تحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی در ایران با استفاده از روش فراتحلیل

 

 

مستخرج از پایان نامه

 

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و سوم، شماره یازده، بهمن ماه 1400(133-115)

                                                                

 

تحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی در ایران با استفاده از روش فراتحلیل

 

مهدی نوجوان[1]^*

nojavan_mehdi@ut.ac.ir

بابک امیدوار²

اسماعیل صالحی[2]

شهرزاد فریادی²

  

تاریخ دریافت: 23/5/95

تاریخ پذیرش: 20/6/95

 

چکیده

زمینه و هدف: رشد جمعیت و توسعه شهری برنامه­ریزی نشده منجر به افزایش احتمال خطر سوانح در نواحی شهری گردیده است. دستیابی به شناخت و راه­های مقابله با سوانح، به مرور توجه ساکنان و محققان را به مدیریت سوانح طبیعی جلب نموده است. تعدد و تنوع مقالات علمی منتشر شده در زمینه سوانح طبیعی، یکی از نشانه­های قابل اتکا برای نمایش گرایش محققان به این موضوع است. هدف از این تحقیق، ، فراتحلیل مقالات منتشر شده در مجلات علمی پژوهشی و فارسی زبان می­باشد.

روش بررسی: به منظور فراتحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی در کشور، ابتدا 29 مجله شناسایی شد. سپس 454 مقاله از این مجلات جهت فراتحلیل انتخاب شدند که این مقالات از سال 1381 تا 1395 منتشر شده­اند. در نهایت برای مطالعه مقالات و استخراج تحلیل­ها، با استفاده از نظرات متخصصان و خبرگان شاخص­های مطالعه مشتمل بر روش تحقیق، نمونه­گیری و رویکرد و مدل برنامه­ریزی مشخص گردید.

یافته ها: پراکندگی مطالعات نشان داد که استان­های تهران، خراسان رضوی و آذربایجان شرقی بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفته­اند. نتایج نشان داد رویکرد فیزیکی به عنوان رویکرد غالب در پژوهش­های انجام شده می­باشد که نقطه ضعف این تحقیقات است. عدم رعایت اصول روش علمی تحقیق مانند فقدان نمونه­گیری و ابزار پایایی و روایی از ضعف­های دیگر مطالعات صورت گرفته می­باشد.

بحث و نتیجه گیری: با توجه به رویکرد غالب در مطالعات انجام شده، استفاده از رویکرد جامعه محور و نهادی در پژوهش­های آینده توصیه می­گردد. از طرفی سیاست مجلات علمی پژوهشی در جذب مقالات کاربردی، باعث تجمع این گونه از مقالات در این نشریات است. لذا پیشنهاد می­شود با توجه به اهمیت موضوع شاخص­سازی در زمینه مدیریت سوانح، مجلات علمی پژوهشی توجه ویژه­ای به مقالات نظری در این زمینه داشته باشند تا امکان ارایه مقالات بیشتر در این مورد فراهم شود.

واژه های کلیدی: رویکرد جامعه محور، رویکرد فیزیکی، رویکرد نهادی، فراتحلیل، مدیریت سوانح.

J. Env. Sci. Tech., Vol 23, No. 11, February, 2022

 

 

 

 

The Study of Theoretical Approach of Natural Disaster Management in Iran using Meta-analysis

 

Mehdi Nojavan[3]*

nojavan_mehdi@ut.ac.ir

Babak Omidvar²

Esmail Salehi[4]

Shahrzad Faryadi²

Admission Date: September 10, 2016                                                                     Date Received: August 13, 2016

 

Abstract

Background and objective: Population growth and unplanned urban development has led to increase the risk of disaster in urban areas. Achievement to knowledge and ways to deal with disasters, have attracted attention of residents and researchers to natural disaster management. The number and variety of published scientific papers in the field of natural disasters is one of the reliable proofs for showing the trend of researchers to this field. The objective of this research is meta-analyzing the published papers in Persian scientific journals.

Material and Methodogy: For meta-analyzing of theoretical approach of Natural Disaster Management in Iran, initially 29 journals are selected. Then 454 papers are selected among these journals. These papers have been published from 2002 to 2016. Finally, for analyzing the papers, the analyzing criteria such as research methodology, sampling method and planning model and approach are determined using the expert’s opinion.

Findings: The map of studies distribution showed that Tehran, Khorasan-e-Razavi, and Azerbaijan-e-sharghi provinces have been considered in a lot of papers. Results showed that physical approach is the dominant approach in the studies which is a weakness in papers. Also disregarding the scientific principle of research methodology such as absence of sampling, reliability, and validity is the other weakness of studies.

Discussion and Conclusion: Considering the dominant approach in the previous studies, studying and using the community-based and organizational approaches in the future researches is proposed. The policies of scientific journals in publishing applied papers is led to aggregation of these papers in the journals. So it is proposed due to importance of theoretical and fundamental studies and identifying indicators in the field of disaster management, scientific journals would have special attention to theoretical papers in this context and providing the condition to presentation of more theoretical and fundamental papers in this subject.

 

Keywords: Community-based Approach, Disaster Management, Meta-analysis, Organizational Approach, Physical Approaach.

 

 

مقدمه

 

با توجه به این­که در سرتاسر جهان، کشورها به طور فزاینده­ای در حال شهری شدن هستند (1)، مطابق با پیش­بینی سازمان ملل، احتمال می­رود تا سال 2050 حدود 80 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی کنند (2). این مساله به این معنا است که مناطق شهری به مکان اصلی بسیاری از سوانح احتمالی بدل خواهند شد (3). رشد جمعیت، توسعه شهری برنامه­ریزی نشده، تمرکز اموال و دارایی­ها، فقر، توسعه سریع سکونتگاه­های غیررسمی، سرریز جمعیتی مناطق آپارتمان نشین، فرسایش اکوسیستم، عدم توانایی برای تضمین عملکرد زیرساخت­ها و مدیریت ضعیف شهری و فقدان نظارت از جمله عواملی می­باشند که منجر به افزایش احتمال خطر سوانح در نواحی شهری می­شود (3و 4). لذا گستره سیر صعودی شهرها در سده اخیر، شکل­گیری کلان­شهرها و تجمع جمعیت انسانی در نواحی متمرکز شهری را در پی داشته، که این موضوع، مدیریت ناشی از آن را به یک ضرورت در مدیریت شهری نوین تبدیل ساخته است. در این میان یکی از آسیب­های شهرنشینی نوین، روبرو شدن انبوه انسان­ها با سوانح طبیعی است (5).

در بین کشورهای جهان، ایران ششمین کشور سانحه­خیز دنیاست و از مجموع کلیه شهرهای کشورمان فقط 3 درصد در نواحی کم خطر قرار دارند. از 40 نوع سوانح طبیعی شناخته شده در جهان، 31 نوع آن در ایران به دلیل شرایط خاص جغرافیایی اتفاق می‌افتد (6). براساس آمارهای موجود طی 100 سال گذشته در ایران بالغ بر 140000 نفر بر اثر سوانح طبیعی جان خود را از دست داده‌اند (7). ایران در حالی 6 درصد تلفات سوانح طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است که فقط یک درصد جمعیت جهان را دارد. در سال­های اخیر آسیب‌پذیری نواحی شهری، خصوصا در شهرهای بزرگ به دلیل تراکم انسانی و ساختمانی، احداث بناهای نامقاوم در برابر سوانح طبیعی از جمله سیل و زلزله، ایجاد بناها بر روی زمین‌ها و دامنه‌های ناپایدار و بر روی گسل‌ها و در مسیر سیلاب‌ها و عدم تناسب درکاربری­ها (مسکونی، معابر و ...) به طور مستمر افزایش یافته است. عدم توجه به مکان‌یابی صحیح سکونتگاه­ها، رشد و توسعه سکونتگاه­های بنیان نهاده شده، همچنین عدم برنامه‌ریزی لازم جهت جلوگیری از رشد لجام گسیخته این سکونتگاه­ها، مسائل و مشکلات فراوانی از جهت مصونیت سکونتگاه­ها به بار آورده است. هم­زمان با سیر رشد و توسعه سکونتگاه­ها در کشور و پیچیده شدن فرآیندهای درونی جوامع، بر تعداد بحران­ها و پیچیدگی آن­ها افزوده شده است و از طرفی آسیب‌پذیری سکونتگاه­ها به دلایل متعدد در برابر سوانح طبیعی افزایش یافته است؛ اگرچه طراحی و به کارگیری شیوه‌های مناسب باعث شده است که آثار و تبعات منفی این بحران­ها که از آن­ها تحت عنوان بحران­های طبیعی در شهرها یاد می‌شود در مقایسه با گذشته نسبتاً کاهش یابد. با همه این اوصاف در روند تحقیقات صورت گرفته در سالیان اخیر، دلایل متعددی باعث شده است تا مدیران به فراست دریابند که برنامه‌ریزی به شکل سنتی دیگر قادر به حل مشکلات بسیار پیچیده و روز افزون فعالیت‌ها و محیط شدیداً متغیر و متلاطم جهان امروز خصوصا در مجموعه شهرهای بزرگ نخواهد بود (8).

 در دنیای امروز و در شرایط فعلی اکثر کشورهای در حال توسعه به علت شرایط خاص سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود با مشکلاتی در زمینه برنامه­ریزی برای مدیریت سوانح مواجه­اند. مشکلات در زمینه مدیریت و برنامه­ریزی سوانح به گونه­ای است که اکثر این کشورها را به چالش جدی کشانده است. این مشکلات نشان دهنده ضعف برنامه­ریزی و بهره­مندی نامناسب مدیریت در به کارگیری شیوه­های جدید و برنامه­های با کارایی بالا و پایه نظری مستحکم جهت مقابله با سوانح طبیعی است. اما کشورهای توسعه یافته به منظور کاهش آسیب­پذیری ناشی از سوانح طبیعی اقدام به تدوین و طراحی برنامه­های آینده­نگر و کاربردی نموده­اند به گونه­ای که تمامی برنامه­ها در راستای کاهش آسیب­پذیری، افزایش ایمنی و افزایش توانایی مقابله با سوانح طبیعی در سطوح مختلف جامعه هستند. در حالی­که به نظر می­رسد هیچ رویکرد نظری و مدل منسجم و شناخته شده­ای در ایران در این زمینه وجود نداشته و در بیشتر مطالعات به یک جنبه خاص از سانحه پرداخته شده است. لذا برنامه­ریزی برای مدیریت بحران ناشی از سوانح طبیعی در کشور و تدوین مدل­های منسجم با در نظر گرفتن رویکردهای نظری شناخته شده جهت نیل به این هدف یک موضوع ضروری است که می­تواند تا حد زیادی در موفقیت عملکرد مدیریت بحران موثر واقع شود.

استفاده از روش فراتحلیل یا تحلیل تحلیل­ها، برای دستیابی به اجماع در مجموعه­ای از مطالعات، مورد توصیه محققان است. بر خلاف علوم طبیعی و دقیق که مبانی مطالعاتی صریحی دارند، مطالعات اجتماعی و رفتاری شامل مفاهیمی انتزاعی و در حال تحول­اند. تحقیقات اجتماعی از دیدگاه محققان دارای تاثیرات ناچیز یا خفیفی هستند که حجم عملی تاثیرات، تقریبا ناچیز و کوچک است. استفاده از روش فراتحلیل این امکان را فراهم خواهد ساخت تا جمع­بندی مشخص بر اساس واحد مطالعات انجام شده حاصل شود. براین اساس، فراتحلیل روشی است برای تجزیه و ترکیب واحدهای تحلیل برای حصول شناخت از مجموعه منسجم یا غیرمنسجم از مبانی علمی و سازه­های پژوهشی (9 و 10).  بدین منظور جهت بررسی و دستیابی به رویکردهای نظری به کار گرفته شده در مطالعات و تحقیقات انجام شده در داخل کشور، در این تحقیق به فراتحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی پرداخته شده است. این تحقیق با هدف دسته­بندی و شناسایی یافته­های تحقیقات انجام شده درباره سوانح طبیعی در مقالات علمی پژوهشی فارسی زبان صورت گرفته است. در این روش منابع گردآوری و حتی الامکان بر حسب ادوار زمانی دسته­بندی می­شوند. شاخص­هایی مانند کیفیت تحقیق، مرتبط بودن به موضوع، جامعیت مطالب، اعتبار محققان و تهیه­کنندگان و جایگاه مکان مورد مطالعه برای انتخاب منابع مورد استفاده قرار گرفتند. بر این اساس، پس از شناسایی مقالاتی که طی سال­های اخیر مستقیما به موضوع یاد شده پرداخته­اند، مبانی نمونه­گیری، روش­شناسی، روش­های جمع­آوری داده­ها، رویکرد نظری، ابزارهای تحلیلی و نتایج به دست آمده به عنوان داده­های خام این تحقیق استفاده شدند. تحقیق حاضر پس از معرفی مبانی نظری، روش تحقیق، بحث و بررسی یافته­ها، به نتیجه­گیری و ارایه پیشنهادها پرداخته است.

 

مبانی و چارچوب نظری تحقیق

سابقه رویکردهای متعدد به سوانح طبیعی، به عمر این مفهوم یا واقعیت اجتماعی در زندگی انسان برمی­گردد. انسان از ابتدای تاریخ حیات خود همواره حوادث و فجایع طبیعی و غیرطبیعی را، مخرب اوضاع و احوال فردی و جمعی جامعه دیده است. از این رو راه­های مختلفی را برای شناخت و مقابله با آن­ها تعبیه و ابداع کرده است. اما سابقه رویکردهای علمی و تخصصی به سانحه، به دهه­های 1950 و 1960 بر می­گردد (11). در این دوره فجایع و سوانح عمدتا عامل به تعویق انداختن جریان رشد و توسعه تلقی شده­اند. از این رو راه­های علمی مقابله با آن­ها به ویژه برنامه­ریزی­های مدیریت مسائل اجتماعی و سوانح، از اولویت­های نظام برنامه­ریزی توسعه در کشورها به ویژه کشورهای سانحه­خیز دنیا قرار گرفته است.

در طول دهه 1930، آمریکا به دلیل داشتن افراد مطلع از دانش روز در زمینه خطرات فرسایش خاک و سیلاب، در مهندسی محیط پیشگام بود. در طی این دهه با توجه به پیشگامی سازمان­های آمریکایی در کارهای مهندسی، مکتب رفتاری در مبحث سوانح طبیعی به وجود آمد و تا اواسط دهه 1970 مکتب غالب در زمینه مخاطرات و سوانح بود. مکتب رفتاری به این علت که نسبت به نتایح مطالعات موردی بعضی از انسان­شناسان و جامعه­شناسان در کشورهای جهان سوم بی­تفاوت بود و همچنین به نقش عامل­های سازمان­یافته و نهادینه شده و عامل­های جهانی در افزایش مخاطرات و آسیب­پذیری بیشتر، اشاره­ای نکرده بود؛ مورد انتقاد قرار گرفت (12). همچنین مکتب رفتاری بر سازگاری با مخاطرات تاکید داشت، زیرا این مکتب بر اساس نظریه اکولوژی (بوم­شناسی) پایه­ریزی شده بود و در نگرش و پردازش ناسازگاری با مخاطرات، کم و کاستی­هایی داشت، از این رو این مکتب مورد انتقاد قرار گرفت. از اواسط دهه 1970 تفسیرهای متفاوتی پیرامون چگونگی به دست آوردن و استفاده کردن از زمین ظهور کرد (13). این نظر از لحاظ روش نگرش ساختاری نامیده شد و پردازش­کنندگان این فرضیه اصطلاحا ساختارگرا نام گرفتند. این دیدگاه فلسفی نتوانست به طور کامل به موفقیت دست یابد و با تردید روبرو شد؛ زیرا راهکارهای کاهش مخاطرات را به خصوص برای کشورهای کم­تر توسعه یافته ارایه نمی­کرد. از طرف دیگر، دیدگاه ساختارگرایی تا حد زیادی بر مبنای مطالعات دانشمندان علوم اجتماعی تکامل یافت و با تجربه­ای نو از کشورهای جهان سوم آغاز گردید (14). دیدگاه ساختارگرایی از طریق رابطه بین مخاطرات محیطی و توسعه نیافتگی و وابستگی اقتصادی جهان سوم القا شده بود.

با توجه به انتقادهای صورت گرفته درباره دو مکتب اشاره شده در زمینه مخاطرات، از اواسط دهه 1980 تلاش­ها برای یافتن نظریه­های متعادل (برقراری تعادل بین نگرش­های رفتاری و ساختاری) آغاز گردید. یک تفسیر متعادل از سانحه و مصیبت این امکان را به ما می­دهد که الگوی ساختاری را فقط به جهان سوم مربوط ندانیم و در نظر داشته باشیم که علم و فن­آوری در خارج از کشورهای با توسعه متوسط نیز نقش دارد. در این ارتباط، از دهه 1970 میلادی به بعد، دیدگاه­های نظری متفاوتی از آسیب­پذیری شامل سه دسته زیستی- فیزیکی[5] ، ساخت اجتماعی[6] و ترکیبی[7] شکل گرفتند که فهم متفاوت و گاه متناقضی را از آسیب­پذیری ارایه می دهند و دلالت های متفاوتی را بر تحلیل، تبیین و کاهش آن دارند. از دیدگاه زیستی- فیزیکی، آسیب­پذیری در برابر سانحه به عنوان ریسک در معرض بودن (خطرمحور و فن­گرا)، از دیدگاه ساخت اجتماعی، آسیب­پذیری به عنوان ساخته­ای اجتماعی (اجتماعی و انسان­محور) و از دیدگاه ترکیبی، آسیب­پذیری به عنوان تأثیرپذیری بالقوه و ظرفیت رسیدگی و انطباق (یکپارچگی و پایداری) تعریف می­شود (15 و 16).

همچنین مک­انتایر[8] و همکاران در سال 2010 چهار رویکرد برای کاهش آسیب­پذیری در برابر سوانح ارایه کرده­اند (17). ایشان چهار مکتب علوم فیزیکی، مکتب مهندسی، مکتب ساختاری و مکتب نهادی را در این راستا تبیین کردند. مکتب علوم فیزیکی به میزان در معرض بودن، توجه ویژه­ای دارد. در این مکتب، برنامه­ریزی کاربری اراضی و الگوی سکونتگاه­ها از اهمیت ویژه­ای برخوردار می­باشد. مکتب مهندسی بیشتر به راهکارهای مقاوم­سازی می­پردازد. مکتب ساختاری به معیارهای اجتماعی- اقتصادی تاکید دارد و مکتب نهادی که جدیدترین مکتب در زمینه مخاطرات طبیعی می­باشد براساس مفهوم تاب­آوری شکل گرفته است (17). امروزه، در سطح جهانی، تغییرات چشم­گیری در نگرش به مخاطرات به وجود آمده است؛ به طوری­که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب­پذیری به افزایش تاب­آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. براساس این نگرش، برنامه­های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی­های جوامع تاب­آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب­آوری نیز توجه کنند (15). ورود واژه تاب­آوری به مباحث مدیریت سوانح از سال 2005 میلادی در همایش هیوگو مطرح شد و به تدریج در هر دو زمینه نظری و عملی کاهش خطرهای سوانح، جایگاه بیشتری را به خود اختصاص داد. ترویج این مفهوم به عنوان رویکرد، به ماهیت مراحل مدیریت بحران برمی­گردد. از زمان تصویب چارچوب قانونی طرح هیوگو در راهبرد بین­المللی کاهش سوانح سازمان ملل متحد[9]، هدف و فرآیند برنامه­ریزی برای تقلیل خطرهای ناشی از سوانح، جدای از کاهش آسیب­پذیری، به نحو بارزی به افزایش و بهبود تاب­آوری در جوامع معطوف شد (18).

به دنبال آن، ایجاد جوامع تاب­آور به وسیله روش­هایی مانند یکپارچگی در دیدگاه­های کاهش آسیب­پذیری، افزایش ظرفیت محلی برای ایجاد تاب­آوری و یکپارچه کردن کاهش خطر با طراحی و اجرای آمادگی اضطراری، واکنش، بازتوانی و برنامه­های بازسازی دنبال شد (19). همچنین در این همایش، توسعه و تقویت ساختارها، سازوکارها و ظرفیت­های مرتبط با برنامه کاهش اثرات سوانح به عنوان یکی از اهداف استراتژیک اتخاذ شد. در فرآیند توسعه رابطه معناداری میان ظرفیت‌سازی و کاهش آسیب‌پذیری حاصل از مخاطرات وجود دارد. ارتباط برنامه‌ریزی توسعه با سوانح طبیعی مبحث چرخه مدیریت سوانح را مطرح می‌سازد. در این راستا کاهش خطر سوانح طبیعی به کلیه اقداماتی اطلاق می­شود که در راستای به حداقل رساندن اثرات مخرب و از هم گسیختگی در برابر مخاطرات و سوانح طبیعی صورت می‌گیرد و طیف وسیعی از اقدامات فیزیکی، قانون، آموزش و ارتقای آگاهی‌ها را در برمی‌گیرد که در قالب فازهای قبل، حین و بعد از سانحه بیان می‌شود. از دیدگاه برنامه‌ریزی، چرخه مدیریت سانحه یک مدل هنجاری برای مداخلات برنامه‌ریزی در کاهش اثرات سانحه است و هدف آن پیشگیری و اقدامات آمادگی قبل از سانحه و پاسخ انسان دوستانه به دنبال بروز سوانح طبیعی (نوسازی و بازیابی) است (20). لذا رویکردهای جدید نسبت به بحران آن را پارادوکسی از تهدید و فرصت می­دانند (21). سیگر[10] و همکاران معتقدند اصطلاح بحران نوعی حس تهدید، فوریت و ویرانی، آن هم در مقیاس بزرگ (شهری) را به ذهن متبادر می­کند و برای یک حادثه غیر معمول به کار می­رود که در آن سطح خطر، آسیب و فرصت بسیار بالا است (22).

بنابراین می­توان بیان کرد به منظور مدیریت بهینه بر مراحل مختلف سانحه، رویکردهای گوناگونی به کار گرفته می­شوند که اساسا در دو گروه رویکرد توسعه­ای یا جامعه محور و رویکرد سنتی یا پشتیبانی طبقه­بندی می­شوند.

رویکردی که در سال­های اخیر مورد توجه قرار گرفته است، رویکرد توسعه­ای یا جامعه محور است. در این رویکرد سعی بر آن است به واسطه ظرفیت­سازی و توانمند نمودن آحاد جامعه، قابلیت سازگاری جامعه با پیامدهای زیانبار مخاطرات را افزایش داده و با جلب مشارکت در انجام اقداماتی که منجر به کاهش خطر می­شوند، توان جامعه را برای پیشگیری، مقابله و مواجهه با سانحه و در نهایت بازگشت به وضع اولیه افزایش داد (23). استفاده از رویکرد جامعه محور سوانح در جریان دو دهه گذشته از کشورهای آسیای جنوب شرقی آغاز شد. پیشگامان استفاده از این رویکرد، سازمان­های غیردولتی، موسسات بشردوستانه و سازمان­های دولتی مسئول در کشورهای مختلف در منطقه یاد شده بودند (24). رویکرد دیگری که به دلیل وجود سیستم پشتیبانی مرکزی از آن به عنوان رویکرد سنتی یا لجستیک نام برده می­شود، در کلیه مراحل مدیریت سانحه به ویژه در مرحله پاسخگویی، از رویکرد فرماندهی و کنترل استفاده می­کند. در این رویکرد که ساختار سازمان­دهی آن به صورت سلسله مراتبی از بالا به پایین است، از مشارکت گروه­های ذی­نفع در جامعه استفاده چندانی به عمل نمی­آید. بررسی­ها نشان می­دهد رویکرد مذکور به دلیل فقدان وجود عناصر مشارکتی در آن، منجر به شکست در امر پیشگیری، آمادگی و پاسخگویی نامتناسب با نیازهای اساسی جامعه دستخوش بحران بوده، ضمن این که با توجه به اجرای برنامه­ها و اقدامات غیرضروری و نادیده گرفتن نظرات آحاد جامعه، به عدم رضایت از عملکرد سازمان­های مسئول منجر شده است (25).

با عنایت به کمبودها و محدودیت­های رویکرد سنتی، به نظر می­رسد رویکرد جامعه­محور کاربرد بیشتری در مدیریت سوانح دارد. به کارگیری این رویکرد سبب می­گردد تا با سازمان­دهی از پایین به بالا که به صورت هماهنگ و موازی با رویکرد سلسله­مراتبی از بالا به پایین فعالیت می­کند، مشکلات، چالش­ها و کاستی­ها شناخته شده و با تشریک مساعی جوامع محلی در تحلیل وضعیت موجود، شناسایی مخاطرات محیطی و تعیین میزان آسیب­پذیری، ضمن جلب مشارکت آن­ها در مراحل مختلف مدیریت سانحه، توان و ظرفیت­های موجود در جامعه افزایش ­یابد. افزون بر این، رویکرد یاد شده در صورت وقوع سانحه، از امکانات و منابع جامعه آسیب­دیده و همکاری آن­ها برای بازگشت به وضعیت پیشین استفاده نموده و به این ترتیب جوامع محلی نه تنها خالق بخشی از برنامه می­شوند بلکه منشا اخذ تصمیمات مهم و اجرای آن­ها نیز خواهند بود. به طور خلاصه رویکردهای شناخته شده در زمینه مخاطرات طبیعی و مقایسه آن­هادر جدول 1 ارایه شده است. لذا تحقیق حاضر با هدف استنتاج و ارایه مفهوم و دیدگاه مناسب فهم و تحلیل کاهش آسیب­ذیری در مقابل سوانح طبیعی، پاسخ به این سوال اساسی را پی می­گیرد که کدام دیدگاه در فهم و تحلیل آسیب­پذیری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی تبیین کاملی را ارایه می­دهد و کدام دیدگاه­ها در مطالعات و پژوهش­های انجام شده در داخل کشور غالب بوده و مورد استفاده قرار گرفته است؟

 

 

جدول 1- مقایسه رویکردهای نظری مخاطرات طبیعی (15، 16 و 17)

Table 1. Comparison of theoretical approaches of natural hazards (15, 16, and 17)

رویکرد	رویکرد فرعی	هدف	ابعاد مورد توجه	روش­شناسی	مدل برنامه­ریزی	راه­حل عمده	محوریت	اقدام
رویکرد توسعه­ای یا جامعه­محور	ساختاری (ریشه­ای)	آسیب­پذیری؛ افزایش ظرفیت و توانایی	اجتماعی- اقتصادی و جمعیتی	اجتماعی و کیفی	حمایت و جلب مشارکت	تغییر و ارتقای شرایط و ساختارهای اجتماعی	کاهش آسیب­پذیری/ ارتقای ظرفیت با در نظر گرفتن نژاد، قومیت، جنسیت، سن و فقر	کاهش فقر و نابرابری و افزایش دسترسی به منابع و امکانات
	نهادی (تاب­آوری)	پایداری و برگشت­پذیری سیستم	چندبعدی، یکپارچه	کمی و کیفی	اجتماع­محور، مشارکتی	افزایش قابلیت انطباق، پایداری و برگشت­پذیری	تاب­آوری (پیشگیری، آمادگی، واکنش، رهبری، بازیابی و بهبود)	ترکیبی و همه­جانبه و مبتنی بر پایداری و انطباق
رویکرد سنتی یا پشتیبانی	علوم فیزیکی	خطر؛ کاهش زیان­های فیزیکی از طریق در معرض قرارگیری	فیزیکی و محیطی	فن­گرا و کمی	مدل فرماندهی و کنترل	دانش فنی، اصلاح رفتار	ممانعت از خطر/ واکنش به بحران و برنامه­ریزی کاربری زمین و الگوهای دقیق سکونتگاه­ها	ایجاد سیستم­های هشدار، حفاظت محیط­زیست، جابجایی کامل جوامع آسیب­پذیر، واکنش فوری، امداد و نجات
	مهندسی	خطر؛ افزایش مقاومت	محیط ساخته­شده	منطقی و خردگرا	مدل فرماندهی و کنترل مرکزی	دانش فنی، شیوه­های ساخت و ساز	ممانعت از خطر/ افزایش مقاومت	معماری ساختمان، مصالح ساختمانی و طراحی دقیق زیرساخت­های حیاتی

 

روش تحقیق

 

سوال­ها و موضوع­های با اهمیت، همواره توسط گروه­های مختلف پژوهشی تبدیل به تحقیق شده­اند. اما دریافتی جامع از تمامی این مطالعات، کاری پرهزینه و زمان­بر است. به طور خاص، مطالعات اجتماعی که به واسطه شرایط، موقعیت­ها و متغیرهای متعدد مداخله­گر، با دامنه گسترده­ای از نتایج و یافته­ها همراهند، فاقد خاصیت انباشتگی نتایج هستند. همان­طور که اشاره شد فراتحلیل به عنوان ایزاری مناسب برای ساخت اجماعی منطقی از مطالعات، روش تازه­ای برای جمع­بندی و درک مجموعه­ای از پژوهش­ها در حوزه­ای خاص به حساب نمی­آید. چیزی که یک تحقیق فراتحلیل مدنظر دارد، جمع­آوری یافته­های پژوهشی از مطالعات متعدد و پراکنده، برای ترکیب و یکپارچه سازی و دستیابی به یافته های جدید است. براین اساس، فراتحلیل روشی است برای تجزیه و ترکیب واحدهای تحلیل برای حصول شناخت از مجموعه منسجم یا غیرمنسجم از مبانی علمی و سازه­های پژوهشی (9). واحد تحلیل در روش فراتحلیل، مطالعات و پژوهش­های مرتبط با موضوع خاصی است (26). مطالعه نتایج، یافته­ها و نظریه­ها با رویکردی عمدتا انتقادی از خصوصیات بارز این روش است (27). این روش به شناسایی شکاف­های علمی و تجمیع مطالعات انجام شده ختم می­شود. مراحل هفت­گانه­ای برای انجام یک فراتحلیل مرسوم است. در مرحله اول انتخاب موضوع و تعریف متغیر تحقیق قرار دارد. مهم­ترین اقدام در این مرحله مشخص شدن حدود و اهداف تحقیق است. در مرحله دوم، براساس هدف تحقیق، شناسایی، گردآوری و تلخیص مطالعات انجام می­گیرد. در این بخش، نهایتا تعدادی منبع معتبر با توجه به هدف تحقیق انتخاب می­شود. در مرحله سوم که با فیش­بردای یا فیلترسازی محتویات منابع همراه است، به دسته­بندی یافته­ها و ارزیابی و بازآفرینی آن­ها ختم می­شود. در این بخش مطالعات ورودی به مجموعه­ای اطلاعات دسته­بندی شده تبدیل می­شوند که امکان بازبینی و استخراج نتایج را به همراه دارد. در مرحله چهارم با استفاده از یافته­های مرحله پیشین، امکان دسته­بندی یافته­ها براساس روش­های آماری، بررسی تفاوت­های روش­شناسی، شناخت تنوع آزمون فرضیه­ها و مقایسه نتایج فراهم می­گردد. مرحله پنجم به تعریف و ترکیب نتایج به دست آمده اختصاص دارد و مرحله ششم با تطبیق و ترکیب نتایج به دست آمده، زمینه نگارش گزارش را فراهم می­سازد. بنابراین، در محله هفتم نگارش گزارش، تفسیر و نقد نتایج صورت می­گیرد (26). در هر یک از مراحل تحقیق، بهره­گیری از نظرات خبرگان راهکاری مکمل و هدایت­کننده به شمار می­آید که کیفیت و ارزش تحقیق را ضمانت می­نماید.

این تحقیق که از نوع فراتحلیل است، به فراخور نیاز با استفاده از روش­های کمی و کیفی صورت گرفته است. گسترده بودن نسبی مقالات علمی منتشر شده در زمینه تخصصی سوانح طبیعی در شهرهای ایران و نبود خط راهنمای مشخص برای انعکاس شرایط این مطالعات، استفاده از این روش تحلیلی را مناسب جلوه داده است. بنابراین، در مرحله اول مجلات علمی- پژوهشی مورد تایید وزارت علوم شناسایی شد. در این مرحله کلیه مجلاتی که احتمال داشت مقالاتی در زمینه مخاطرات طبیعی منتشر کرده باشند با کلیدواژه­هایی مانند سانحه، مخاطره، ریسک، زلزله، سیل، مدیریت، توسعه پایدار، برنامه­ریزی شهری، محیط­زیست و ... مورد بررسی قرار گرفتند و 89 مجله انتخاب شد. سپس با بررسی چشم­انداز و اهداف مجله و زمینه­ها و موضوعات مورد پذیرش مجله، 29 مجله مطابق جدول 2 شناسایی و جهت تحلیل انتخاب شدند.

 

 

جدول 2- محدوده انتخاب مقالات منتشر شده در مجلات علمی پژوهشی

Table 2. Selection range of published papers in the scientific journals

عنوان مجله	صاحب امتیاز	تعداد	عنوان مجله	صاحب امتیاز	تعداد
مهندسی عمران و محیط­زیست	دانشگاه صنعتی امیرکبیر	10	آمایش جغرافیایی فضا	دانشگاه گلستان	13
علوم و مهندسی زلزله	پژوهشگاه بین­المللی زلزله­شناسی و مهندسی زلزله	26	مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقه­ای	دانشگاه اصفهان	9
پژوهش­های جغرافیای طبیعی	موسسه جغرافیای دانشگاه تهران	29	پژوهش­های جغرافیایی برنامه­ریزی شهری	دانشگاه تهران	3
تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی	دانشگاه خوارزمی	31	پژوهش­های اقلیم شناسی	پژوهشکده اقلیم شناسی سازمان هواشناسی	7
تحلیل فضایی مخاطرات	دانشگاه خوارزمی	16	علوم و فنون نقشه­برداری	انجمن مهندسی نقشه­برداری	5
جغرافیا و توسعه	دانشگاه سیستان و بلوچستان	44	آمایش محیط	دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر	3
جغرافیا و آمایش شهری- منطقه ای	دانشگاه سیستان و بلوچستان	10	برنامه­ریزی منطقه­ای	دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت	6
جغرافیا و برنامه­ریزی	دانشگاه تبریز	26	پژوهش و برنامه­ریزی شهری	دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت	2
جغرافیا و برنامه­ریزی محیطی	دانشگاه اصفهان	28	مدیریت شهری	پژوهشکده مدیریت شهری و روستایی	7
جغرافیا و توسعه ناحیه­ای	دانشگاه فردوسی مشهد	16	مطالعات شهری	دانشگاه کردستان	1
جغرافیا و مخاطرات محیطی	دانشگاه فردوسی مشهد	51	مهندسی فن­آوری اطلاعات مکانی	دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی	4
جغرافیای طبیعی	دانشگاه آزاد واحد لارستان	8	علوم و فن­آوری­های پدافند نوین	دانشگاه امام حسین (ع)	3
دو فصلنامه مدیریت بحران	دانشگاه مالک اشتر	27	معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)	دانشگاه تهران	4
عمران و محیط­زیست	دانشگاه تبریز	14	محیط­شناسی	دانشگاه تهران	12
برنامه­ریزی و آمایش فضا	دانشگاه تربیت مدرس	39
تعداد کل مقالات			454

 

در این تحقیق مقالات علمی پژوهشی به مقالاتی اطلاق شده است که در نشریات دارای مجوز علمی پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شده­اند. انتخاب مقالات با توجه به نظرات خبرگان و براساس شاخص­هایی مانند کیفیت تحقیق، مرتبط بودن به موضوع، جامعیت مطالب، اعتبار محققان و تهیه­کنندگان و جایگاه مکان مورد مطالعه صورت گرفت. شرط انتخاب مقاله، دارا بودن موضوع یا کلمه واژه­ای مرتبط با عنوان سانحه، مخاطره طبیعی و یا واژه های مرتبط با این عناوین است. بنابراین، از خبرگان خواسته شد تا با معرفی مقالات یا نشریات مرتبط با موضوع، بستر تحقیق را فراهم سازند. پس از بررسی های تکمیلی و بهره­برداری از نظرات خبرگان، تعداد 1450 مقاله شناسایی شد. با تحلیل نزدیکی مقالات به هدف تحقیق، مقالات کمتر مرتبط از فرآیند تحقیق حذف گردیدند و نهایتا 454 مقاله وارد مرحله تحلیل شدند (جدول 2). مقالات نهایی از سال 1381 تا 1395 در نشریات فارسی زبان منتشر شده­اند، اما این تحقیق هیچ محدودیت زمانی برای انتخاب مقالات نداشته است.

همچنین برای مطالعه مقالات و استخراج تحلیل­ها، با استفاده از نظرات متخصصین و خبرگان شاخص­هایی مطابق جدول 3 تبیین گردید. این جدول راهنما، به هنگام مطالعه مقالات، نقش صافی اطلاعات را بر عهده داشته و بسترساز تجزیه یک مقاله به تعدادی مولفه قابل تحلیل است. هدف استفاده از این جدول، بالا بردن کیفیت امکان تجزیه و تحلیل مطالعات است.

 

 

 

 

جدول 3- ابعاد و شاخص­های راهنما برای تجزیه و تحلیل مقالات

Table 3. Dimensions and indicaors for analysis of papers

ابعاد	شاخص ها
روش تحقیق	نوع پژوهش (طبقه­بندی)، روش­شناسی تحقیق، روش جمع­آوری داده­ها
روش نمونه­گیری	مشخص بودن جامعه آماری، روش نمونه­گیری، مشخص بودن تعداد نمونه­ها
چارچوب تحقیق	فرضیه یا سوال­ها، چارچوب تحلیلی انتخاب شده برای سنجش مدل
روایی، پایایی و عدم قطعیت	بیان روش محاسبه پایایی و روایی، مقدار پایایی و روایی ذکر شده در مقاله، عدم قطعیت و ضریب ناسازگاری
رویکرد و روش­شناسی نظری	رویکرد اصلی به سانحه، صراحت در معرفی رویکرد
شاخص­های مدیریت سانحه	شاخص­های ذکر شده در مقاله جهت مدیریت سانحه
نگرش و رویکرد برنامه­ریزی	نگرش و رویکرد اصلی برنامه­ریزی
مدل برنامه­ریزی	مدل به کار گرفته شده در مقاله
ابعدا اصلی تحقیق	اقتصادی، کالبدی، اجتماعی- فرهنگی، نهادی و محیط­زیستی
نتایج به دست آمده	نتایج به تفکیک شهرهای مورد تحقیق و تحلیل پراکندگی نتایج در کشور

 

بحث و نتایج

 

همان­طور که اشاره شد 454 مطالعه برای تحلیل و بررسی در این پژوهش انتخاب شد. بررسی پراکندگی تعداد مطالعات انجام شده در نقشه استان­های ایران نشان می­دهد که بیشترین مطالعات مربوط به استان تهران بوده است. پس از تهران، استان­های آذربایجان شرقی و خراسان رضوی دارای بیشترین مطالعه بوده­اند. ضمنا استان­های شمال غربی و شمال شرقی علی­رغم آسیب­پذیری و وجود پتاسیل لرزه­خیزی بالا کم­تر مورد توجه قرار گرفته­اند. از میان استان­های شمالی و مرکزی و جنوبی نیز به ترنیب استان­های مازندران، کرمان و یزد بیشتر مورد توجه قرار گرفته­اند و در سایر استان­ها مطالعات و بررسی­های بسیار اندکی در زمینه برنامه­ریزی و مدیریت سانحه انجام شده است. شکل 1 نمایش دهنده پراکندگی تعداد مطالعات به تفکیک استان­های ایران است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- تعداد مطالعات انجام شده به تفکیک استان­ها

Figure 1.The number of studies in different provinces

 

 

 

بررسی­ها نشان داد که محل تولد نویسندگان، دسترسی مناسب به آمار یا نمونه­ها و یا دانشگاه محل تحصیل، عوامل کلیدی برای انجام تحقیق در نمونه­های موردی به حساب می­آیند. به طور کلی در بسیاری از استان­های کشور که آسیب­پذیری بالایی دارند مطالعات خاصی انجام نشده است. همچنین از میان 454 مطالعه صورت گرفته در کشور، 331 مطالعه دارای نمونه یا مطالعه موردی می­باشند که پراکندگی آن­ها در شکل 1 نشان داده شده است و بقیه مطالعات (123 مورد) یا پژوهش­های نظری و بنیادی بوده­اند و یا مواردی که نمونه موردی آن­ها یک منطقه یا مکان خاص نبوده است؛ بلکه فقط یک ساختمان یا سازه خاص به عنوان نمونه موردی مورد بررسی قرار گرفته است.

مرور پژوهش­های انجام شده نشان می­دهد که بیش از 97 درصد مقالات علمی پژوهشی مورد بررسی با اهداف کاربردی و در میدان عمل تنظیم شده­اند. در مقابل مقالات مروری معدودی (حدود 1 درصد)، با هدف انعکاس مبانی نظری و شاخص­شناسی مدیریت سوانح طبیعی طراحی گردیده که از سطح نظری بالایی برخوردارند. سیاست مجلات علمی پژوهشی در جذب مقالات کاربردی، باعث تجمع این گونه از مقالات در این نشریات است. بیش از 50 درصد مقالات از نوع توصیفی و تحلیلی هستند. پرسش­نامه و مشاهده علاوه بر مطالعه اسنادی که در کلیه مقالات استفاده شده است مهم­ترین ابزارهای مقالات منتشر شده در مجلات علمی پژوهشی است. حدود 73 درصد مطالعات دارای مطالعه موردی می­باشند. خلاصه­ای از روش تحقیق مقاله­های بررسی شده در جدول 4 ارایه شده است.

 

جدول 4- جزئیات روش تحقیق مقالات مطالعه شده

Table 4- Detils of research methodology of studied papers

جزئیات روش تحقیق		تعداد	درصد
نوع پژوهش  (طبقه­بندی تحقیق)	کاربردی	443	58/97
	بنیادی	5	1/1
	راهبردی (تلفیق کاربردی و بنیادی)	6	32/1
روش­شناسی تحقیق	توصیفی- تحلیلی	231	88/50
	استنباطی (تبیینی)	223	12/49
روش جمع­آوری داده	مشاهده	197	39/49
	اسنادی	454	100
	مصاحبه	2	44/0
	پرسش­نامه	137	18/30
	مطالعه موردی	331	91/72
	تک­نگاری	0	0

 

جهت بررسی روش نمونه­گیری و تعداد نمونه­ها ابتدا مقالات بر اساس ماهیت آن­ها به دو دسته طبقه­بندی شدند. یک طبقه مقالاتی می­باشند که نیاز به نمونه­گیری دارند که تعداد آن­ها 42 مورد می­باشد و طبقه دیگر که نیاز به نمونه­گیری ندارند که تعداد آن­ها 412 مورد می­باشد. لذا در این بخش ابتدا این مقالات کنار گذاشته شده و سایر مقالات تحلیل شدند. از بین مقالاتی که نیاز به نمونه­گیری دارند، حدود 62 درصد از مقالات بدون نمونه­گیری بوده و حدود 93 درصد از مقالات نیز هیچ اشاره­ای به روش نمونه­گیری نداشتند و به نوعی روش نمونه­گیری نامشخص بود و تنها در حدود 7 درصد از مقالات روش نمونه­گیری مشخص بود. مشخصات نمونه­گیری و تعداد نمونه­های انتخاب شده در مقالات پژوهشی در جدول 5 نشان داده شده است. این جدول نشان می­دهد که تعداد نمونه­ها در حدود 38 درصد از مقالات محاسبه و در بقیه مقالات یا تعداد نمونه محاسبه نشده و یا مشخص نمی­باشد و تحقیقات میدانی مطالعه شده از این لحاظ قابل اطمینان نیستند. علاوه بر این تعداد 109 مقاله نیاز به تخمین و مشخص کردن جامعه آماری داشتند که از این تعداد تنها حدود 24 درصد از مقالات دارای جامعه آماری بودند. به عبارت دیگر در 76 درصد مقالات به جامعه آماری اشاره­ای نشده است و تحقیقات میدانی مطالعه شده از این لحاظ نیز قابل اطمینان نیستند.

 

جدول 5- خصوصیات نمونه­گیری مقالات

Table 5. Characteristics of sampling in papers

نمونه­گیری		تعداد	درصد
جامعه آماری	دارد	26	85/23
	نامشخص	83	15/76
مشخص بودن تخمین تعداد نمونه­ها	محاسبه شده (مشخص)	16	1/38
	نامشخص	26	9/61
روش نمونه­گیری	مشخص	3	14/7
	نامشخص	39	86/92

 

بخش قابل توجهی از مقالات مطالعه شده، دارای چارچوب تحلیلی استاندارد نبوده و یا هیچ اشاره­ای به چارچوب نظری و تحلیلی نشده است. اما در حدود 91 درصد از مقالات سوال و فرضیه وجود ندارد و یا اشاره­ای به آن نشده است. تنها در حدود 9 درصد از مقالات سوال و فرضیه وجود دارد. لذا این مورد نیز باید بیشتر مورد بحث و بررسی قرار گیرد. جدول 6 خلاصه ای از آمارهای این بخش را نشان می­دهد.

 

 

جدول 6- چارچوب تحقیق

Table 6. Research framework

چارچوب تحقیق		تعداد	درصد
فرضیه و سوال	دارد	42	25/9
	ندارد	412	75/90
چارچوب تحلیلی	دارد	37	15/8
	ندارد	2	44/0
	نامشخص	415	41/91

 

 

جهت بررسی روایی و پایایی ابزارهای سنجش ابتدا مقالاتی که در آن­ها می­باید این دو مورد ارایه می­شد مشخص گردید که تعداد آن­ها 42 مورد بود. بررسی ها نشان می­دهد، در مقالات توجه مطلوبی به آزمون پایایی صورت نگرفته و اکثر مقالات (حدود 79 درصد)، هیچ انعکاسی از مقادیر پایایی ارایه نداده­اند. ضمنا بخش محدودی از مقالات به مساله پایایی ابزار سنجش توجه کرده­اند. همچنین در هیچ کدام از مقالات به روایی ابزار سنجش هیچ اشاره­ای نشده و روایی مشخص نیست. به عبارت دیگر در مقالات انعکاس مناسبی از مقادیر روایی و پایایی صورت نگرفته است. بنابراین، قضاوت در مورد اندازه اثر و کیفیت مطالعات انجام شده برای انجام فراتحلیل­های کمی، با مشکل روبرو خواهد شد. جدول 7 نشان دهنده خلاصه­ای از روایی و پایایی ابزار سنجش و میزان عدم قطعیت و ضریب ناسازگاری در مقالات مطالعه شده است.

البته لازم به ذکر است غیر از 42 مقاله اشاره شده، از بین سایر مقالات، 260 مقاله نیاز به محاسبه عدم قطعیت، 109 مورد نیاز به محاسبه ضریب ناسازگاری دارد و 41 مقاله دیگر نیز به هیچ ابزار سنجشی اشاره نکرده­اند. از بین 260 مقاله، تنها در حدود 15 درصد، میزان عدم قطعیت محاسبه و ارایه شده و در 85 درصد از مقالات هیچ اشاره­ای به عدم قطعیت نشده است. همچنین از بین 109 مقاله، تنها در حدود 19 درصد ضریب ناسازگاری محاسبه و ارایه شده و در بقیه مقالات این ضریب محاسبه نشده است.

 

 

 

جدول 7- روایی و پایایی ابزارهای سنجش و عدم قطعیت

Table 7. Validity and reliability of measurement methods and uncertainty

ابزار سنجش		تعداد	درصد
پایایی دارد؟	بلی	9	4/21
	خیر	33	6/78
مقدار پایایی	ارایه نشده	33	57/78
	5/0- 69/0	0	0
	7/0- 89/0	8	05/19
	بالای 9/0	1	38/2
روایی دارد؟	بلی	0	0
	نامشخص	42	100
مقدار روایی	ارایه نشده	42	100
	5/0- 69/0	0	0
	0	0	0
عدم قطعیت	محاسبه شده	38	6/14
	ارایه نشده	222	4/85
ضریب ناسازگاری	محاسبه شده	21	27/19
	ارایه  نشده	88	73/80

 

 

هر پژوهش علمی باید با رویکردهای نظری مشخصی طراحی شده باشد. این چارچوب پایه­ای است که تحقیق به آن تکیه می­کند و شبکه­ای منطقی از روابط و توصیف­ها را پدید می­آورد. همان­طور که اشاره شد پژوهش­های مرتبط با سوانح و مخاطرات طبیعی دارای دو رویکرد اصلی جامعه­محور و سنتی و چهار رویکرد فرعی ساختاری، نهادی، فیزیکی و مهندسی هستند. نتایج نشان داد که بیش از 95 درصد مقالات، دارای رویکرد سنتی می­باشند که از بین آن­ها حدود 89 درصد رویکرد فیزیکی و 6 درصد رویکرد مهندسی به مدیریت سانحه داشته­اند (جدول 8). تنها در حدود 5 درصد مقالات رویکرد جامعه­محور به مدیریت سانحه داشته­اند. البته لازم به ذکر است در حدود 99 درصد مقالات هیچ اشاره­ای به رویکرد استفاده شده نشده است و براساس شاخص­های به کار رفته در مقاله رویکرد متناظر انتخاب شده است. با توجه به این­که تنها در 1 درصد مقالات رویکرد استفاده شده به صراحت اعلام شده است، لذا با در نظر گرفتن اصول علمی روش تحقیق، این مساله نیازمند بحث و بررسی بیشتر می­باشد؛ زیرا یکی از پیش­نیازهای اصلی روش علمی تحقیق و مقاله نویسی، مشخص بودن رویکرد، مبانی و چارچوب نظری تحقیق می­باشد.

 

 

جدول 8- رویکردهای نظری و نحوه بیان آن ها در مقالات

Table 8- Theoretical approaches and how they are stated in papers

رویکردهای نظری	رویکرد اصلی	رویکرد فرعی	روش­شناسی نظری	تعداد	درصد
رویکردهای ذکر شده در مقالات	جامعه­محور	ساختاری	اجتماعی و کیفی (ریشه­ای)	6	32/1
		نهادی	کمی و کیفی	16	52/3
	سنتی	فیزیکی	فن­گرا و کمی	406	43/89
		مهندسی	منطقی و خردگرا	26	73/5
رویکرد به صورت صریح مشخص شده است؟	بلی			6	32/1
	بدون رویکرد			0	0
	غیرمستقیم معرفی شده (استنباط شده با توجه به شاخص­های استفاده شده)			448	68/98

نوع انتخاب شاخص­ها و ابزارها، راه­کاری مناسب برای شناخت غیرمستقیم رویکردهای اشاره شده در جدول قبل می­باشد. وضعیت شاخص­شناسی مقالات از نظر شاخص­های اصلی مدیریت سانحه در جدول 9 ارایه شده است.

نتایج حاصل از این جدول نشان می­دهد که در اکثر مقالات به تعداد محدودی از شاخص­ها از جمله شناسایی خطر و تحلیل خطر از میان شاخص­های ارزیابی خطر، شناسایی ریسک و کنترل ریسک از میان شاخص­های مدیریت ریسک و کاهش اثر از بین شاخص­های مدیریت عملیات توجه شده است و سایر شاخص­ها مانند ارزیابی منابع، تحلیل ریسک، پایش ریسک، بازیابی و یادگیری/ توسعه کمتر مورد توجه قرار گرفته­اند. این در حالی است که بسیاری از این شاخص­ها، نقش اساسی در مدیریت سانحه ایفا می­نمایند. لذا با توجه به این­که در اکثر مقالات رویکرد نسبت به مدیریت سانحه مشخص نشده است، به تبع آن بسیاری از شاخص­های مربوط به آن رویکرد نیز نادیده گرفته شده است.

 

 

جدول 9- چارچوب شاخص سازی مقالات

Table 9- Indicators framework in papers

شاخص­های مدیریت سانحه	شاخص­های اصلی	شاخص­های فرعی	تعداد	درصد
شاخص های ذکر شده در مقالات	ارزیابی خطر	سنجش در معرض قرار گیری	177	99/38
		شناسایی خطر	347	43/76
		تحلیل خطر	397	44/87
		برآورد آسیب­پذیری	59	99/12
		ارزیابی منابع	12	64/2
	مدیریت ریسک	زمینه ریسک	132	07/29
		شناسایی ریسک	325	58/71
		تحلیل ریسک	39	59/8
		برآورد ریسک	61	44/13
		کنترل ریسک	398	66/87
		پایش ریسک	1	22/0
	مدیریت عملیات	پیشگیری	123	09/27
		کاهش اثر	445	02/98
		آمادگی	94	7/20
		پاسخگویی	59	99/12
		بازیابی	27	95/5
		یادگیری/ توسعه	5	1/1

 

 

مدل­های برنامه­ریزی استفاده شده در مقلات در جدول 10 ارایه شده است. مطابق این جدول، حدود 47 درصد مقالات از مدل اقتضایی بهره برده­اند و سایر مدل­ها مانند مدل مشارکتی، استراتژیک، سازش­پذیر و همکارانه علی­رغم قابلیت و کارایی بالای آن­ها در مدیریت سانحه کمتر مورد توجه قرار گرفته­اند. این در حالی است که مطابق رویکرد نهادی و ساختاری، مدل مشارکتی و همکارانه از مهمترین ابزارها در موفقیت مدیریت سانحه می­باشد. همان­طور که اشاره شد رویکردی که در سال­های اخیر مورد توجه قرار گرفته است، رویکرد توسعه­ای یا جامعه محور است. لذا با عنایت به کمبودها و محدودیت­های رویکرد سنتی، به نظر می­رسد رویکرد جامعه محور کاربرد بیشتری در مدیریت سوانح دارد. اما این مساله با توجه به نتیجه حاصل از تحلیل مقالات، نیازمند بررسی و تحلیل بیشتر می باشد.

 

 

جدول 10- نظریه و مدل برنامه­ریزی استفاد شده در مقالات

Table 10.The planning theory and model in papers

نظریه و مدل برنامه­ریزی		تعداد	درصد
مدل برنامه­ریزی ذکر شده در مقالات	مدل جامع عقلایی[11]	3	66/0
	مدل گام به گام (مقطعی)[12]	69	20/15
	مدل توافقی (سازش­پذیر)[13]	7	54/1
	مدل اقتضایی[14]	213	92/46
	مدل وکالتی (حمایتی)[15]	12	64/2
	مدل مشارکتی[16]	16	52/3
	مدل تبادلی (داد و ستد مآبانه)[17]	22	84/4
	مدل همکارانه (تشریک مساعی)[18]	27	95/5
	مدل بنیادی (ریشه­ای)[19]	16	52/3
	مدل استراتژیک[20]	10	20/2
نظریه و مدل برنامه­ریزی به صراحت مشخص شده است؟	بلی	14	08/3
	غیرمستقیم معرفی شده (استنباط شده با توجه به شاخص­های استفاده شده)	202	50/44
	ندارد	238	42/52

 

 

 

 

 

در نهایت ابعاد بررسی شده در مقالات در جدول 11 ارایه شده است.

جدول 11- ابعاد مطالعه شده در مقالات

Table 11.The studied dimensions in papers

ابعاد	تعداد	درصد
اقتصادی	19	18/4
کالبدی	445	02/98
اجتماعی/ فرهنگی	40	81/8
نهادی	34	49/7
محیط­زیستی	22	85/4

 

بر اساس این جدول در اکثر مقالات بعد کالبدی مورد توجه قرار گرفته است. اما سایر ابعاد اجتماعی، نهادی، اقتصادی و محیط­زیستی کم­تر مورد توجه قرار گرفته است که اعتبار این بخش نیز با توجه به موارد اشاره شده در بخش قبل و مطابق مدل اجتماعی با تردید روبرو خواهد بود. زیرا بعد اجتماعی یکی از مهم­ترین ابعاد در زمینه مدیریت سانحه می­باشد؛ به طوری­که بدون در نظر گرفتن و مشارکت  دادن جامعه در فرآیند مدیریت سانحه، اکثر طرح­های ارایه شده در این زمینه با شکست مواجه خواهند شد.

 

نتیجه­گیری

همان­طور که ذکر شد سابقه رویکردهای متعدد به سوانح طبیعی، به عمر این مفهوم یا واقعیت اجتماعی در زندگی انسان برمی­گردد. لیکن دو رویکرد اصلی جامعه محور و سنتی برای کاهش آسیب­پذیری در برابر سوانح ارایه شده است که در قالب این دو رویکرد، چهار رویکرد فرعی مکتب علوم فیزیکی، مکتب مهندسی، مکتب ساختاری و مکتب نهادی در این راستا تبیین شده است. مکتب علوم فیزیکی به میزان در معرض بودن توجه ویژه­ای دارد. در این مکتب، برنامه­ریزی کاربری اراضی و الگوی سکونتگاه­ها از اهمیت ویژه­ای برخوردار می­باشد. مکتب مهندسی بیشتر به راهکارهای مقاوم­سازی می­پردازد. مکتب ساختاری به معیارهای اجتماعی- اقتصادی تاکید دارد و مکتب نهادی که جدیدترین مکتب در زمینه مخاطرات طبیعی می­باشد براساس مفهوم ­وری شکل گرفته است. اما امروزه، در سطح جهانی، تغییرات چشم­گیری در نگرش به مخاطرات به وجود آمده است؛ به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب­پذیری به افزایش تاب­آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. براساس این نگرش، برنامه­های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی­های جوامع تاب­آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب­آوری نیز توجه کنند. لذا با توجه به اهمیت این موضوع، در این مطالعه به منظور تعیین رویکرد غالب استفاده شده در پژوهش­های صورت گرفته در کشور، به فراتحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی پرداخته شد. جهت دستیابی به این هدف 454 مقاله از مجلات علمی پژوهشی جهت مطالعه انتخاب شد. نتایج نشان داد رویکرد غالب در مطالعات انجام گرفته رویکرد فیزیکی می­باشد به طوری­که در حدود 90 درصد از مطالعات به بحث در معرض قرارگیری و برنامه­ریزی کاربری زمین توجه شده است و سایر رویکردها از جمله رویکرد نهادی که بر پایه تاب­آوری بنا نهاده شده است، کم­تر مورد توجه قرار گرفته­اند. لذا پیشنهاد می­گردد با توجه به قابلیت و کارایی رویکردهای جامعه­محور به ویژه رویکرد نهادی در مدیریت سوانح، در مطالعات آتی این موضوع بیشتر مورد توجه قرار گیرد. زیرا با توجه به کمبودها و محدودیت­های رویکرد سنتی، به نظر می­رسد رویکرد جامعه محور کاربرد بیشتری در مدیریت سوانح دارد. به کارگیری این رویکرد سبب می­گردد تا با سازمان­دهی از پایین به بالا که به صورت هماهنگ و موازی با رویکرد سلسله­مراتبی از بالا به پایین فعالیت می­کند، مشکلات، چالش­ها و کاستی­ها شناخته شده و با تشریک مساعی جوامع محلی در تحلیل وضعیت موجود، شناسایی مخاطرات محیطی و تعیین میزان آسیب­پذیری، ضمن جلب مشارکت آن­ها در مراحل مختلف مدیریت سانحه، توان و ظرفیت­های موجود در جامعه افزایش ­یابد. افزون بر این، رویکرد مذکور در صورت وقوع سانحه، از امکانات و منابع جامعه آسیب دیده و همکاری آن­ها برای بازگشت به وضعیت پیشین استفاده نموده و به این ترتیب جوامع محلی نه تنها خالق بخشی از برنامه می­شوند بلکه منشا اخذ تصمیمات مهم و اجرای آن­ها نیز خواهند بود.

همچنین نتایج نشان داد از لحاظ اصول روش علمی تحقیق، بسیاری از مطالعات انجام گرفته بدون در نظر گرفتن این اصول صورت گرفته­اند. در مقالات، توجه مطلوبی به آزمون پایایی صورت نگرفته است. همچنین در هیچ کدام از مقالات به روایی ابزار سنجش اشاره­ای نشده و روایی مشخص نیست. به عبارت دیگر در مقالات انعکاس مناسبی از مقادیر روایی و پایایی صورت نگرفته است. بنابراین، قضاوت در مورد اندازه اثر و کیفیت مطالعات انجام شده برای انجام فراتحلیل های کمی، با مشکل روبرو شد. بنابراین در مطالعات آتی باید توجه ویژه­ای به مساله پایایی و روایی صورت گیرد. زیرا بدون در نظر گرفتن این دو موضوع، اعتبار تحقیق انجام شده با تردید روبرو خواهد شد. همچنین حدود 62 درصد از مقالات بدون نمونه­گیری بوده و حدود 93 درصد از مقالات نیز اشاره­ای به روش نمونه­گیری نداشتند و به نوعی روش نمونه­گیری نامشخص بود. لذا تحقیقات میدانی مطالعه شده از این لحاظ قابل اطمینان نیستند. از طرفی نتایج نشان داد بیش از 97 درصد مقالات علمی پژوهشی مورد بررسی با اهداف کاربردی و در میدان عمل تنظیم شده­اند. در مقابل مقالات مروری معدودی با هدف انعکاس مبانی نظری و شاخص­شناسی مدیریت سوانح طبیعی طراحی گردیده که از سطح نظری بالایی برخوردارند. سیاست مجلات علمی پژوهشی در جذب مقالات کاربردی، باعث تجمع این گونه از مقالات در این نشریات است. لذا پیشنهاد می­شود با توجه به اهمیت موضوع شاخص­سازی در زمینه مدیریت سوانح، مجلات علمی پژوهشی توجه ویژه­ای به مقالات نظری در این زمینه داشته باشند تا زمینه ارایه مقالات بیشتر در این مورد فراهم شده و محققان به ارایه این نوع پژوهش­ها ترغیب شوند.

References

1. Dutta‚ V. (2012). War on the Dream‚ How Land use Dynamics and Peri-urban Growth Characteristics of a Sprawling City Devour the Master Plan and Urban Suitability‚ A Fuzzy Multi criteria Decision Making Approach‚ proceeded in 13th Global Development Conference “Urbanization and Development: Delving Deeper into the Nexus” ‚ Budapest‚ Hungary.
2. Jha, K.‚ Miner‚ W. and Geddes‚ S. (2012). Building urban resilience: principles, tools, and practice. The world Bank‚ pp 155.
3. León‚ J. and March‚ A. (2014). Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile. Habitat International‚ Vol 43: 250–262.
4. ‏UN/ISDR. (2009). UNISDR Terminology on Disaster Risk Reduction‚ UNISDR press‚ Geneva‚ PP.30.
5. Rabie, A. and PoorHoseini, S.S. (2015). Crisis management (concepts, patterns and methods of planning in natural crisis). Tisa, Tehran. (In Persian)
6. Memarzadeh, G.R. and Sarfarazi, M. (2010). Review the steps of crisis management process in the organization. Journal of Crisis Management, 51: 9-76. (In Persian)
7. EM-DAT (2014). The OFDA/CRED International Disaster Database, www.em-dat.net - Université Catholique de Louvain, Brussels, Belgium.
8. Bryson, J.M., 2001. Strategic Planning for Public and Nonprofit Organizations, Tranlated by Monavarian, A. State Management Training Center, Tehran. (In Persian)
9. Doyle, I. H. (2003). Synthesis through Meta-ethnography: paradoxes, Enhancements, and Possibilities. Qualitative Research, 3: 321-345.
10. Randolph, J (2009). A Guide to Writing the Dissertation Literature Review. Practical Assessment, Research and Evaluation, 14 (13): 1-13. Available online: http://pareonline.net/getvn.asp?v=14&n=13.
11. Raphael, B. (1986). When Disaster Strikes, London: Hutchinson.
12. Torry, W. I. (1979). Hazards, hazes and holes: a critique of The Environment as Hazard and general reflections on disaster research. Canadian Geographer, 23: 368-383.
13. Emel, J. and Peet, R. (1989). Resource management and natural hazards. In Peet, R. and Thrift, N. (eds) New Models in Geography, 1: 49-76. Unwin and Hyman, London.
14. Waddell, E. (1983). Coping with frosts, governments and disaster experts: some reflections based on a New Guinea experience and a perusal of the relevant literature. In Hewitt, K. (ed.) Interpretations on Calamity, pp. 33-43. Allen and Uwin, Boston and London.
15. Cutter, S. L., Mitchell, J.T. and Scott, M.S. (2000). Revealing the vulnerability of people and places: A case study of Georgetown County, South Carolina. Annals of the Association of American Geographers, No. 90.
16. Adger, W. N. (2006). Vulnerability. Global environmental change 16.
17. McEntire, D., Crocker, C. G. and Peters, E. (2010). Addressing vulnerability through an integrated approach. Disaster Resielence in the Built Environment, 1 (1): 50-64.
18. Mayunga, J. S. (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital-based approach. A Draft Working Paper Prepared for the Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, Munich.
19. Hyogo Framework for Action 2005-2015. (2005). world conference on disaster reduction. Kobe, Hyogo, Japan. http://www.unisdr.org/wcdr
20. (2006). Reducing the Risk of Disasters- Helping to Achieve Sustainable Poverty Reduction in a Vulnerable World: A DFID policy paper, Department for International Development.
21. Nathan, M. (2000). The Paradoxical Nature of Crisis, Review of Business, 21 (3): 12-16.
22. Seeger, M., Wayne, S., Lester, U. and Robert, R. (2003). Communication and Organizational Crisis, Westport, Greenwood Publishing Group.
23. March, G. (2001). Community: the concept of community in the risk and emergency management context. Australian Journal of Emergency Management. Vol 16 (1): 5-7.
24. Abarquez, I. and Murshed, Z. (2004). Community-Based Disaster Risk Management: field practitioners. Handbook, Asian Disaster Preparedness Center (ADPC), Thailand.
25. Wilimott, P. (1989). Community Initiatives Patterns and Prospects. Policy Studies Institute, London.
26. Ghazi Tabatabaie, M. and AbuAli, V. (2011). The applications of meta- analysis in social behavioral researches. Jameshenasan Publishers, Tehran. (In Persian)
27. V. (2010). The Meta-Combination of Qualitative Analysis and Cultural Studies: Reality or Illusion. Journal of BARG-E FARHANG, 22: 24-45. (In Persian)

 

 

 

[1]-  دکتری برنامه­ریزی محیط زیست- مدیریت در سوانح طبیعی، دانشکده محیط زیست، دانشکدگان فنی، دانشگاه تهران.^*(مسوول مکاتبات)

[2]- دانشیار دانشکده محیط زیست، دانشکدگان فنی، دانشگاه تهران.

[3]- PhD, School of Environment, College of Engineering, University of Tehran, * (Corresponding Author)

[4]- Associate Prof., School of Environment, College of Engineering, University of Tehran

1- biophysical

[6]- social construction

[7]- synthetic

[8]- McEntire

[9]-UNISDR

[10]- Seeger

1- Rational Comprehensive Model

[12]- Incremental Model

[13]- Adaptive Model

[14]- Contingency Model

[15]- Advocacy Model

[16]- Participatory Model

[17]- Transactive Model

[18]- Collaborative Model

[19]- Radical Model

[20]- Strategic Model