استفاده از روشELECTRE در ارزیابی ریسک زیست محیطی پروژه های سدسازی

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره چهار، زمستان 95

استفاده از روشELECTRE  در ارزیابی ریسک زیست محیطی

 پروژه های سدسازی

سعید ملماسی¹

 رضا ارجمندی²

  رویا نزاکتی¹

 زهرا اله داد^3[1]*

z.allahdad@srbiau.ac.ir 

چکیده

زمینه و هدف: پروژه های سد سازی، اثرات جدی  بر پارامترهای زیست محیطی وارد می نماید.  بنابراین ارزیابی ریسک سد یکی از مهم ترین جنبه های مدیریت ریسک زیست محیطی در این پروژه ها می باشد. پژوهش حاضر با هدف استفاده از یکی از روش های تصمیم گیری چند معیاره، به منظور اتخاذ تصمیمات صحیح مدیریتی در زمینه تعیین مهمترین ریسک های شناسایی شده و جلوگیری یا کاهش وقوع هر یک از آن ها، انجام شده است. از این رو فعالیت های ساختمانی و بهره برداری از سد آزاد واقع بر رودخانه کوماسی در استان کردستان جهت ارزیابی و کاهش ریسک های زیست محیطی ناشی از این طرح مورد بررسی قرار گرفته است.

روش بررسی: ابتدا ریسک های زیست محیطی بر اساس معیارهای اهمیت، شدت و احتمال وقوع با استفاده از پرسشنامه دلفی شناسایی گردید. سپس معیارهای ریسک یاد شده با استفاده از روش انتروپی وزن دهی شد. در مرحله بعدی روش ELECTRE (حذف و انتخاب سازگار با واقعیت) از جمله روش های تصمیم گیری چند معیاره، جهت رتبه بندی ریسک های محتمل به کار برده شد.

یافته ها: نتایج نشان می دهد با توجه به شاخص های در نظر گرفته شده ریسک، مهم ترین ریسک های ناشی از این طرح به ترتیب، شامل کاهش کیفیت خاک با رتبه 9، آلودگی آب رودخانه کوماسی با رتبه 7، کاهش شدید مواد آلی و بار مغذی در جریان رودخانه کوماسی در پایین دست سد با رتبه 4 می باشد.

بحث و نتیجه گیری: در مقاله حاضر، استفاده از روش ELECTRE در ارزیابی ریسک زیست محیطی سد، باعث انجام فرآیند تصمیم گیری صحیح  برای ارزیاب ریسک و انتخاب گزینه برتر از میان مجموعه ای از گزینه ها در تقابل با معیارهای تعیین شده، گردید. به طوری که با رتبه بندی انجام شده، چگونگی عملکرد هر یک از ریسک ها نیز تعیین شد و برای تصمیم گیر، فرصتی جهت مدیریت صحیح ریسک و انتخاب  روش مناسب کنترل ریسک ایجاد نمود.

واژه­های کلیدی: ارزیابی ریسک زیست محیطی، سد آزاد، روش ELECTRE .

Environmental Risk Assessment of Dam Projects

 By Using ELECTRE Technique

Saeed Malmasi ¹

Reza Arjmandi²

Roya Nezakati¹

Zahra Allahdad³*[2]

z.allahdad@srbiau.ac.ir

Abstract

Background and Objective:  Dam projects cause serious impacts on the surrounding environment. Therefore, in these sorts of projects, risk assessment of dams is one of the most important aspects of environmental risk management. The objective of present research is using one of the Multi Criteria Decision Making methods to make the managerial decisions for determining the most important identified risks and risks occurring prevention or reduction. Therefore, activities of construction and operation of Azad dam, which is located on Kumasi River in Kurdistan province, were investigated.

Method: Firstly, environmental risks were identified using Delphi questionnaire method and based on their criteria including importance, severity, and probable occurrence. Then the aforementioned criteria of risks were weighted by using Entropy method. In the next stage, Elimination et Choice Translating to Reality (ELECTRE) method, one of the techniques of Multi Criteria Decision Making methods (MCDM), was used for ranking of probable risks.

Findings: The results show that the most important risks of Azad dam are respectively including reduction of soil quality with the grade of 9, Kumasi River water contamination with the grade of 7 and intense reduction of organic matter and nutrients in Kumasi River flow at down side of the dam with the grade of 4.

Discussion and conclusion: In this paper, environmental risk assessment of dam by using ELECTRE method to make the correct decision, making process for risk assessor and choosing the best alternative of a finite set of alternatives described in terms of evaluative criteria. Therefore, that, function of each risk was determined by ranking and create opportunity to decision maker for correct risk management and choosing the proper method for risk control.

Keywords:  Environmental risk assessment, Azad dam, ELECTRE technique.

 مقدمه

پروژه های سد سازی با بهره برداری از منابع اساسی طبیعت به ویژه انجام فعالیت های گودبرداری و خاک برداری در محل احداث خود علاوه بر ایجاد تغییرات در شکل زمین تاثیرات عمده ای بر سایر پارامترهای محیط زیست منطقه می گذارد. از این رو انجام ارزیابی ریسک جهت شناسایی مخاطرات و پیامدهای زیانبار زیست محیطی و کنترل آن تا سطح مطلوب برای این گونه طرح ها، امری ضروری تلقی می گردد. ارزیابی ریسک همواره یک رویکرد نوین در ارزیابی ایمنی سد و تصمیم گیری محسوب می شود(1). از جمله مطالعات انجام گرفته در این زمینه استفاده از روش  ELECTRE در ارزیابی ریسک زیست محیطی پروژه های سدسازی می باشد، به طوری که در مقاله ای تحت عنوان اولویت بندی ریسک های محیط زیستی فاز ساختمانی سد رودبار لرستان، با استفاده از روش یاد شده به ارزیابی ریسک (شدت، احتمال، میزان مواجهه و اهمیت محیط پذیرنده) پرداخته است (2). در مقاله دیگر جهت تعیین اهمیت نسبی هر ریسک در مطالعات ارزیابی، رتبه بندی و خوشه بندی ریسک عملیات تونل سازی سد و نیروگاه سیمره از روش ELECTRE استفاده شده است (3). از این رو با توجه به تحقیقات انجام یافته، در مطالعه حاضر از روش  ELECTRE  از سری روش های تصمیم گیری چند معیاره و زیر مجموعه روش های تصمیم گیری چند شاخصه، جهت بررسی ریسک های ناشی از فعالیت های ساختمانی و بهره برداری از سد آزاد استفاده گردید. ساختگاه این سد با مختصات جغرافیایی ً57، َ32 ، ْ46 طول شرقی و ً59، َ19، ْ35 عرض شمالی در ارتفاع 5/1362 متری از سطح دریا قرارگرفته است که قادر به تنظیم سالانه حدود 7/328 میلیون مترمکعب آب جهت انتقال به حوضه کرخه و همچنین تامین حقابه های کشاورزی و زیست محیطی پایین دست سد خواهد بود.   موقعیت سد در نقشه 1 نشان داده شده است. از دیدگاه محیط زیست فیزیکی، رودخانه کوماسی یک رود دایمی با 69 کیلومتر طول تا محل احداث سد می باشد. آب دهی متوسط سالانه این رودخانه حدود 91/11 مترمکعب بر ثانیه برآورد شده است. بارندگی سالانه حوزه بیش از 600 میلی متر است(4). پوشش گیاهی مرتعی غالب منطقه مطالعاتی شامل گونه گون(Astragalus sp.) و پوشش گیاهی جنگلی با گونه های غالب بنه ((Pistacia mutica، بلوط (Quercus brantii) و  بادام کوهی (Amygdalus spp.) می باشد.

نقشه 1- موقعیت سد آزاد (4)

Figure 1- Location of Azad Dam(4)

حیات وحش آن شامل پستانداران با اهمیت همچون قوچ و میش ارمنی(Ovis orientalis gmelini) و سنجاب ایرانی               Sciurus anomalus))، گونه هایی از خزندگان مانند جکوی ایرانی (Hemidactylus persicus) ، گونه هایی از پرندگان همچون دارکوب سر سرخ (Picoides medius) وجیجاق ((Garrulus glandariusو گونه هایی از کپورماهیان (Cyprinidae)، مارماهیان (Mastacembelidae) و سگ ماهیان (Balitoridae) اجزای اصلی تشکیل دهنده محیط زیست بیولوژیک منطقه مطالعاتی می باشند. ازدیدگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز 4 روستا  در محدوده مخزن و محور سد، در فاصله نزدیک از ساختگاه سد واقع شده است. منطقه مورد مطالعه مهاجر فرست بوده و فعالیت های اقتصادی آن به طور عمده شامل باغ داری، کشاورزی و دام داری می باشد (4). شایان ذکر است که هدف این مطالعه، شناسایی و طبقه بندی ریسک های زیست محیطی احتمالی ناشی از پروژه های سد سازی و ارایه راهکارهایی جهت تقلیل و کنترل مخاطرات زیست محیطی قابل پیش بینی می باشد.

مواد و روش ها

به طور کلی، تصمیم گیری در پروژه های زیست محیطی، به دلیل ماهیت جایگزینی بین عوامل اجتماعی و سیاسی، زیست محیطی، اکولوژیکی و اقتصادی فرآیندی پیچیده است(5). رتبه بندی ریسک از ارکان مدیریت ریسک بوده و امکان ارایه پاسخ مناسب به هر ریسک را فراهم می کند(6). مدیریت ریسک مستلزم شناسایی، ارزیابی و رتبه بندی ریسک های مختلف است (7). در دهه های اخیر پژوهشگران توجه ویژه ای به روش های چند معیاره جهت اخذ تصمیمات صحیح می نمایند. لذا استفاده از تکنیک تصمیم گیری چند معیاره (MCDM) در تصمیم گیری های مهم، برای سال های زیادی است که جهت مقاصد گوناگون، به ویژه ارزیابی  ریسک به رسمیت شناخته شده است. امروزه در عصر رایانه، دسترسی آسان و کاربر پسند استفاده از این تکنیک باعث شده تا کاربران به یک انتخاب مطلوب در ارزیابی ریسک محیط زیست دست یابند (8). روش های تصمیم گیری اغلب سبب انتخاب گزینه برتر از بین چندین گزینه در تقابل با معیارها می گردد(9). لذا در این پژوهش، فرآیند ارزیابی ریسک زیست محیطی پروژه های سدسازی  با استفاده از روش تصمیم گیری چند معیاره، طبق مراحل ارایه شده در شکل 1 و به شرح زیر انجام یافته است.

شکل 1-  نمودار فرآیند ارزیابی ریسک زیست محیطی سد آزاد (10)

Figure 2- Graph of pocess of Azad Dam environmental risk assessment (10)

1)       شناسایی عوامل ریسک

جهت شناسایی عوامل ریسک، نخست با بررسی منطقه مطالعاتی، عوامل تولید ریسک تعیین گردید. در این راستا جهت اولویت بندی عواملی که می تواند به طور بالقوه تولید ریسک نماید، از پرسشنامه به روش دلفی استفاده شد. مطابق این روش، از نظر 15 نفر از نخبگان آشنا با این طرح و محیط زیست جهت تکمیل پرسشنامه ها استفاده شد (11). معیار امتیاز دهی این پرسشنامه از 1 تا 5  است، که عدد 1 نشانه اهمیت بسیار کم و عدد 5 نشانه اهمیت بسیار زیاد آن و بر اساس شاخص« لیکرت» تعیین شد(12 و 13). در واقع اعداد در نظر گرفته شده درجه اهمیت عوامل ریسک را در ایجاد ریسک بیان می کنند. به این ترتیب گروه نخبگان علاوه بر امتیاز دهی به 22 گزینه که شامل عوامل ریسک زیست محیطی شناسایی شده می باشند، در صورت مخالفت یا موافقت با گزینه مربوط به حذف یا اضافه کردن عوامل ریسک پرداخته و پیشنهاد خود را اظهار نمودند. در نتیجه با جمع آوری پرسشنامه ها و تحلیل نتایج آن در محیط نرم افزار SPSS میانگین هر یک از گزینه ها به دست آمد و گزینه هایی که متوسط امتیاز آن ها از عدد 3 بیش تر بود به عنوان گزینه های نهایی  انتخاب شدند. از این رو از بین 22 گزینه، 16 گزینه انتخاب گردید که 12 ریسک زیست محیطی را مشخص نمود.

2) تعیین شاخص های ریسک ( شدت، احتمال وقوع و اهمیت)

در این مرحله پس از تعیین عوامل ریسک و شناسایی ریسک هایی که بر اثر این عوامل تولید می شوند، با استفاده از پرسشنامه دیگری که حاوی 12 ریسک شناسایی شده بود، با روش دلفی و توسط  15 نفر از نخبگان میزان شدت، احتمال وقوع و اهمیت هر یک از ریسک ها امتیاز دهی و تعیین گردید. لازم به ذکر است که در این پرسشنامه معیار امتیازدهی به سه شاخص یاد شده به شرح زیر می باشد :

الف- شدت ریسک که میزان و بزرگی ریسک را مد نظر دارد، بر اساس مقیاس روش FMEA  از 1 تا 10 تعیین شده است. عدد 1 نشانگر شدت ناچیز و عدد 10 نشانگر بیش ترین شدت ریسک می باشد (14).

ب- احتمال وقوع ریسک که نشان دهنده امکان به وقوع پیوستن یک خطر در یک دوره زمانی معین است. بر اساس منابع مقیاس روش آنالیز مقدماتی خطر از 1 تا 5 درجه بندی شده که عدد 1 نشانگر کم ترین احتمال وقوع و عدد 5 نشانگر بیش ترین احتمال وقوع ریسک می باشد (15).

ج- اهمیت ریسک  که نشان دهنده حساسیت محیط پذیرنده و قابل توجه بودن ریسک است و بر اساس روش لئوپولد از 1 تا 10 درجه بندی شده که عدد 1 کم ترین اهمیت و عدد 10 نشان دهنده بیش ترین اهمیت می باشد(16).

 در نهایت کلیه پرسشنامه ها در محیط نرم افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفته و میانگین هر یک از این 3 شاخص برای هر یک از ریسک ها به دست آمد.

3) رتبه بندی ریسک ها

به منظور رتبه بندی ریسک های شناسایی شده، ابتدا با استفاده از روش انتروپی، وزن دهی عوامل ریسک سد آزاد در 4 گام به شرح زیر انجام یافت.

گام1 – محاسبه Pij (رابطه 1)

گام2- محاسبه مقدار انتروپی Ej  (رابطه 2)

گام3- محاسبه مقدار عدم اطمینان d (رابطه 3)

گام4- محاسبه اوزان Wj (رابطه 4)

علاوه بر گزینه ها همان طور که از نام تصمیم گیری چند شاخصه بر می آید، چندین شاخص وجود دارد که تصمیم گیرنده باید آن ها را با دقت در مسایل خود مشخص کند. این شاخص ها در ارتباط با هریک از گزینه ها مورد بررسی قرار می گیرد. تصمیم گیری چند شاخصه با ماتریس تصمیم گیری سرو کار دارد (17).  لازم به ذکر است که ماتریس تصمیم گیری مربوط در این طرح نتایج حاصل از پرسشنامه ها بوده که در جدول 1 ارایه شده است. جهت تعیین رتبه ریسک های شناسایی شده و این که کدام ریسک از نظر شدت، اهمیت و احتمال وقوع نسبت به سایر ریسک ها برتری دارد، از روش ELECTRE (Elimination Et choice Translating reality) استفاده شد. این روش یکی از بهترین فنون تصمیم گیری های چند شاخصه می باشد که اساس آن روابط غیر رتبه ای است، یعنی لزوما به رتبه بندی گزینه ها منتهی نمی شود، بلکه ممکن است گزینه هایی را حذف کند( 18). این روش برای تعیین برتری بر اساس آنالیز هماهنگی می باشد(19). روش ELECTRE ، یک روش قوی از میان روش های تصمیم گیری چند معیاره است که توانایی مدل سازی پیچیده و سیستم های سطح بالا و زیر سیستم ها را دارد (20).

 این روش طی 8 گام و روابط زیر انجام گرفته است:

گام1- در این مرحله مقادیر ماتریس تصمیم گیری بی مقیاس می شود.

گام2- در این مرحله با استفاده از ماتریس W   ( اوزان شاخص ها) ماتریس بی مقیاس شده موزون به دست می آید. (رابطه 5)

ماتریس بی مقیاس شده(N) در ماتریس قطری وزن ها  ₍W_n*n)که از روش انتروپی به دست آمده ضرب می گردد.  

گام3- در این مرحله تمام گزینه ها نسبت به تمام شاخص ها مورد ارزیابی قرار می گیرند و مجموعه ماتریس های هماهنگ و نا هماهنگ تشکیل می شود. مجموعه هماهنگ از گزینه هایk  وL  که با S _kl نشان داده می شود مشتمل بر کلیه شاخص هایی است که در آن ها گزینه A_k بر گزینه A_l به ازای آن ها مطلوبیت بیش تری داشته باشد. برای یافتن این مطلوبیت باید به نوع شاخص های تصمیم گیری از نظر داشتن جنبه مثبت یا منفی توجه شود. یعنی: 

- اگر شاخص مورد نظر، دارای جنبه مثبت باشد: (رابطه6)

- اگر شاخص دارای جنبه منفی باشد:

(رابطه7)

مجموعه ناهماهنگD_kl نیز شامل شاخص هایی است که در آن ها گزینه A_k نسبت به گزینه A_l مطلوبیت کم تری داشته باشد. یعنی:

(رابطه 8)

این فرمول برای شاخص های مثبت است و برای شاخص های منفی به صورت زیر است: (رابطه 9)

در تعیین مجموعه هماهنگ و ناهماهنگ این طرح، هر 3 شاخص اهمیت، شدت واحتمال وقوع ریسک، جنبه منفی دارند، لذا بر اساس این روش، در مجموعه هماهنگ، عدد کم تر به عدد بیش تر ارجح است و در مجموعه ناهماهنگ، عدد بیش تر به کم تر ارجح نیست.

گام4- در این مرحله از اطلاعات بالا، ماتریس هماهنگ به دست می آید. این ماتریس یک ماتریس مربع بوده که قطر اصلی آن فاقد عنصر می باشد سایر عناصر این ماتریس نیز از جمع اوزان شاخص های متعلق به مجموعه هماهنگ حاصل می شود. یعنی:

(رابطه 10)   

  گام 5- در این مرحله ماتریس ناهماهنگ بدست می آید. این ماتریس مانند ماتریس هماهنگ، ماتریسی مربع است که قطر اصلی آن فاقد عنصر می باشد سایر عناصر این ماتریس، از ماتریس بی مقیاس شده موزون طبق رابطه زیر  بدست می آید.

(رابطه 11)

گام6- در این مرحله ماتریس هماهنگ موثر H محاسبه می شود. برای ایجاد این ماتریس ابتدا باید یک حد آستانه را تعیین کرد و اگر هر عنصر ماتریس I بزرگ تر یا مساوی آن باشد، آن مولفه در ماتریس H مقدار یک به خود می گیرد و در غیر این صورت مقدار صفر می گیرد. برای تعیین حد آستانه (Ī) از مقادیر میانگین ماتریسI استفاده می شود. یعنی:

(رابطه 12)

حال از نظر روابط ریاضی به صورت زیر خواهد بود:

 (رابطه 13) اگر به صورت برابر با یک و برابر با صفر باشد، این ماتریس نشان دهنده ارجحیت یک گزینه بر دیگری است.

گام7- در این مرحله نیز ماتریس ناهماهنگ مــوثر به دست می آید. این ماتریس که با G نشان داده می شود مانند ماتریس هماهنگ موثر به دست می آید. حد آستانه برای این ماتریس به صورت زیر محاسبه می شود.

عناصر ماتریس نیز به ترتیب زیر به دست می آید:

گام8- در این مرحله با ترکیب ماتریس هماهنگ موثر  H و ماتریس ناهماهنگ موثر G، ماتریس کلی موثــر F به دست می آید. محاسبه این ماتریس به صورت زیر است:

                                                                                                                    برای حداقل یک l  و

برای کلیه l ها  و   

این ماتریس نشان دهنده ترتیب برتری راهکارهای مختلف نسبت به یکدیگر می باشد(17).

نتایج

عوامل ریسک زیست محیطی شناسایی شده شامل مواردی از قبیل شکست سد، ‌سیلاب، لرزه خیزی، تخلیه پساب صنعتی (بچینگ و سنگ شکن) به رودخانه، عدم زیر سازی مناسب مخازن سوخت، دپو و انباشت باطله ها و نخاله های ساختمانی، تخلیه فاضلاب بهداشتی کارکنان طرح به رودخانه و فعالیت حفاری و آتشباری می باشد. در واقع لرزه خیزی و ژئوتکتونیک محل احداث پروژه به دلیل این که از نظر تقسیمات عمومی زمین ساختی در واحد زاگرس چین خورده واقع شده است، از نظر لرزه‌خیزی واحدی فعال محسوب می‌شود. تراکم جمعیت پایین دست سد نیز می تواند به دلیل‌سیلاب  بیش ترین تاثیر را از مخاطرات احتمالی سد دریافت کند. عوامل یاد شده ریسک های شناسایی شده را سبب می گردند. در واقع ریسک های شناسایی شده در منطقه مطالعاتی  سد آزاد براساس نتایج حاصل از پرسشنامه ها در جدول 1 ارایه شده که  شامل 12 ریسک تعیین شده به همراه نتیجه نهایی شاخص ها می باشد و کلیه ریسک های موجود به عنوان گزینه ها و با علامتA₁  تا A₁₂ در نظر گرفته شده است.  با توجه به ریسک های مشخص شده، در مرحله بعدی، ارزیابی ریسک زیست محیطی طبق روش ELECTRE صورت گرفت که در همه ماتریس های به دست آمده، شاخص های احتمال وقوع، شدت و اهمیت ریسک ها به ترتیب با علامت  X₂ ,X₁و X₃ مشخص شده اند. کلیه نتایج محاسبات موجود در گام ها و روابط یاد شده، بر پایه ماتریس تصمیم گیری انجام گرفته است. از این رو نتایج حاصل از این روابط در جداول 2 تا 5 ارایه شده است

جدول 1-  نتایج نهایی تحلیل پرسشنامه ها جهت تعیین شاخص های ریسک های طرح (ماتریس تصمیم گیری (N))

Table 1- Final result of questionnaires analysis for determining project risks indexes (Decision matrix (N))

جدول 2- وزن شاخص ها بر اساس نظر خبرگان و روش انتروپی

Table 2- Indexes weight based on experts opinion and entropy method

جدول 3- ماتریس هماهنگ موثر(H) بر اساس روابط 12 و 13

Table 3- Concordance matrix (H) based on 12 and 13 equations

جدول4- ماتریس ناهماهنگ موثر (G) بر اساس روابط 14 و 15

Table 4- Discordance matrix (G) based on 14 and 15 equations

جدول 5-  ماتریس کلی موثر (F) بر اساس رابطه 16

Table 5- Effective matrix (F) based on equation 16

باتوجه به ماتریسF، گزینه ها به ترتیب، رتبه بندی شده که درجدول 6 آمده است. همان طور که ملاحظه می شود، بعضی از گزینه ها نیز حذف شده است.

جدول 6-  جمع بندی نتایج ماتریس کلی موثر F

Table 6- Results of effective matrix (F)

رتبه بندی صورت گرفته بیانگر مهم ترین ریسک های زیست محیطی سد آزاد در دو دوره زمانی فاز ساختمانی و فاز بهره برداری از نظر شاخص های احتمال وقوع، شدت و اهمیت ریسک می باشد. به این ترتیب ریسک های زیست محیطی ناشی از فعالیت های این طرح به ترتیب رتبه شامل کاهش کیفیت خاک منطقه، آلودگی آب رودخانه کوماسی، کاهش شدید مواد آلی و بار مغذی در جریان رودخانه کوماسی در پایین دست سد مهم ترین ریسک های تعیین شده می باشند.

بحث و نتیجه گیری

روش های متفاوتی برای پاسخ به ریسک، حذف یا کاهش و کنترل ریسک ها وجود دارد تا از اثرات نامطلوب محیط زیستی پروژه کاسته شود. در ارزیابی ریسک زیست محیطی سد آزاد با استفاده از روش ELECTRE ، نتایج  حاصل نشان می دهد که در واقع چگونگی عملکرد هر یک از ریسک هـا دلیل رتبه آن ها می باشد. در منطقه مورد مطالعه، عمده عوامل مولد ریسک، فعالیت های خاک برداری و خاک ریزی می باشد که می تواند منشأ ریسک های دیگر شود. این فعالیت با بر هم زدن افق های خاک و تخریب پوشش سطحی آن منجر به فرسایش می شود. بخش عمده این فعالیت شامل ایجاد بدنه سد، فرازبند و نشیب بند می باشد و با توجه به حجم خاک برداری (7.212.500 مترمکعب) این تأثیر از نظر شدت، زیاد تلقی می شود. علاوه بر این عدم زیر سازی مناسب مخازن سوخت و ریزش و نشت مواد روغنی ناشی از تعمیر ماشین آلات سبک و سنگین و نیز تخلیه نادرست ضایعات صنعتی سبب آلودگی خاک و کاهش کیفیت آن می شود. به طورکلی با توجه به اهمیت خاک و پوشش گیاهی به عنوان بستر حیات و زیستگاه بسیاری از گونه های جانوری به ویژه پرندگان خشکی زی مـوجود در منطقه نظیر چلچله(Hirundo rustica) ، چکاوک (Alauda arvensis) و سسک ) (Sylvia borin وگونه های گیاهی نظیر درختچه‌ها و بوتــه‌های نسترن وحشی(Rosa canina) ، کنگر (Gundelia tournefortii) و گون (.sp Astragalus) با انجام عملیات خاک برداری و خاک ریزی و به دلیل قرار گرفتن محل احداث سایت در اکوسیستم کلان بلوط غرب ایران (زاگرس) این ریسک از حساسیت و اهمیت برخوردار است و سبب آسیب به زیستگاه گونه های مذکور، کاهش تنوع و تراکم پوشش گیاهی موجود و کاهش کیفیت اکوسیستم  خشکی می گردد. از طرفی، ورود پساب بچینگ و سنگ شکن به رودخانه کوماسی با رهاسازی حجم قابل توجهی رسوبات به جریان آب همراه می باشد که طی آن احتمال خفگی لارو ماهی ها و بچه ماهیان و مدفون شدن تخم آن ها در زیر گل و لای وجود دارد. ورود فاضلاب بهداشتی کارکنان طرح به رودخانه کوماسی با آلوده ساختن آب رودخانه نه تنها کیفیت فیزیکو شیمیایی آب بلکه کیفیت بیولوژیکی آن را نیز به مخاطره می اندازد. در مرحله احداث طرح، تولید حدود 63 مترمکعب فاضلاب روزانه مورد انتظار است. با احتساب سرانه بار BOD5، معادل 45 گرم، در صورت تخلیه فاضلاب انسانی طرح به رودخانه بار BOD معادل 18900 گرم به رودخانه تحمیل خواهد شد. با تخلیه این میزان BOD و در نظر گرفتن دبی روزانه رودخانه، افزایش غلظت BOD به حدود 3/1 میلی گرم بر لیتر خواهد رسید. بدیهی است سایر عوامل آلاینده از قبیل مواد معلق و آلودگی میکروبی نیز در رودخانه افزایش خواهد یافت. اگر چه حجم فاضلاب روزانه در برابر آب دهی روزانه رودخانه (حدود 1029024 مترمکعب) در بیش تر ایام سال ناچیز است، اما از آن جا که تولید بخش عمده فاضلاب، در مقاطع زمانی کوتاهی از روز (حدود ظهر و زمان اتمام ساعت کاری روزانه) مورد انتظار است، لذا رهاسازی یک باره آن به رودخانه می تواند موجب کاهش شدید کیفیت آب گردد (10). به این ترتیب میزان آلودگی آب از حد تحمل برخی از گونه های ماهی به ویژه لاروها فراتر رفته و تعدادی از آن ها از بین می روند.  فعالیت های انحراف آب و آب گیری مخزن سد با کاهش مواد آلی و بار مغذی در جریان رودخانه کوماسی در پایین دست سد  سبب از بین رفتن تعادل اکولو‍ژیک شده و لطماتی را بر اکوسیستم های آبی ذی ربط وارد خواهد ساخت. از آن جا که مواد آلی معلق بخشی از منبع تغذیه و مواد مورد نیاز برای تولید مثل موجودات ذره بینی آب زی را تشکیل می دهند،کاهش جمعیت این موجودات به عنوان سطوح اولیه هرم غذایی منجر به کاهش جمعیت ماهی ها به عنوان سطوح رأس هرم نام برده خواهد شد.

هم چنین با توجه به علاقه خانواده کپور ماهیان شامل سس ماهی (Barbus lacerta)،  ‌شیرماهی (Schizothorax pelzami)،  عروس ماهی (Leuciscus cephalus)، سیاه ماهی (Varicorhinus trutta) و شاه کولی (Chalcalburnus mossulensis) که مجموعه‌ای از گونه‌های بومی رودخانه کوماسی می باشند، به مواد غذایی گیاهی، این ماهی ها در قسمت های پایین دست رودخانه که به علت وجود مواد آلی بیشتر، جلبک ها و گیاهان آب زی بیش تری در آن رشد می‌کنند، با تراکم بیش تری یافت می شوند، لذا با کاهش مواد آلی و بار مغذی رودخانه کوماسی در پایین دست سد در اثر آب گیری مخزن سد این گونه ماهیان با کمبود مواد مغذی رو به رو شده و حیاتشان به مخاطره می افتد. لازم به ذکر است که با توجه به محدود بودن گونه های ماهی موجود در رودخانه کوماسی، کاهش کیفیت این زیستگاه آبی و از بین رفتن لارو گونه های ماهیان موجود در آن سبب کاهش تراکم و تنوع گونه های موجود شده و به این ترتیب ارزش اکولوژیکی این اکوسیستم آبی به شدت کاهش می یابد.

به این ترتیب جهت پاسخ به ریسک ها از جمله از بین بردن ریسک، انتقال ریسک و پذیرش ریسک، راهکارهایی در نظر گرفته می شود. از این رو کنترل مهم ترین ریسک های سد آزاد در محیط های مختلف به شرح جدول 7 ارایه می گردد.

جدول7 - راهکارهای کنترل مهم ترین ریسک های محیط زیستی سد آزاد

Table 7-The important sterategies for environmental risk contrl of Azad dam

منابع

1. Bowles, D. S., Anderson, L.R., Glover, T. F., 1997. A Role for Risk Assessment in Dam Safety Management, Proceedings of the 3rd International Conference HYDROPOWER, Trondheim, Norway.
2. انوشه، زهرا،  ملماسی، سعید، جوزی، سیدعلی، اولویت بندی ریسک های محیط زیستی فاز ساختمانی سد رودبار لرستان به روش ELECTRE وSAW،  اولین کنفرانس بین المللی و سومین کنفرانس ملی سد و نیروگاه های برق آبی، 1390، تهران، ایران.
3. صیادی، احمدرضا، حیاتی، محمد، منجزی، مسعود،  ارزیابی، رتبه بندی و خوشه بندی ریسک عملیات  تونل سازی سد و نیروگاه سیمره با استفاده از روش ELECTRE، نشریه علمی- پژوهشی مهندسی معدن، 1390، دوره ششم، شماره یازدهم،57-69.
4. مهندسین مشاور پنگان آوران، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سد آزاد، 1385، جلد دوم.
5. Kiker, G. A., Bridges, T. S., Varghese, A., Seager, T. P., Linkovjj, I., 2005. Application of Multicriteria Decision Analysis in Environmental Decision Making, Integrated Environmental Assessment and Management. Vol. 1, Number 2, pp. 95–108.
6. صیادی، احمدرضا، حیاتی، محمد، منجزی، مسعود،، مدیریت ریسک ساخت تونل با استفاده از تکنیک های MADM، دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، 1390، دوره سوم، شماره هفتم،116-99.
7. Ghosh, S., Jintanapakanont, J., 2004. Identifying and assessing the critical risk factors in an underground rail project in Thailand: a factor analysis approach, International Journal of Project Management, Vol. 22, pp. 633–643.
8. Heller.S, 2006. Managing industrial risk having a tested and proven system to prevent and assess risk, Journal of Hazardous Materials, pp. 58-63.
9. Tesfamariam, S., Sadiq, R., Najjaran, H., 2010. Decision Making Under Uncertainty-An Example for Seismic Risk Management, Journal of Risk Analysis, Vol. 30, No. 1.
10. اله داد، زهرا، مدیریت ریسک زیست محیطی سد آزاد واقع در استان کردستان، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشکده محیط زیست  و انرژی،1390، صفحات 71 تا 85 و 118 تا 134.
11. Windle, P.E., 2004. Delphi technique: assessing component needs. J. Perianesth Nurs.Vol.19, pp. 46-47.
12. Likert, R., 1932. A technique for the measurement of attitudes, Archives of Psychology, 22(140), pp.1-55.
13. َHarry, N., Boone, Jr., 2012. Analyzing Likert Data, Journal of Extension, Vol.50, No. 2.
14. Teoh, P.C., Case, K., 2004. Failure modes and effects analysis through knowledge Modeling, Mat. J. Proc. Tech, pp. 153-154.
15. MIL_STD_882D, 2011. See information in: http:www.everyspec.com.
16. ‏عزیزی، سید محمود، غیاث الدین، منصور، ناصری، سیمین، نوری، جعفر، ارزیابی اثرات زیست محیطی و اقتصادی نیروگاه حرارتی بیستون کرمانشاه ، مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی شهید صدوقی یزد، 1380، شماره چهارم.
17. مومنی، منصور، مباحث نوین تحقیق در عملیات، چاپ اول، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، 1387، فصل اول.
18. اصغرپور، محمد جواد، تصمیم‌گیری‌های چند معیاره، چاپ دهم، انتشارات دانشگاه تهران، 1390،  فصل سوم.
19. Velasquez, M., Hester, P.T., 2013. An Analysis of Multi Criteria Decision Making Methods, International Journal of Operations Research Vol. 10, No. 2, pp. 56-66.
20.  Yazdani-Chamzini, A., Haji Yakhchali, S., Mahmoodian, M., 2013. Risk ranking of tunnel construction projects by using the ELECTRE technique under a fuzzy environment. International Journal of Management Science and Engineering Management, Vol. 8, No. 1, pp. 1–14.