طور جدی تهدید می‌کند (6 و 7).  حشره‌کش دیازینون اولین بار در سال 1952 با نام شیمیایی دی اتیلن ایزوپروپیل متیل پریمیدیل تیوفسفات ساخته شد (8). این سم تماسی غیرسیستمیک در زمره سموم ارگانوفسفره محسوب شده و دارای طیف گسترده‌ای از اثرات حشره‌کشی و قارچ‌کشی است که برای کنترل حشرات در سبزی و جالیز مورد استفاده قرار می­گیرد (7).

تاکنون چندین مطالعه در خصوص تعیین غلظت باقی­مانده سموم و به ویژه دیازینون در محصولات زراعی انجام یافته است که از جمله می­توان به پژوهش شکرزاده و همکاران (1391) که نسبت به ارزیابی میزان باقی­مانده سم ارگانوفسفره دیازینون در برنج تولیدی شهرستان آمل اقدام کردند، پژوهش مکی آل آقا و فراهانی (1391) که با هدف تعیین میزان     باقی­مانده سم دیازینون در سیب درختی منطقه دماوند انجام یافت، پژوهش دهقان سکاچایی و همکاران (1389) که نسبت به بررسی تأثیر سم پاشی همراه با فرآیندهای نگه­داری میوه خیار بر باقی­مانده سم دیازینون در محصول اقدام کردند، پژوهش استادی و همکاران (1388) که در خصوص اندازه­گیری باقی­مانده حشره­کش دیازینون در محصول خیار گلخانه‌ای عرضه شده در میادین میوه و تره بار شهر تهران مطالعه نمودند، به پژوهش رضوانی مقدم و همکاران (1388) که با هدف بررسی بقایای سم دیازینون در محصولات گوجه فرنگی، خیار و خربزه در استان­های خراسان رضوی و شمالی انجام یافت، به پژوهش Meda Rao و همکاران (2011) که نسبت به ارزیابی باقی­مانده دیازینون در گیاهان دارویی مورد استفاده در ساخت داروهای گیاهی در هندوستان اقدام کردند، به پژوهش Husain و همکاران (2003) که با هدف تعیین باقی­مانده دیازینون در مغز پسته در ایران انجام شد؛ به پژوهش Blasco و همکاران (2002) که با هدف نظارت بر باقی­مانده‌های حشره­کش ارگانوفسفره دیازینون در سبزیجات و میوه‌های عرضه شده در بازار مصرف اسپانیا، انجام یافت، اشاره کرد (16-9).

کدو سبز یک گیاه گرمسیری و نیمه­گرمسیری است. این گیاه در سرتاسر سال به راحتی در هر مکان قابل کشت می‌باشد (17). از آن­جا که متاسفانه در اکثر موارد فاصله زمانی پس از سم­پاشی تا زمان برداشت یا PHI (Pre-Harvest Interval) محصول رعایت نمی­شود، این امر سلامت      مصرف­کنندگان را به مخاطره می اندازد، لذا با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش نسبت به تعیین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در محصول کدوسبز و مقایسه میانگین غلظت      باقی­مانده سم با حداکثر غلظت مجاز باقی مانده یا MRL (Maximum Residue Limit) آفت‌کش ‌ارایه شده توسط کمیسیون غذایی Codex سازمان­های FAO/WHO، اتحادیه اروپا و سازمان غذا و داروی ایالات متحده آمریکا (FDA) اقدام گردید.

مواد و روش­ها

این پژوهش در سال 1392 و بر روی نمونه­های تهیه شده از 10 واحد گلخانه فعال در شهرستان همدان که نسبت به کشت کدو سبز اقدام و محصولات خود را در میدان مرکزی میوه و   تره بار شهر همدان عرضه می­کردند، انجام یافت. نمونه‌ها برای جلوگیری از تجزیه آفت­کش بلافاصله به آزمایشگاه منتقل شدند.

برای آماده­سازی نمونه‌ها، ابتدا 10 گرم از هر نمونه خرد و با 60 میلی‌لیتر استون مخلوط شد. مخلوط حاصل به مدت 2 دقیقه با استفاده از هم زن، مخلوط و محلول به دست آمده توسط پمپ خلا، با استفاده از کاغذ صافی واتمن 42   صاف گردید. در مرحله بعد 150 میلی‌لیتر سدیم سولفات 2% و 40 میلی‌لیتر دی کلرومتان به محلول افزوده شد و آن را به مدت چند دقیقه توسط هموژنایزر به شدت به هم زدیم. سپس فاز پایینی را پس از 2 فازی شدن کامل در یک بشر جدا کرده و به محلول باقی­مانده، 20 میلی‌لیتر دی کلرومتان افزوده شد. پس از هم زدن و 2 فازی شدن، فاز پایینی به بشر قبلی منتقل شده و سپس مجدداً 20 میلی‌لیتر دی کلرومتان به محلول افزوده و دوباره پس از هم زدن و 2 فازی شدن، فاز پایینی به بشر حاوی محلول‌های 2 مرحله قبلی منتقل شده و محلول شفاف شده در دستگاه Rotary Evaporator، Buchi مدل RE-121 در دمای 50 درجه سانتی­گراد تا رسیدن به حد 2 میلی‌لیتر تبخیر شد (19-18).

به منظور قرائت غلظت باقی­مانده سم در نمونه‌ها، استاندارد حشره­کش دیازینون از شرکت فلوکای آلمان تهیه و بعد از آماده کردن غلظت‌های مختلف از استاندارد دیازینون، منحنی کالیبراسیون آن ترسیم شد. سپس جذب نمونه‌ها      با استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتر Jenway مدل 7315     در طول موج 245 نانومتر در سه تکرار قرائت گردید. در نهایت غلظت دیازینون با قرار دادن اعداد حاصل در معادله منحنی کالیبراسیون استاندارد محاسبه شد (20).

برای پردازش آماری نتایج از ویرایش 19 نرم افزار آماری SPSS استفاده شد. بدین ترتیب که به منظور اطمینان از نرمال بودن داده‌ها از آزمون شاپیرو-ویلک، برای مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سم بین نمونه‌های مورد مطالعه از آزمون آماری تحلیل واریانس بین آزمودنی یک طرفه (آزمون چند دامنه‌ای دانکن) و برای مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سم در نمونه‌ها با استانداردهای بین المللی از آزمون            تی تک­نمونه‌ای استفاده شد. هم چنین داده‌های پرت نیز با استفاده از نمودار جعبه‌ای بررسی شدند. برای رسم نمودارها نیز از ویرایش 2007 نرم افزار مایکروسافت Excel استفاده شد.

یافته­ها

نتایج مربوط به میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در نمونه­های کدوسبز، نتایج مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سم با استانداردهای کمیسیون غذایی Codex سازمان­های FAO/WHO، کمیسیون اتحادیه اروپا و سازمان غذا و داروی ایالات متحده آمریکا (23-21) و همچنین نتایج مربوط به   گروه­بندی آماری میانگین غلظت باقی­مانده سم بین نمونه‌ها به ترتیب در جداول 1 و 2  و نمودار 1 ارایه شده است.

جدول 1- میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در نمونه­های مورد مطالعه بر حسب میلی­گرم در کیلوگرم

Table 1- Mean concentration of diazinon residues (mg/kg) in zucchini samples

                                               غلظت­ها بیان­گر میانگین 3 تکرار می­باشد.

نتایج ارایه شده در جدول 1 بیان­گر آن است که دامنه میانگین غلظت باقی­مانده سم در نمونه­ها از 003/0±093/0 تا 027/0±159/0 میلی گرم در کیلوگرم متغیر می­باشد.

جدول 2- نتایج مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در نمونه‌های کدوسبز با استانداردهای بین المللی

Table 2- Comparing of mean concentration of diazinon residues in zucchini samples with MRL

نتایج مقایسه میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در نمونه­های کدوسبز با رهنمود کمیسیون اتحادیه اروپا (01/0  میلی­گرم در کیلوگرم)، کمیسیون غذایی Codex (05/0  میلی­گرم در کیلوگرم) و سازمان غذا و داروی ایالات متحده آمریکا (50/0 میلی­گرم در کیلوگرم) بیان­گر وجود اختلاف معنی­دار (05/0P<) بود. به طوری­که میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در نمونه­ها از رهنمودهای کمیسیون اتحادیه اروپا و کمیسیون غذایی Codex بیش­تر و از رهنمود FDA کم­تر می­باشد (جدول 2).  

نمودار ١- گروه­بندی آماری نمونه‌های مورد مطالعه از نظر میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون

Diagram 1- Statistical grouping of analyzed samples according to the mean concentration of diazinon residues

حروف غیر مشترک (A، B، C و ...) بیان­گر تفاوت معنی­دار بین میانگین غلظت باقی­مانده سم در نمونه­های مورد ارزیابی بر اساس نتایج آزمون تحلیل واریانس          یک ­طرفه (آزمون دانکن) می­باشد (001/0>P).

گروه­بندی آماری میانگین غلظت باقی­مانده سم بین نمونه‌های مورد مطالعه بیان­گر آن بود که تمام نمونه‌های کدوسبز از نظر میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون با یکدیگر اختلاف معنی­دار دارند (05/0P<) (نمودار 1).

بحث و نتیجه­گیری

همان­طور که نتایج نشان داد در این پژوهش میانگین غلظت باقی­مانده سم دیازینون در نمونه­های مورد مطالعه بیش از حد استانداردهای بین المللی بود. لذا، نتایج حاصل با دست­آورد پژوهش جاهدخانیکی و همکاران (1390) که طی آن نسبت به بررسی غلظت باقی­مانده سم اکسی دیمتون متیل در محصولات خیار و گوجه‌فرنگی گل­خانه‌ای استان چهارمحال و بختیاری اقدام کرده و نتیجه گرفتند که غلظت باقی­مانده در نمونه­های خیار و گوجه­فرنگی بیش­تر از حد مجاز استاندارد ارایه شده WHO و FAO/Codex  می باشد (24)، با دست­آورد پژوهش دهقان سکاچایی و همکاران (1389) که طی آن نسبت به بررسی تاثیر سم­پاشی همراه با فرآیندهای نگهداری میوه خیار بر باقی­مانده سم دیازینون اقدام کرده و نتیجه گرفتند که غلظت باقی­مانده سم دیازینون در میوه خیار بیش­تر از حد مجاز جهانی می­باشد (11)، با دست­آورد پژوهش استادی و همکاران (١٣89) که طی آن نسبت به ارزیابی باقی­مانده حشره‌کش دیازینون در محصولات گل­خانه‌ای عرضه شده در میادین میوه و تره‌بار تهران اقدام کرده و نتیجه گرفتند که تجمع دیازینون در پوست میوه بیش­تر از سایر بخش­ها بوده و در بیش از %30 نمونه­های مورد مطالعه، غلظت باقی­مانده سم  از حد مجاز  بیش­تر بوده است (12)، دست­آورد پژوهش رضوانی مقدم و همکاران (1388) که طی آن نسبت به بررسی بقایای سموم در محصولات گوجه‌فرنگی، خیار و خربزه اقدام کرده و نتیجه گرفتند که به واسطه مصرف این محصولات مقادیر قابل توجهی سم دیازینون وارد زنجیر غذایی مصرف­کننده شده است (13)، دست­آورد پژوهش هادیان و عزیزی (1386) که طی آن نسبت به تعیین غلظت باقی­مانده انواع آفت‌کش‌ها در سبزیجات تازه و گل­خانه­ای اقدام کرده و نتیجه گرفتند که %80 درصد از    نمونه­ها حاوی انواع سموم قارچ­کش، حشره­کش و آفت­کش    می­باشند (25) و دست­آورد پژوهش  Sandraو همکاران (2003) که طی آن نسبت به تعیین باقی­مانده آفت‌کش‌ها در سبزیجات، میوه‌ها و غذای کودکان با استفاده از روش کروماتوگرافی گازی اقدام کرده و نتیجه گرفتند که بررسی بقایای سموم در کاهو، گلابی، انگور و غذای کودکان بیش­تر از حد مجاز می باشد (26)، مطابقت دارد.

بدین ترتیب با توجه به افزایش روزافزون ابتلا به بیماری­های صعب العلاج که بخشی از آن ناشی از مصرف محصولات غذایی حاوی مقادیر بیش­تر از حد مجاز باقی­مانده سموم شیمیایی می­باشد، لذا پایش بقایای آفت­کش­ها در مواد غذایی باید بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و همچنین استفاده از روش­های مناسب در کنترل آفات و بیماری­های گیاهی مانند استفاده از کنترل زیستی و تلفیقی آفات، آموزش کشاورزان و تولیدکنندگان در مورد با عواقب سوء مصرف       بی­رویه نهاده­های کشاورزی و استفاده از نهاده­های با کیفیت و توجه به دوره کارنس سموم شیمیایی در راستای کاهش غلظت باقی­مانده سموم مدنظر قرار گیرد.

منابع

1.      Latimer, G.W., Horwitz, W. 2007. Official Methods of Analysis of AOAC International. 18th Edition. Gaithersburg, MD.  AOAC International Publication, 985, pp. 282.

1. Yazgan, M.S., Tanik, A. 2005. A new approach for calculating the relative risk level of pesticides, Environment International, 31: 687-692.
2. اسماعیلی ساری. عباس، 1381. آلاینده­ها، بهداشت و استاندارد در محیط­زیست، انتشارات نقش مهر، 798 صفحه.
   1. Krol, WJ., Arsenault, TL., Pylypiw, HM., Mattina, MJI. 2000. Reduction of pesticide residues on produce by rinsing, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 48: 4666-4670.
   2. Torres, C.M., Pico, Y., Manes, J. 1996. Determination of pesticide residues in fruit and vegetables, Journal of Chromatography, 754: 301-331.
   3. Cooper, J., Niglli, U. 2002. Handbook of organic food safety and quality, CRC Press. New York, Washington, D.C., pp. 25-26.
   4. Tadeo, L. 2008. Analysis of pesticides in food and environmental samples, CRC Press. New York, Washington, D.C., pp. 382.
   5. دهقانی. روح اله، 1389. سم­شناسی محیط، انتشارات تک درخت، 536 صفحه.
   6. شکرزاده. محمد، کرمی. محمد و ابراهیمی قادی. محمد امین، 1391. ارزیابی میزان باقی­مانده سموم ارگانوفسفره در برنج تولیدی شهرستان آمل در شمال ایران، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دوره 22، شماره 1، صص 221-215.
   7. مکی آل آقا. مینا و فراهانی. مریم، 1391. تعیین میزان باقی­مانده سموم دیازینون و کلرپریفوس در واریته‌های گلدن و رد سیب درختی منطقه دماوند، مجله         محیط­شناسی، شماره 62، صص 116-111.
   8. دهقان سکاچایی. آتنا، شکرزاده. محمد، قربانی. محمد، مقصودلو. یحیی و بابایی. زین العابدین، 1389. بررسی تأثیر سم­پاشی همراه با فرآیندهای نگه­داری میوه خیار بر باقی­مانده سم دیازینون، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دوره 20، شماره هفتاد و هشتم، صص 34-27.
   9. استادی. یحیی، یاوری. غلامرضا، شجاعی. محمود،       میر دامادی. سیدمهدی و ایمانی. سهراب، 1388.      اندازه­گیری باقی­مانده حشره­کش دیازینون در محصول خیار گلخانه‌ای عرضه شده در میادین میوه و تره بار شهر تهران، فصل­نامه گیاه پزشکی، شماره چهارم، صص 354-345.
   10. رضوانی مقدم. پرویز، قربانی. رضا، کوچکی. علیرضا، علیمرادی. لیلا، عزیزی. گلثومه و سیاه مرگویی. آسیه، 1388. بررسی بقایای سموم در محصولات کشاورزی ایران مطالعه موردی: بررسی بقایای دیازینوندر گوجه­فرنگی (Solanum lycopersicum)، خیار (Cucumis sativus) و خربزه (Cucumis melon)، علوم محیطی، سال ششم، شماره سوم، صص 72-63.
       1. Meda Rao, M., KumarMeena, A., Galib. 2011. Detection of toxic heavy metals and pesticide residue in herbal plants which are commonly used in the herbal formulations, Environmental Monitoring and Assessment, 181: 267-271.
       2. Husain, S.W., Kiarostami, V., Morrovati, M., Tagebakhsh, M.R. 2003. Multiresidue determination of diazinon and ethion in pistachio nuts by use of matrix solid phase dispersion with a lanthanum silicate        co-column and gas chromatography, Acta chromatographyca, 13: 208-214.
       3. Blasco, C., Pico, Y., Manes, J., Font, G. 2002. Determination of fungicide residues in fruits and vegetables by liquid chromatography-atmospheric pressure chemical ionization mass spectrometry, Journal of Chromatography A, 947: 227-235.
       4. Poffley M., Owens G. 2006. Zucchini (Curcurbita pepo). Northern Territory Government, p.2.
       5. Cengiz, M.F., Certel, M., Gocmen, H., 2006. Residue contents of DDVP (Dichlorvos) and diazinon applied on cucumbers grown in greenhouses and their reduction by duration of a pre-harvest interval and post-harvest culinary applications, Food Chemistry, 98: 127-135.
       6. مهدوی. وحیده، 1388. اندازه­گیری باقی­مانده سم کاربندازیم در خیار به روش اسپکتروفتومتری و مقایسه آن با HPLC، آفات و بیماری‌های گیاهی، شماره اول، صص 19-1.
          1. Caldas, E.D., Conceição, M.H., Miranda, M.C., de Souza, L.C., Lima, J.F. 2001.  Determination of dithiocarbamate fungicide residues in food by a spectrophotometric method using a vertical disulfide reaction system, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 49(10): 4521-4525.
          2. World Health Organization (WHO). 1998. Diazinon, Environmental Health Criteria, United Nations Environment Programme International Labour Organization.
          3. European Commission (EC). 2010. Special Eurobarometer 354, Food-related risks. pp. 168.
          4. جاهدخانیکی. غلامرضا، فدایی. عبدالمجید، صادقی. مهربان و مردانی. گشتاسب، 1390. بررسی میزان      باقی­مانده سم اکسی دیمتون متیل در خیار و          گوجه­فرنگی گلخانه‌ای در استان چهارمحال و بختیاری، مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، شماره چهارم، صص 17-9.
          5. هادیان. زهرا و عزیزی. محمدحسین، 1386. تعیین میزان باقی­مانده انواع آفت‌کش‌ها در برخی از سبزیجات تازه و گل­خانه‌ای، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، شماره 43، صص 204-195.

23.  U.S. Food and Drug Administration (FDA). 1999. Pesticide Program, Residue Monitoring. U.S. Food and Drug Administration. Washington, D.C., p. 12.

26.  Sandra, p., Tienpont, B., David, F. 2003. Multi-residue screening of pesticides in vegetable, fruits and baby food by stir bar sorptive extraction-thermal desorption-capillary gas chromatography-mass spectrometry, Journal of Chromatography A, 1000: 299-309.